Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 22/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lipca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Inicjatyw
Produkcji i Usług "T." sp. z o.o.
przeciwko L. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lipca 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 14 czerwca 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy wyrokiem z 29 grudnia 2005 r. uwzględnił
powództwo Syndyka masy upadłości Przedsiębiorstwa Inicjatyw Produkcji i Usług „T"
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i zasądził na jego rzecz od pozwanego L. K.
kwotę 106.920,01 zł z ustawowymi odsetkami od kwoty 104.737,00 zł od dnia 26
marca 2004 r. do dnia zapłaty i od kwoty 2.183,01 zł od dnia 21 marca 2004 r. do
dnia zapłaty oraz koszty procesu, tytułem reszty wynagrodzenia za wykonanie i
montaż hali w Wyrach.
Sąd ten ustalił, że w wykonaniu umowy z 16 grudnia 2002 r. powód dostarczył
pozwanemu i zmontował halę wraz z bramami i świetlikami. Umowny termin
zakończenia prac wyznaczony był na 31 maja 2003 r. Protokół odbioru hali, stanowiący
wg umowy podstawę wystawienia faktur, podpisał za pozwanego J. K., wskazany jako
przedstawiciel pozwanego w treści umowy. Zapisy w protokole potwierdzały, że roboty
zostały wykonane przez powoda do 6 lutego 2004 r., zaś montaż świetlików do 26
września 2003 r. Pozwany zapłacił powodowi na poczet wynagrodzenia 1.169.960,65
zł. Nie uiścił natomiast należności z faktury 1/2004 (za dostawę i montaż świetlików)
w kwocie 104.737,00 zł brutto oraz z faktury 2/2004 (ostatecznie rozliczającej roboty)
na kwotę 2.183,01 zł.
Sąd Okręgowy nie podzielił obrony pozwanego, który domagał się oddalenia
powództwa i zasądzenie od powoda kosztów zarzucając, że powód nie wykonał robót
zgodnie z obowiązującymi normami technicznymi, ani w ustalonym terminie. Według
pozwanego przedłożone przez powoda protokoły odbioru oraz inne dokumenty,
zawierają poświadczenie nieprawdy przez J. K., a dokonane przez pozwanego wpłaty
z naddatkiem pokryły należne wynagrodzenie. Sąd I instancji uznał jednak, że pozwany
nie wykazał, iż odbiór w rzeczywistości nie nastąpił, ani też, że dokonał pełnej zapłaty
za wykonane przez powoda prace. Wprawdzie niewątpliwe było, że powód oddał
dzieło po terminie, z wieloma usterkami i wadami, jednak pozwany nie zgłosił zarzutu
potrącenia wierzytelności z tytułu kar umownych, ani powództwa wzajemnego
opartego na roszczeniach wynikających ze złego czy nieterminowego wykonawstwa.
3
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od tego wyroku, podzielając
ustalenia i wnioski Sądu I instancji. Nie uwzględnił także podniesionego przez
pozwanego w apelacji zarzutu potrącenia kwoty 170.868,85 zł - z tytułu kar
umownych za nieterminowe wykonanie dzieła z kwotą 106.920,01 zł - zasądzoną na
rzecz powoda, uznał bowiem, że zarzut ten jest spóźniony. Sąd Apelacyjny
stwierdził, że zgodnie z postanowieniami art. 503 k.p.c. w zw. z art. 47914
k.p.c.
zarzut ten pozwany powinien był zgłosić już w sprzeciwie od nakazu zapłaty.
Nie uczynił tego jednak, a ponieważ „fakty dotyczące mającej istnieć wierzytelności,
łączy pozwany ze zdarzeniami identyfikowalnymi w dacie wydania orzeczenia przez
Sąd I instancji”, zarzut ten Sąd II instancji uznał za spóźniony także w świetle art. 381
k.p.c.
Wyrok Sądu Apelacyjnego pozwany zaskarżył skargą kasacyjną, opartą na
podstawie z art. 3983
pkt 2 k.p.c., skonkretyzowanej jako naruszenie art. 381 k.p.c.
poprzez błędne uznanie, iż zarzut potrącenia jest spóźniony, oraz naruszenie art. 503
k.p.c. w zw. z art. 47914
k.p.c. poprzez nietrafne przyjęcie, iż pozwany powinien zgłosić
zarzut potrącenia w sprzeciwie od nakazu zapłaty,
We wnioskach skarżący domaga się uchylenia zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego w całości i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie na jego rzecz zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący ma rację, zarzucając niewłaściwe zastosowanie w rozpatrywanej
sprawie wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów procesowych.
Odmawiając rozpatrzenia zgłoszonego w apelacji zarzutu potrącenia Sąd
II instancji uznał, jak można wnioskować z bardzo skrótowego w tym zakresie
uzasadnienia, że pozwany powinien był ten zarzut podnieść już w sprzeciwie, ponieważ
już wtedy znane mu były okoliczności świadczące o powstaniu wierzytelności
nadających się do potrącenia z wierzytelnością dochodzoną przez powoda.
Ponieważ zaś pozwany zgłosił zarzut potrącenia wierzytelności z tytułu kar umownych
4
za zwłokę w wykonaniu umowy przez powoda – przyjąć należy, że Sąd Apelacyjny miał
na uwadze okoliczności wskazujące na nieterminowe wykonanie zobowiązania.
Fakt spóźnionego oddania dzieła pozwany podnosił w sprzeciwie, lecz nie
oznacza to, że już wówczas istniały przesłanki umożliwiające zgłoszenie przez niego
procesowego zarzutu potrącenia wzajemnej wierzytelności z tytułu kar umownych.
Zarzut taki jest czynnością procesową, wymagającą podstawy materialnoprawnej, którą
stanowi czynność prawna w postaci jednostronnego oświadczenia wierzyciela
o dokonaniu potrącenia wzajemnych wierzytelności (art. 499 k.c.). Oświadczenie to
powoduje skutek prawny w postaci umorzenia wzajemnych wierzytelności do
wysokości wierzytelności niższej z chwilą, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 498
§ 2 k.c.), a zatem najczęściej ze skutkiem wstecznym.
Rygory dotyczące czynności procesowych nie przekładają się na czynności
materialnoprawne. Terminy dokonywania tych ostatnich mogą wynikać jedynie
z przepisów prawa materialnego.
Przepisy normujące potrącenie nie określają jednak czasu, w jakim powinno być
złożone oświadczenie o potrąceniu, pozostawiając w tym zakresie swobodę
wierzycielom wzajemnych wierzytelności, którzy mogą dokonać potrącenia w każdym
momencie, w którym jednorodzajowe wierzytelności spełniają wymogi postawione
w art. 498 § 1 k.c., a zatem są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub
innym organem państwowym. Art. 502 k.c. dopuszcza nawet potrącenie wierzytelności
przedawnionej, o ile w chwili, kiedy potracenie jej wywoła skutek, nie była ona jeszcze
przedawniona. Nie można zatem z faktu, że wierzytelności, które stały się przedmiotem
zarzutu potrącenia podniesionego w apelacji, były znane pozwanemu już na etapie
składania sprzeciwu od nakazu zapłaty wywodzić negatywnych dla niego skutków
procesowych, bez zbadania, kiedy złożył on powodowi oświadczenie o potrąceniu.
Dopiero bowiem takie oświadczenie umożliwia podniesienie zarzutu w procesie. Jak już
wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 października 2003 r. (V CK 319/02, Lex nr
82267), zarzut potrącenia dokonanego przed wszczęciem postępowania lub w toku
pierwszej instancji może być podniesiony w zasadzie tylko przed zamknięciem
rozprawy w pierwszej instancji. Natomiast zarzut potracenia dokonanego po
zamknięciu rozprawy lub w toku drugiej instancji może być skutecznie podniesiony
5
przed zamknięciem rozprawy apelacyjnej. Stanowisko to wyrażone zostało w stanie
prawnym analogicznym do występującego w niniejszej sprawie (przed wejściem
w życie zmian wprowadzonych ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy -
Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw - Dz.U. nr 235, poz.
1699, skracających terminy zgłaszania w postępowaniu w sprawach gospodarczych
nowych okoliczności, czy zarzutów) i jest akceptowane przez skład rozpatrujący
niniejszą sprawę.
Pozwany twierdzi, że oświadczenie o potrąceniu skierował do powoda dopiero
po wydaniu wyroku przez Sąd I instancji i wskazuje na swoje pismo z dnia 6 lutego
2006 r. (k. 486). W wyniku błędnej wykładni art. 381 k.p.c. zasadności tego twierdzenia
Sąd Apelacyjny nie poddał jakiejkolwiek ocenie. Tymczasem gdyby twierdzenie
pozwanego odpowiadało rzeczywistości - podniesiony zarzut wymagałby
merytorycznego rozpatrzenia.
Sąd Apelacyjny uchybił także przepisom art. 503 § 1 k.p.c. i art. 47914
§ 2 k.p.c.
(w kształcie obowiązującym przed nowelizacją wprowadzoną ustawą z 16 listopada
2006 r.) wskazując je jako podstawę obowiązku zgłoszenia przez pozwanego zarzutu
potrącenia w sprzeciwie od nakazu zapłaty. Gdyby bowiem nawet już w tym czasie
istniały materialnoprawne podstawy do podniesienia takiego zarzutu, to pozwany
zachowywał prawo skutecznego zgłoszenia go do chwili zamknięcia rozprawy przed
Sądem Okręgowym, skoro Sąd I instancji nie skorzystał z przewidzianego w art. 207
§ 3 k.p.c. uprawnienia do wyznaczenia mu szczególnego terminu do zgłoszenia
wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów. Art. 503 § 1 k.p.c. przewidywał rygor utraty
możliwości późniejszego zgłaszania zarzutów pominiętych w sprzeciwie od nakazu
zapłaty tylko dla zarzutów, które przepisy nakazują pod taką sankcją zgłosić przed
wdaniem się w spór. Są to zarzuty z art. 25 § 2 k.p.c., z art. 202 k.p.c., z art. 1105 § 1
i 3 k.p.c., do których zarzut potrącenia nie należy. Pozostałe zarzuty, w braku
wprowadzonego dopiero nowela z 16 listopada 2006 r. art. 47914a
k.p.c., pozwany mógł
był w postępowaniu nakazowym zgłosić także w dalszej fazie postępowania
pierwszoinstancyjnego, gdyż art. 503 § 1 k.p.c., stanowiący przepis szczególny
normujący treść sprzeciwu i obowiązki pozwanego w postępowaniu toczącym się po
wniesieniu sprzeciwu, miał zastosowanie także w sporach pomiędzy przedsiębiorcami
i nie zawierał ograniczeń analogicznych jak art. 47914
§ 2 k.p.c. czy też art. 495 § 3
6
k.p.c. Tożsamy pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 lutego 2005 r.
(II CK 434/04, OSNC 2006/2/32), a wcześniej w wyroku z 3 grudnia 2003 r.
(I CK 363/02, OSP 2004/11/142).
Z przytoczonych względów zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały
się uzasadnione. Konieczne stało się więc uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c.
jz