Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 lipca 2007 r., III CZP 57/07
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Małgorzaty M. przeciwko Aleksandrze
R. o zwolnienie spod egzekucji, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 17 lipca 2007 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 22 stycznia 2007 r.:
„Czy termin określony w przepisie art. 841 § 3 k.p.c. stosuje się do
postępowań egzekucyjnych wszczętych przed wejściem w życie przepisów ustawy
z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), tj. przed dniem 5 lutego
2005 r.?”
podjął uchwałę:
Termin określony w art. 841 § 3 k.p.c. ma zastosowanie do powództw
uregulowanych w art. 841 § 1 k.p.c. także wówczas, gdy zajęcie przedmiotu
należącego do osoby trzeciej nastąpiło w postępowaniu egzekucyjnym
wszczętym przed wejściem w życie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 172, poz. 1804). W takiej sytuacji termin biegnie od dnia wejścia w
życie wymienionej ustawy.
Uzasadnienie
W uzasadnieniu postanowienia o przedstawieniu zagadnienia prawnego
wskazano, że w sytuacji, w której postępowanie egzekucyjne zostało wszczęte
przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz.
1804 – dalej: "ustawa nowelizująca"), natomiast powództwo o zwolnienie zajętego
przedmiotu spod egzekucji wniesiono po wejściu tej ustawy w życie, powstaje
problem, czy znajduje zastosowanie termin określony w art. 841 § 3 k.p.c. Sąd
wskazał, że zgodnie z art. 7 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r., postępowania
zabezpieczające i egzekucyjne wszczęte przed dniem wejścia ustawy w życie toczą
się według przepisów dotychczasowych. Umiejscowienie art. 841 k.p.c. wśród
przepisów normujących postępowanie egzekucyjne może świadczyć o tym, że
powództwo przeciwegzekucyjne powinno być rozpoznawane na podstawie stanu
prawnego obowiązującego w chwili jego wniesienia. W konsekwencji osoba
występująca z takim powództwem nie byłaby związana terminem określonym w art.
841 § 3 k.p.c. Przyjęcie takiego poglądu jest uzasadnione, gdyż w przeciwnym razie
osoba, której prawa zostały naruszone w postępowaniu egzekucyjnym przez
zajęcie rzeczy, pozbawiona zostałaby możliwości skutecznej ochrony.
Z drugiej jednak strony powództwo uregulowane w art. 841 k.p.c. nie stanowi
fragmentu postępowania egzekucyjnego, lecz ma prowadzić do zniweczenia
toczącej się egzekucji. Wykładnia funkcjonalna wymienionego przepisu przemawia
więc za przyjęciem, że jego celem jest zablokowanie możliwości kwestionowania
tytułu wykonawczego bez ograniczeń czasowych. Oznaczałoby to wykluczenie
możliwości stosowania przepisów obowiązujących przed dniem 5 lutego 2005 r.,
zwłaszcza że art. 7 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. wyraźnie obejmuje swą dyspozycją
postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające. Za takim stanowiskiem przemawia
również sześciomiesięczna vacatio legis tej ustawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W obrębie przedstawionego zagadnienia prawnego podstawowym problemem
jest charakter prawny terminu wprowadzonego do art. 841 k.p.c.; zgodnie z
dodanym do tego artykułu § 3, powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego
przedmiotu od egzekucji ma być wniesione w terminie miesiąca od dnia
dowiedzenia się o naruszeniu prawa, chyba że inny termin przewidziano w
przepisach odrębnych.
Zgodnie z powszechnie przyjętym zapatrywaniem, umiejscowienie danej
normy prawnej nie przesądza jej charakteru. W kodeksie postępowania cywilnego
znajdują się normy materialnoprawne, a w kodeksie cywilnym normy o charakterze
procesowym, samo więc umiejscowienie uregulowania zawartego w art. 841 § 3 w
kodeksie postępowania cywilnego nie przesądza procesowego charakteru tego
przepisu i – co za tym idzie – charakteru terminu w nim przewidzianego. Należy
zatem rozważyć, czy miesięczny termin do wniesienia powództwa o zwolnienie od
egzekucji jest terminem procesowym, czy też terminem materialnoprawnym.
W literaturze dominuje pogląd, że termin ten jest terminem prawa
materialnego, a mówiąc bardziej precyzyjnie – terminem prekluzji sądowej.
Stanowisko należy podzielić. Wprawdzie w dotychczasowym orzecznictwie problem
oceny charakteru prawnego terminu określonego w art. 841 § 3 k.p.c. nie był
analizowany wprost, ale Sąd Najwyższy odnosił się do sytuacji zbliżonych
konstrukcyjnie. W wyroku z dnia 9 października 1964 r., I CR 313/64 (OSNCP 1965,
nr 9, poz. 147) uznano, że termin roczny przewidziany w art. 38 § 3 ustawy z dnia
17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. Nr 12, poz. 61 ze zm.),
niewystępujący wcześniej, mógł mieć zastosowanie do uchwał walnych
zgromadzeń zapadłych pod rządem poprzednio obowiązujących przepisów, ale
musiał być liczony od dnia wejścia w życie nowej ustawy. W postanowieniu z dnia 3
marca 1965 r., l CZ 30/65 (nie publ.) Sąd Najwyższy rozważał stosowanie terminu
do wytoczenia powództwa o obalenie domniemania własności rzeczy
przewidzianego w art. 6 § 3 ustawy z dnia 21 stycznia 1958 r. o wzmożeniu ochrony
mienia społecznego (Dz.U. nr 4, poz. 11). Termin ten został dodany przepisem art.
XIV pkt 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks
postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43 poz. 297 – dalej: "p.w.k.p.c."). Sąd Najwyższy
przesądził na wstępie, że wskazany przepis wyraża normę prawa materialnego, a
także, jak wynika z dalszych wywodów, przyjął, iż wprowadzony termin dotyczy
także osób, które dowiedziały się o naruszeniu przez zabezpieczenie lub egzekucję
ich praw przed wejściem w życie art. XIV pkt 1 p.w.k.p.c. Podkreślono także, że do
stosunków prawnych powstałych pod rządem poprzednio obowiązujących
przepisów bieg wprowadzonego terminu należy liczyć od dnia wejścia w życie
kodeksu postępowania cywilnego. W nowszym orzecznictwie analizowany był
sposób obliczania rocznego terminu przewidzianego w art. 377 ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. –
dalej: "Pr.u.n."). W uchwale z dnia 22 marca 2006 r., III CZP 13/06 (OSNC 2007, nr
1, poz. 8) Sąd Najwyższy przesądził, że rozważany problem nie może zostać
rozwiązany z zastosowaniem normy intertemporalnej wywiedzionej z art. 540
Pr.u.n., gdyż termin określony w art. 377 Pr.u.n. jest materialnym terminem
prekluzyjnym.
Reasumując, wprowadzony w art. 841 § 3 k.p.c. miesięczny termin do
wytoczenia powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji jest
terminem prawa materialnego, a co za tym idzie, jego niezachowanie nie pociąga
za sobą odrzucenia pozwu, lecz oddalenie powództwa. Wskazany termin jest
bowiem jedną z przesłanek skuteczności zgłoszonego przez osobę trzecią, której
prawa zostały naruszone, żądania zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji. Za
materialnym charakterem omawianego terminu przemawia także okoliczność, że
ogranicza on możliwość skorzystania z uprawnienia zmierzającego do ochrony
naruszonego prawa, przede wszystkim prawa własności. Należy przyjąć, że zajęcie
w toku postępowania egzekucyjnego przedmiotu, do którego prawo służy innej
osobie niż dłużnik egzekwowany, jest naruszeniem prawa tej osoby. W rozważanej
sytuacji właściciel zajętego przedmiotu nie może skorzystać z instrumentów
ochrony własności przewidzianych w kodeksie cywilnym, gdyż ustawa daje
komornikowi kompetencję do dokonania zajęcia w toku postępowania
egzekucyjnego, a ponadto dokonanie zajęcia nie pociąga za sobą utraty władztwa
nad rzeczą. Środkiem ochrony naruszonych praw jest natomiast powództwo o
zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji (art. 841 § 1, art. 842 § 1 k.p.c.).
Skuteczność takiego powództwa uzależniona jest jednak od zachowania
określonego ustawą terminu do jego wniesienia.
Skoro termin określony w art. 841 § 3 k.p.c. jest terminem prawa
materialnego, nie może mieć do niego zastosowania norma prawa
międzyczasowego wynikająca z art. 7 ustawy nowelizującej, przepis ten dotyczy
bowiem toku postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego. Termin prawa
materialnego odnoszący się do powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od
egzekucji nie może być uważany za element toku postępowania egzekucyjnego.
Postępowania wszczętego takim powództwem nie można utożsamiać z
postępowaniem egzekucyjnym lub kwalifikować jako czynność postępowania
egzekucyjnego. Dodatkowo należy także zauważyć, że z art. 7 ustawy
nowelizującej nie można wywieść normy prawa intertemporalnego o charakterze
uniwersalnym, obejmującej wszystkie przepisy tej ustawy.
Przesądzenie charakteru omawianego terminu oraz wykluczenie możliwości
stosowania art. 7 ustawy nowelizującej do sytuacji, w której zajęcie przedmiotu
należącego do osoby trzeciej nastąpiło w toku postępowania egzekucyjnego
wszczętego przed dniem 5 lutego 2005 r., a powództwo o zwolnienie zajętego
przedmiotu od egzekucji wytoczono po tym dniu, pociąga za sobą konieczność
odnalezienia normy prawa międzyczasowego pozwalającej na rozstrzygnięcie
analizowanego problemu. Materialnoprawny charakter umożliwia prowadzenie
takich poszukiwań w przepisach ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy
wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm. – dalej: "p.w.k.c."). W
orzecznictwie, a także w doktrynie, nie jest kwestionowane stanowisko, że wobec
braku w polskim systemie prawnym ogólnej regulacji prawa międzyczasowego,
funkcję takich norm o charakterze ogólnym należy przypisać normom wynikającym
z przepisów wprowadzających kodeks cywilny. Uzasadnione jest zatem odwołanie
się do regulacji dotyczących terminów zawartych w tym akcie prawnym.
W przepisach wprowadzających kodeks cywilny zawarte zostały uregulowania
dotyczące terminów przedawnienia, które znajdują odpowiednie zastosowanie do
terminów zawitych (art. XXXVI). W odniesieniu do terminów przedawnienia
generalną zasadą jest, że do roszczeń nieprzedawnionych należy stosować
przepisy nowego prawa. Jeżeli jednak termin przedawnienia przewidziany w nowej
ustawie jest krótszy, to jego bieg rozpoczyna się w dniu wejścia w życie ustawy
nowej (art. XXXV). Zawarta w powołanych przepisach regulacja nie rozstrzyga
jednak wprost sytuacji, kiedy ustawodawca wprowadza nieistniejący wcześniej
termin (przedawnienia, prekluzyjny ograniczający realizację jakiegoś prawa); należy
wówczas przyjąć, że wprowadzony termin znajduje zastosowanie także do
roszczeń lub innych praw powstałych przed wejściem nowej ustawy w życie, jednak
bieg tego terminu rozpoczyna się w dniu wejścia w życie ustawy nowej.
Termin określony w art. 841 § 3 k.p.c. został wprowadzony do systemu
prawnego w dniu 5 lutego 2005 r. Wcześniej możliwość wytoczenia powództwa o
zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji nie była ograniczona żadnym
terminem, konsekwentnie trzeba zatem przyjąć, że dowiedzenie się przez osobę
trzecią o naruszeniu jej praw na skutek zajęcia przed dniem 5 lutego 2005 r. nie
eliminuje możliwości objęcia przysługującego jej żądania o zwolnienie zajętego
przedmiotu od egzekucji terminem zawitym wprowadzonym art. 841 § 3 k.p.c.
Jednak, aby uniknąć sytuacji, w których termin upłynie wcześniej niż dla innych
uprawnionych (w skrajnych przypadkach dzień po wejściu w życie nowej ustawy,
czy wręcz przed jej wejściem w życie), jego bieg rozpoczyna się z dniem wejścia w
życie ustawy nowelizującej. Oczywiście, art. 841 § 3 k.p.c. znajduje zastosowanie w
sytuacjach, w których osoba trzecia dowiedziała się o naruszeniu jej praw już po
wejściu w życie ustawy nowelizującej, a bieg terminu określonego w art. 841 § 3
k.p.c. rozpoczyna się w dniu powzięcia takiej wiadomości.
Przyjęte rozwiązanie daje się obronić także z aksjologicznego punktu
widzenia; (...) nie narusza zasady ochrony praw nabytych, nie podważa zaufania do
systemu prawnego, a także nie godzi w zasadę równości. Do naruszenia tej zasady
mogłoby dojść jedynie wówczas, gdyby termin do wytoczenia powództwa o
zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji był krótszy w odniesieniu do osób,
które powzięły wiadomość o naruszeniu ich praw pod rządami dawnej ustawy, niż
dla osób, które taką wiadomość powzięły już pod rządem nowych przepisów.
Proponowane rozwiązanie może prowokować do postawienia zarzutu, że
przepisowi art. 841 § 3 k.p.c. nadana zostaje moc wsteczna, co godzi w zasadę
nieretroakcji (por. art. 3 k.c.), nie oznacza to jednak konieczności jego odrzucenia.
Po pierwsze, nawet przy przyjęciu wstecznego działania prawa, pozostaje ono w
ramach wyznaczonych ustawą (art. XXXV pkt 2 p.w.k.c. w związku z art. 3 in fine
k.c.). Po drugie, w wypowiedziach dotyczących prawa międzyczasowego
odnoszących się do terminów przedawnienia i zasiedzenia zwraca się uwagę, że w
niektórych sytuacjach realizacja faktu prawnego wymaga pewnego czasu i może
rozpocząć się pod rządami jednych przepisów, a dobiec końca w innym stanie
prawnym. Wiązanie skutków prawnych przewidzianych przez nowe przepisy
merytoryczne z tego rodzaju faktami zwykle nie jest uważane za wsteczne działanie
prawa, ponieważ fakt istotny następuje już po wejściu w życie nowej ustawy i tym
samym nie może być uważany za wsteczny. Po trzecie, pominięcie faktu powzięcia
wiadomości o naruszeniu prawa z tego powodu, że miał on miejsce przed wejściem
w życie ustawy nowelizującej, prowadzi do rezultatów, które należy ocenić jako
sztuczne. Jeśli bowiem osoba trzecia dowiedziała się o naruszeniu jej prawa w tym
okresie, to wiedzę taką miała również w dniu wejścia ustawy w życie, brak zaś racji,
dla których do tej wiedzy nie należy przywiązywać znaczenia zgodnie z art. 841 § 3
k.p.c. Przepis art. 841 § 3 k.p.c. dotyczy zatem także sytuacji, w których
dowiedzenie się o naruszeniu prawa miało miejsce przed jego wejściem w życie,
jednak miesięczny termin należy wówczas liczyć od dnia wejścia w życie ustawy
nowelizującej.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej (art. 390 k.p.c.).