Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 120/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 lipca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Z. K.
przeciwko Polskiemu Górnictwu Naftowemu i Gazownictwu S.A. w W.
o stwierdzenie obowiązku złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 26 lipca 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego [...]
z dnia 13 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w J. wyrokiem z 22 sierpnia 2007 r. uwzględnił powództwo Z.
K. i w punkcie I. wyroku stwierdził obowiązek złożenia przez pozwane Polskie
Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. – zgodnie z żądaniem powoda –
oświadczenia woli następującej treści: „Pozwany Polskie Górnictwo Naftowe i
Gazownictwo S.A. nabywa własność nieruchomości stanowiącą działkę nr 2/8 o
pow. 0.0963 ha położoną w J. przy ul. S. 19, dla której Sąd Rejonowy w J.
prowadzi księgę wieczystą kw […] od powoda Z. K. za cenę 101 000 złotych.”
Poza tym rozstrzygnął opłatach sądowych i kosztach procesu między stronami.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej Spółki od tego wyroku, przyjmując
za podstawę następujące podstawowe ustalenia Sądu Okręgowego.
1. Powód jest właścicielem oznaczonej w sentencji nieruchomości, która
w przeszłości stanowiła część gospodarstwa rolnego o pow. 0.69 ha
w granicach działek gruntu nr 58,28 i 2/14.
2. W 1999 r. Rada Miejska J. uchwaliła plan zagospodarowania przestrzennego
obszaru, na którym położona jest nieruchomość powoda. Zgodnie z planem,
grunty o których mowa, zostały przeznaczone pod budownictwo mieszkaniowe
zorganizowane o minimalnym wskaźniku intensywności zabudowy
wynoszącym 0,25 łącznie dla wszystkich 2-3 dopuszczalnych kondygnacji.
Sieci infrastruktury należy lokalizować w liniach rozgraniczających ulice.
3. Decyzja o warunkach zabudowy wydana w lutym 2002 r. ustalała sposób
zagospodarowania i warunki zabudowy terenu domami jednorodzinnymi,
jednak ważność jej była ograniczona terminem, który już upłynął. Pozwana
Spółka została poinformowana przez władze miejskie o zmianie przeznaczenia
działek 2/8 i 20/7.
Żądania powoda o wykupienie działki nr 2/8 kierowane do pozwanej nie były
przez nią uwzględniane. Pozwana podnosiła zarzuty legalnego wybudowania
gazociągu i możliwości wykorzystania terenu zgodnie z planem zagospodarowania.
Na wniosek powoda został dokonany podział działki nr 2, a w jego wyniku
utworzono m.in. działkę nr 2/8 zawierającej obszar 963 m2
. Około 13 m.b. od
granicy między działką a wydzieloną w wyniku podziału drogą, przez działkę
3
przebiega pod ziemią gazociąg średniego ciśnienia zbudowany w latach 1973-75
bez wymaganego pozwolenia na budowę. Zgoda poprzednika powoda na zajęcie
terenu była sporna między stronami, ponieważ Spółka powołuje się na (przyznany)
brak sprzeciwu ówczesnego właściciela. Sąd stwierdził, że zgodność z prawem
inwestycji z lat 70 oraz uzyskanie zgody nie zostało przez pozwaną udowodnione,
a na podstawie opinii biegłych ustalił, że powód będący właścicielem nie może
wykorzystywać całej zajętej działki zgodnie z przeznaczeniem.
Sąd Apelacyjny ocenił, że zaskarżony przez pozwaną wyrok jest zgodny
z prawem i należycie uzasadniony. W uzasadnieniu bardziej szczegółowo omówił
metodę ustalania wartości inwestycji i zajętej działki, odrzucając sugestię
dokonywania wyceny całego obszaru sprzed podziału. W tym zakresie Sąd
odwoławczy honoruje wywody zawarte w wyroku SN z 16 lipca 2004 r. I CK 26/04
podkreślając, że wskutek budowy urządzenia powód nie może rozporządzać
nieruchomością jako działką budowlaną; stąd niejednolita metoda ustalania jej
wartości, zależna od celu szacunku, tj. ustalania przesłanek wykupu lub wysokości
wynagrodzenia. Sąd drugiej instancji odrzucił zarzut spekulacyjnego motywu
rozdrobnienia działek przez podział, zwracając uwagę na sformułowanie przepisu
(art. 231 § 2 k.c.) o „zajętej działce”. Potwierdził kategorycznie, iż powód nie może
korzystać z działki na przestrzeni zajętej przez kolektor gazowy i w całej jego
„strefie ochronnej”, aby w końcu aprobować wniosek sądu pierwszej instancji, że
nie jest możliwe racjonalne wykorzystanie działki powoda. Podstawę takiego
wniosku Sąd Apelacyjny upatruje – odmiennie niż Sąd Okręgowy – w opinii
biegłego z dziedziny geodezji L. S.
Pozwana zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną opartą na
obydwu podstawach (art. 398 § 3 pkt 1 i 2 k.p.c.) wyrażających się w naruszeniu
przepisów art. 231 § 2 k.c. w związku z art. 5 k.c., art. 6 k.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie można zgodzić się z zapatrywaniem skarżącej, jakoby zgłoszenie
roszczenia przewidzianego w art. 231 § 2 k.c., w okolicznościach sprawy, stanowiło
nadużycie prawa podmiotowego i nie zasługiwało na ochronę. Analizując
szczegółowe przesłanki podniesionego przez pozwaną zarzutu należy stwierdzić,
że konkretyzują się one w:
4
 obawie przed napływem roszczeń innych właścicieli znajdujących się
w podobnej sytuacji,
 historycznych uwarunkowaniach inwestycji - ekonomicznych
i organizacyjnych,
 inicjowaniu przez powoda podziału nieruchomości .
Żadna z przytoczonych okoliczności nie dyskwalifikuje roszczenia powoda
w świetle przyjmowanych i akceptowanych ogólnie norm moralnych składających
się na zasady współżycia lub społeczne i gospodarcze przeznaczenie prawa
własności. Obiektywną przyczyną obaw pozwanej nie jest działanie powoda lecz
nieuregulowany prawnie stan władztwa tej Spółki nad cudzymi nieruchomościami
opierający się na przyzwoleniu (wg twierdzeń pozwanej) ówczesnego właściciela,
przy czym Spółka nie zaprzecza, że w chwili budowy działanie to musiało być
zgodne z przepisami. Rzeczywiście, przepisy kodeksu cywilnego w art. 244 i art.
245 § 1 i 2 k.c. określały sposób uzyskania prawa rzeczowego (służebności),
uprawniającego do władania nieruchomością w charakterze posiadacza zależnego.
Czynność dokonana bez zachowania takiej formy (np. powoływana zgoda
ówczesnego właściciela) nie mogła doprowadzić do ustanowienia służebności (por.
wyrok SN z 8 lutego 1988 r., IV CR 45/88, OSNC 1990/2/33), a jedynie do
nawiązania stosunku obligacyjnego podlegającego wypowiedzeniu.
Kodeksowa regulacja prawna służebności (art. 285 § 1 k.c.) ukierunkowana
na polepszenie korzystania z nieruchomości nie odpowiada potrzebom
gospodarczym w razie budowy trwałych urządzeń liniowych należących do
przedsiębiorstwa, które może przecież funkcjonować bez nieruchomości, a gdyby
nawet je miało, to użyteczność i wartość nieruchomości nie jest istotnym
czynnikiem w planowaniu inwestycji. Mimo tego niedostosowania praktyka
przyjęła konieczność stosowania przepisów dotyczących służebności gruntowych
do regulacji władztwa polegającego na budowie linii przesyłających energię, wodę,
gaz itp. Stanowisko takie, mimo kontrowersyjności tej koncepcji konsekwentnie
wyrażał Sąd Najwyższy pod rządem prawa rzeczowego z 1946 r. (orzeczenie
z dnia 31 grudnia 1962 r. II CR 1006/62, OSPiKA 1964, poz. 91), a następnie
kodeksu cywilnego (uchwała SN z 3 czerwca 1965 r., III CO 34/65, OSNC 1966/7-
8/109, wyrok SN z 8 września 2006 r., II CSK 112/06, M. Prawn. 2006/19/1016),
5
uchwała SN z 17 stycznia 2001 r., III CZP 79/02, OSNC 2003/11/142), zastrzegając
tylko aby umowy nie tworzyły nowych nieznanych praw rzeczowych. Sąd
Najwyższy podziela te zapatrywania w rozpoznawanej sprawie. Działalność
gospodarcza pozwanej Spółki poddana prawom rynku, trwająca w tej formie
prawnej od początku lat 90 usprawiedliwia wymaganie powoda uregulowania stanu
prawnego linii przesyłowych niebędących częścią składową nieruchomości
gruntowych, skoro doszło do konfliktu interesów Spółki i właściciela a próba
ustalenia na przyszłość wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości nie
powiodła się. Należy bowiem zaznaczyć, że korzystający z cudzego mienia,
w braku odmiennej umowy powinien płacić odpowiednie wynagrodzenie. Wcześniej
wyrażana zgoda na ułożenie linii przesyłowej może być odwołana, co w braku
ustawy ograniczającej prawo własności wymaga podejmowania negocjacji
przynajmniej w zakresie wynagrodzenia; żądanie przeniesienia urządzeń (art. 222
§ 2 k.c.) podlegałoby ocenie pod kątem zgodności z gospodarczym i społecznym
przeznaczeniem prawa aż do odmowy udzielenia właścicielowi ochrony (art. 5 k.c.).
Nie zwalnia to jednak przedsiębiorcy z obowiązku uiszczania wynagrodzenia, skoro
odbiorcy gazu ponoszą koszty jego przesyłania, i nie ma uzasadnienia
aksjologicznego dla obciążania tymi kosztami właścicieli nieruchomości
obciążonych.
Rozpoznając apelację pozwanej Spółki Sąd Apelacyjny trafnie odrzucił
argumentację dotyczącą nadużycia prawa przy podziale nieruchomości. Zmiana
planu zagospodarowania przestrzennego kwalifikująca teren jako przeznaczony
pod luźną zabudowę wymagała wręcz podziału nieruchomości na działki
budowlane odpowiadające normom zawartym w planie a złożenie wniosku
o podział stanowił realizację uprawnień właściciela (art. 140 k.c.). Ponieważ decyzja
zatwierdzająca podział nie została podważona, korzysta z domniemania zgodności
z prawem. Nieuzasadnione są zatem próby wykazania, że to powód korzystając ze
swego prawa własności spowodował powstanie roszczenia o nabycie przez Spółkę
zajętej działki. Roszczenie to powstało bowiem w wyniku spełnienia się przesłanek
wymienionych w art. 231 § 2 k.c., a nie ze względu na dokonanie podziału.
Skarżący nie zauważa, że wola właściciela dokonania podziału nie zwalnia od
6
przestrzegania parametrów powstających działek, a istniejąca wcześniej trasa
gazociągu determinowała jego usytuowanie względem granic działki nr 2/8.
Sąd Apelacyjny nie naruszył art. 231 § 2 k.c. w związku z art. 6 k.c. przez
uznanie, że ciężar dowodu istnienia prawa do korzystania z nieruchomości
spoczywa na pozwanej. Treść art. 6 k.c. w odniesieniu do tej kwestii jest oczywista;
nie można obciążać powoda obowiązkiem udowodnienia braku uprawnienia
pozwanej, skoro Spółka powołując się na istnienie takiego prawa, jako przesłanki
oddalenia powództwa nie przedstawiła dowodu konkurującego z odpisem z księgi
wieczystej (k. 24).
Ustalanie porównywanych wartości (gruntu i urządzenia) w razie budowy
urządzenia przez posiadacza zależnego nie jest zabiegiem tak prostym, jak to się
dzieje w typowym wypadku, tj. wzniesienia budynku przez posiadacza samoistnego
– prowadzącego z reguły do wzrostu wartości nieruchomości, w przybliżeniu
o części składowe. Dla regulacji takich właśnie wypadków przewidziany jest
zasadniczo art. 231 k.c., którego racje gospodarcze oraz społeczne są czytelne.
Relacje wartości działki i inwestycji wyglądają inaczej w razie wybudowania
urządzenia, którego właściwości (np. zagrożenie dla otoczenie) powodują
zmniejszenie się wartości gruntu, a nawet utratę przez całość znaczenia
rynkowego. Nie są to przypadki częste, bowiem niektóre urządzenia liniowe
oddziaływują na wąski pas gruntu, i pozwalają zagospodarować bez przeszkód
całość działki a ponadto przynoszą pewien dochód tytułem wynagrodzenia.
W rozpoznawanej sprawie stwierdzona deprecjacja gruntu wskutek
dokonania inwestycji nie pozwala stosować jednakowej reguły ustalania wartości
w ramach przesłanki wykupu i należnego wynagrodzenia, dlatego rozwiązanie
przyjęte przez Sąd Apelacyjny należy zaaprobować. Przyjęcie koncepcji odmiennej
oddalałoby możliwość rozwiązania istotnego konfliktu między potrzebami
cywilizacyjnymi (dostawy energii), a prawem własności. Przepis art. 231 § 2 k.c.
straciłby swoją rolę porządkującą stosunki własnościowe wobec nieruchomości,
gdyby przyjąć cenę 1 m2
gruntu jak dla działki budowlanej, gdyż nie zostałaby
wówczas spełniona przesłanka znacznej różnicy wartości wymagana w tym
przepisie, a z drugiej strony (zakładając prawdziwość twierdzeń powoda) właściciel
nie mógłby wykorzystać jej zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego.
7
Skardze kasacyjnej nie można natomiast odmówić zasadności w części
kwestionującej uzasadnienie zaskarżonego wyroku. Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c.
w związku z art. 233 § 1 k.p.c. odpowiednio stosowanym (art. 39821
i art. 391 § 1
k.p.c.) przekonanie Sądu orzekającego co do wiarygodności i mocy wskazanych
w uzasadnieniu dowodów pozostaje poza kontrolą kasacyjną, co nie zwalnia jednak
również sądu odwoławczego od obowiązku przedstawienia w uzasadnieniu wyroku
podstaw „budowy” stanu faktycznego. W rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny
odmiennie niż Sąd Okręgowy wskazał dowód z opinii biegłego inż. L. S jako
podstawę ustalenia, dotyczącego braku możliwości racjonalnego wykorzystania
działki powoda. Powołanie się na dowód z opinii tego biegłego wymagało jednak
wskazania, która jej część stanowiła podstawę wniosku, iż zabudowa
nieruchomości oznaczonej jako działka nr 2/8 nie może spełnić wymagań planu
zagospodarowania przestrzennego oraz wymagań technicznych określonych
w § 12 ust. 1. rozp. Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
(Dz.U. 02.75.690 ze zm.).
Wymieniony biegły w punkcie 4. opinii (k. 110) stwierdził, że do momentu
opracowania projektu zagospodarowania terenu nie można mówić o racjonalnym
wykorzystaniu działki zgodnie z przeznaczeniem terenu, gdyż takie przeznaczenie
nie jest w planie dokładnie określone. W opinii uzupełniającej (k. 144 –145) wyraził
opinię, że w razie wyodrębnienia z działki 2/8 obszaru o pow. 276 m2
znajdującego
się poza strefą oddziaływania gazociągu, część wyodrębniona nie utworzy
samodzielnej działki budowlanej, ale podtrzymał również poprzednią opinię, że
rozważania na temat sposobu podziału działki nr 2/8 nie mają większego sensu
dopóki nie zostanie opracowany szczegółowy plan zagospodarowania
przestrzennego dla terenu zawierającego co najmniej 2,40 ha powierzchni.
Nie podejmując próby oceny merytorycznej tych opinii, wykraczającej poza
kompetencje Sądu Najwyższego w postępowaniu kasacyjnym, należy stwierdzić,
że przekonanie Sądu Apelacyjnego o braku najmniejszych wątpliwości (k. 256 akt)
w omawianym przedmiocie nie zostało uzasadnione. Niezrozumiałe są również
stwierdzenia dotyczące (dalszego) podziału działki nr 2/8 na wniosek pozwanej,
skoro zarzucała ona w apelacji błąd ustalenia, że działka 2/8 nie może być
8
racjonalnie wykorzystana i wywodziła, że na tej właśnie, a nie na utworzonej
w wyniku podziału jeszcze mniejszej działce – może być wybudowany dom
jednorodzinny. Spór odnośnie do zagospodarowania dz. 2/8, stanowiącej odrębną
nieruchomość odpowiada zakresowi żądania powoda domagającego się wykupu
całej nieruchomości, jako bezużytecznej dla celów budowlanych.
Formułując ocenę o niemożliwości wykorzystania zgodnie z przeznaczeniem części
objętej oddziaływaniem gazociągu, Sąd drugiej instancji nie sprecyzował również
zakresu pojęcia „korzystania zgodnego z przeznaczeniem”, które w szerokim
znaczeniu może oznaczać pozostawienie właścicielowi nieograniczonego prawa
wyboru miejsca posadowienia budynku, a w wąskim znaczeniu – tylko prawa do
wzniesienia budynku odpowiadającego wskaźnikom intensywności zabudowy, lecz
z zachowaniem warunków technicznych zabudowy (budynków i sieci)
i pozostawieniem reszty powierzchni działki jako otoczenia budynku, co nie
musiałoby kolidować z istnieniem strefy kontrolowanej.
Należy więc zgodzić się ze skarżącym, że uzasadnienie wyroku Sądu
Apelacyjnego nie pozwala odtworzyć podstawy faktycznej zaskarżonego wyroku
w istotnym zakresie - możliwości wykorzystania działki nr 2/8 zgodnie z jej
przeznaczeniem, tj. okoliczności stanowiącej przesłankę zastosowania art. 231 § 2
k.c., w wypadku budowy przez posiadacza zależnego urządzeń podziemnych
ograniczających w różnym stopniu uprawnienia właściciela. Uchybienie to może
mieć wpływ na treść wyroku, ponieważ uzasadnienie mimo sporządzania po
ogłoszeniu wyroku odzwierciedla przebieg procesu decyzyjnego składu
orzekającego. W związku z tym, zgodnie z art. 39815
§ 1 k.p.c., a odnośnie do
kosztów procesu, na podstawie stosowanego odpowiednio art. 108 § 2 k.p.c., Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.