Pełny tekst orzeczenia

Upływ terminu przewidzianego w art. 945 § 2 k.c. wyłącza możliwość
powołania się na nieważność testamentu przez osobę zainteresowaną oraz
uwzględnienie tej nieważności przez sąd z urzędu.
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Barbary W. przy uczestnictwie Urszuli
W.-K. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w
Izbie Cywilnej w dniu 8 sierpnia 2007 r. skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od
postanowienia Sądu Okręgowego w Krośnie z dnia 14 listopada 2006 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Krośnie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 25 maja 2006 r. Sąd Rejonowy w Jaśle stwierdził, że
spadek po Zenobii Marii W. zmarłej 5 lutego 2005 r. na podstawie ustawy nabyły jej
córki Barbara W. i Urszula W.-K. Ustalono, że spadkobierczyni sporządziła kilka
testamentów, w tym w formie notarialnej w dniu 23 maja 1991 r., w dniu 19 lutego
1992 r. i w dniu 23 września 1998 r. Wszystkie te testamenty są nieważne, gdyż –
jak wynika z opinii biegłego lekarza-psychiatry i zeznań świadków –
spadkodawczyni nie miała możliwości swobodnego podjęcia decyzji i wyrażania
woli.
Ocenę tę podzielił Sąd Okręgowy w Krośnie, który postanowieniem z dnia 14
listopada 2006 r. oddalił apelację wnioskodawczyni, podnosząc, że ocena dowodów
dokonana przez Sąd pierwszej instancji, a w szczególności opinii biegłego została
przeprowadzona zgodnie z wymaganiami zawartymi w art. 233 § 1 k.p.c. Dowody te
wskazują jednoznacznie, że spadkodawczyni znajdowała się w stanie
wyłączającym swobodne i świadome wyrażanie jej osobistej woli, co spowodowało
nieważność testamentów.
Wnioskodawczyni w skardze kasacyjnej zarzuciła naruszenie prawa
materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 945 § 1 pkt 1 k.c. oraz przez
nieuwzględnienie zarzutu uchybienia przez uczestniczkę postępowania terminowi
do podważenia nieważności testamentów, określonego w art. 945 § 2 k.c. Wniosła
o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia Sądu Rejonowego w
Jaśle i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Zgodnie z art. 945 § 2 k.c., na nieważność testamentu z przyczyn
wymienionych w art. 945 § 1 k.c. nie można się powołać po upływie trzech lat od
dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie
nieważności, a w każdym razie po upływie dziesięciu lat od otwarcia spadku.
W niniejszej sprawie zarzut nieważności testamentów sporządzonych przez
spadkodawczynię został podniesiony przez uczestniczkę postępowania w 2005 r., a
testamenty były sporządzone w latach 1991, 1992 i 1998. Jednocześnie
uczestniczka wyraźnie stwierdziła, że dla niej testamenty te zawsze były nieważne z
powodu nadużywania alkoholu przez spadkodawczynię i że zawsze wiedziała o
przyczynie nieważności. Sąd Rejonowy uznał, że wprawdzie uczestniczka
postępowania utraciła – w świetle jej zeznań – uprawnienie do skutecznego
podniesienia zarzutu nieważności testamentu, to jednak wobec bezwzględnej
nieważności sąd uwzględnia tę okoliczność z urzędu i może to uczynić także po
upływie terminów określonych w art. 945 § 2 k.c. Sąd Okręgowy pośrednio
zaakceptował to stanowisko, oddalając apelację wnioskodawczyni.
Ze sformułowania art. 945 § 1 k.c. wynika, że ustawodawca posłużył się w nim
sankcją nieważności bezwzględnej, jednakże treść § 2 podważa takie przekonanie.
Mimo doktrynalnych sporów co do charakteru sankcji przewidzianej dla
testamentów dotkniętych wadami oświadczenia woli, przeważa stanowisko, do
którego przychyla się skład orzekający w niniejszej sprawie, że należy opowiedzieć
się na rzecz nieważności bezwzględnej, która jednak doznaje pewnych modyfikacji
w porównaniu z jej klasycznym ujęciem. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę,
że na nieważność testamentu spowodowaną wadami oświadczenia woli nie może
się powołać każdy, lecz tylko osoby, które mają w tym interes. Brak dookreślenia
tego interesu uzasadnia wniosek, że krąg podmiotów legitymowanych do powołania
się na nieważność testamentu z przyczyn wymienionych w art. 945 § 1 k.c. jest
stosunkowo szeroki. Można w szczególności wskazać na spadkobierców i
zapisobierców, wykonawcę testamentu, nabywcę spadku (udziału w spadku),
wierzycieli spadkodawcy i spadkobierców. Jest to więc pierwsze ograniczenie.
Drugie ograniczenie oddziaływania sankcji nieważności testamentu
sporządzonego w skutek wad oświadczenia woli wynika z przyjęcia trzyletniego
terminu, liczonego od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o
przyczynie nieważności, przy czym nie może być to termin dłuższy niż dziesięć lat
od otwarcia spadku. Są to terminy zawite, których upływ sąd uwzględnia z urzędu.
Czasowe ograniczenie działania sankcji nieważności bezwzględnej w przypadku
testamentów dotkniętych wadami oświadczenia woli daje się usprawiedliwić z jednej
strony trudnościami dowodowymi, które narastają z upływem czasu od dnia
sporządzenia testamentu, z drugiej zaś nie bez znaczenia jest także wzgląd na
ochronę utrwalonych i ustabilizowanych stosunków prawnych, których późniejsze
podważanie mogłoby doprowadzić do nadmiernych komplikacji.
Jeżeli ustawodawca w art. 945 § 1 k.c. posłużył się sankcją nieważności
bezwzględnej testamentu dotkniętego wadami oświadczenia woli, to uzasadniony
jest pogląd, że sąd może uwzględnić taką nieważność z urzędu. Jest to
konsekwencją przyjęcia sankcji bezwzględnej nieważności i takie stanowisko zajęły
Sądy orzekające. Nie uwzględniły jednak tego, że sankcja ta doznaje modyfikacji w
odniesieniu do nieważności bezwzględnej w ujęciu klasycznym. Wskazano już, że
modyfikacja ta wyraża się w tym, iż na nieważność testamentu nie może powołać
się każda osoba, lecz tylko ta, która ma w tym interes, a ponadto art. 945 § 2 k.c.
wprowadza czasowe ograniczenia odnośnie powołania się przez osobę mającą w
tym interes na przyczynę nieważności. Skoro po upływie tych terminów, mających
charakter zawity, strona traci możliwość powołania się na nieważność testamentu
wynikłą z wad oświadczenia woli, to również nieważność ta nie może być
uwzględniona przez sąd z urzędu. Czasowe ograniczenie działania sankcji
bezwzględnej nieważności testamentu wprowadzone m.in. ze względu na ochronę
utrwalonych i ustabilizowanych stosunków prawnych zachowuje swoją doniosłość
prawną zarówno w razie podniesienia przez osobę mającą w tym interes prawny
zarzutu nieważności testamentu, jak i w razie uwzględnienia tej nieważności przez
sąd z urzędu. Uzasadniona jest więc teza, że upływ terminu z art. 945 § 2 k.c.
wyłącza zarówno możliwość powołania się na nieważność testamentu przez osobę
zainteresowaną, jak i uwzględnienia tej nieważności przez sąd z urzędu. Odmienne
stanowisko zajęte przez Sądy orzekające nie może być aprobowane. Testament
pozostaje wprawdzie nieważny i nie podlega konwalidacji, lecz jego nieważność nie
może być przez sąd uwzględniona z urzędu, a jednocześnie wywołuje skutki
prawne.
Z tych względów, na podstawie art. 39815
k.p.c., orzeczono, jak w sentencji.