Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 182/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
SSN Iwona Koper
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa S. G., W. G., R. G. i W. N.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji
oraz Szefowi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
o zapłatę odszkodowania i zadośćuczynienia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 sierpnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 14 września 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powodów kosztami
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelacje powodów [..]
i w uzasadnieniu tego orzeczenia przytoczył bezsporne ustalenia faktyczne,
dotyczące okoliczności zgonu S. G. – męża W. G. oraz ojca pozostałych powodów.
Z ustaleń tych wynika, że S. G. będący żołnierzem Armii Krajowej nie złożył broni
po zakończeniu II Wojny Światowej, kontynuował walkę z ówczesną władzą. Na
początku lipca 1946 r. w wyniku akcji prowadzonej przez funkcjonariuszy Urzędu
Bezpieczeństwa Publicznego oraz żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, S. G. został postrzelony. Był poddawany torturom na posterunku
Milicji Obywatelskiej w B. a następnie w Powiatowym Urzędzie w W. Po śmierci S.
G. zwłoki jego wyrzucono na śmietnik a następnie na polecenie funkcjonariuszy
tego Urzędu ciało zmarłego zostało zakopane w nieoznaczonym miejscu na
miejscowym cmentarzu.
Postanowieniem z dnia 18 marca 1991 r. Sąd Rejonowy w W. stwierdził, że
zgon S. G. nastąpił dnia 6 lipca 1946 r. W chwili śmierci liczył 26 lat, sprawcy jego
zabójstwa nie zostali wykryci. Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 1999 r. Sąd Okręgowy
w S. ustalił odszkodowanie z tytułu śmierci S. G., pozbawienia wolności
(zatrzymania) oraz równowartości przedmiotów zabranych represjonowanemu
przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego na łączną kwotę 2600
zł a należne zadośćuczynienie na kwotę 80.000 zł. Sąd Okręgowy zasądził od
Skarbu Państwa na rzecz żony zmarłego W. G. oraz dzieci S. G., R. G. i W. N. -
każdego z nich po 20.650 zł z ustawowymi odsetkami. W pozostałej części
powództwo, w tym żądanie zasądzenia odszkodowania z tytułu utrzymania dla
osób uprawnionych, zostało oddalone. Apelacja od tego orzeczenia wniesiona
przez S. G. została oddalona, a kasację Sąd Najwyższy oddalił jako oczywiście
bezzasadną.
Sądy obu instancji nie podzieliły stanowiska powodów jakoby
odpowiedzialność pozwanego Skarbu – Państwa z tytułu utraconego utrzymania od
męża i ojca S. G. wynikała z art. 145 k.z. Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu
wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN 78/96
(Lex 55387), że art. 145 k.z. stanowił podstawę odpowiedzialności Skarbu Państwa
3
za szkodę wyrządzoną zbrodnią funkcjonariusza państwowego, popełnioną przy
wykonywaniu poleconej mu czynności. Stanowisko to jest zdaniem Sądu drugiej
instancji – odosobnione w świetle ukształtowanego orzecznictwa Sądu
Najwyższego oraz Trybunału Konstytucyjnego wykluczającego możliwość żądania
odszkodowania od Skarbu Państwa za działania funkcjonariuszy państwowych
przed wejściem w życie ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności
państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz.U. Nr 54,
poz. 243).
Skargę kasacyjną wnieśli powodowie […], w której zarzucili naruszenie
prawa materialnego tj. art. 145, 162 § 2 i art. 166 Rozporządzenia Prezydenta
Rzeczpospolitej z dnia 27 października 1933 r. – kodeks zobowiązań oraz art. 2,
64 ust. 1 i 77 ust. 1 Konstytucji poprzez błędną ich wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie - przez przyjęcie, że na podstawie tych przepisów Skarb Państwa nei
odpowiada za zbrodnie stalinowskie popełnione przez funkcjonariuszy służby
bezpieczeństwa w okresie do dnia 28 listopada 1946 r.
Skarżący wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego
go wyroku Sądu Okręgowego z dnia 11 kwietnia 2005 r. i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania a także rozstrzygnięcia o
kosztach procesu za wszystkie instancje.
Pozwany Skarb Paśńtwa w złożonej odpowiedzi na skargę kasacyjną wnosił
o jej oddalenie z zasądzeniem kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przez Sądy obu instancji art. 2, 64 ust. 1 i 77 ust. 1
Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz.
483) wymaga ze względu na miejsce jakie Konstytucja zajmuje w hierarchii aktów
normatywnych (art. 8 ust. 1 i 87 ust. 1) rozważenia w pierwszej kolejności.
Skarżący dokonali wszechstronnej analizy własnej treści normatywnej każdego
z powołanych przepisów Konstytucji i ich wpływu na wykładnię dalszych -
powołanych w skardze kasacyjnej - przepisów kodeksu zobowiązań, a także
szeroko naświetlili kwestie związane z bezpośrednim stosowaniem Konstytucji
(art. 8 ust. 2). Jednakże zważywszy, że data zdarzenia będącego - według
4
twierdzeń powodów – źródłem szkody została określona na 6 lipca 1946 r.
to w pierwszej kolejności nasuwa się kwestia stosowania nowo ustanowionych
norm prawnych do zdarzeń, które miały miejsce przez ich wejściem w życie
i z którymi obowiązujące wówczas prawo nie wiązało skutków prawnych.
Konstytucja nie podważa zasady stanowiącej podstawę porządku prawnego
o niedziałaniu prawa wstecz. Zasada lex retro non agit wywiedziona
z fundamentalnej zasady konstytucyjnej (art. 2) należy do kanonu podstawowych
dyrektyw państwa prawnego.
Jeżeli chodzi o szkody wyrządzone w dacie wskazanej przez powodów przez
organa względnie funkcjonariuszy państwowych przy wykonaniu zleconych im
czynności, to obowiązek odszkodowania za wyrządzone szkody kształtował się
w dwóch zasadniczych grupach przypadków. Do grupy pierwszej należało
wyrządzenie szkody przez niewykonanie obowiązku wynikającego z łączącego
strony stosunku cywilno - prawnego (lub stosunku pracy). Powszechnie
przyjmowany był pogląd, że jeżeli chodzi o szkody wyrządzone przez organa
względnie funkcjonariuszy państwowych przy wykonywaniu zleconych im czynności
o charakterze gospodarczym odpowiedzialność Państwa tak przed wejściem
w życie kodeksu zobowiązań jak również po jego wejściu nie podlegała
wątpliwości.
Druga grupa obejmowała przypadki wyrządzenia szkody osobie fizycznej lub
prawnej, z którą wyrządzającego szkodę nie łączył stosunek cywilnoprawny do
chwili wyrządzenia szkody. Także powszechny był pogląd, że jeżeli chodzi
o odpowiedzialność Państwa za szkody wyrządzone z winy organów lub
funkcjonariuszy przy wykonywaniu aktów władzy przez działalność urzędową
niezgodną z prawem lub obowiązkami służbowymi, to zasady tej
odpowiedzialności zostały unormowane dopiero w powoływanej ustawie z dnia
15 listopada 1956 r. Przed wejściem w życie tej ustawy normującej odpowiedzialność
za szkody wyrządzone na skutek zawinionego zachowania się organów władzy
i administracji państwowej w wykonywaniu służby publicznej Państwo nie
odpowiadało cywilnie wobec braku szczególnych przepisów ustawy. Jedynie do dnia
1 października 1950 r. obowiązywały na terenie województw zachodnich
i południowych przepisy szczególne, przewidującego odpowiedzialność Państwa za
5
urzędników administracyjnych i sędziowskich. Zgodnie z art. X przepisów
wprowadzających k.z. wymienione przepisy utraciły moc obowiązującą, przy czym
dotyczy to również zdarzeń zaszłych przed wejściem w życie wskazanych przepisów,
tj. przed 1 października 1950 r. W ten sposób nieodpowiedzialność Państwa uległa
poszerzeniu.
Kodeks zobowiązań nie uregulował w ogóle zagadnienia odpowiedzialności
Państwa za szkody wyrządzone przy wykonywaniu aktów władzy. A było to wynikiem
ustalonych i respektowanych w chwili uchwalenia tego kodeksu poglądów prawnych,
przyjmujących podział dziedzin prawa na publiczne i prywatne i uznających, że za
czynności organów i funkcjonariuszy występujących w charakterze wykonawców
władzy zwierzchniej jako za czynności z zakresu „prawa publicznego” odpowiedzialność
państwa nie może być oceniana według przepisów prawa cywilnego, gdyż prawo to
normuje tylko stosunki prywatno-prawne. Odpowiedzialność taka - mogłaby więc - jak
to już wskazano opierać się tylko na szczególnych przepisach. Za trafnością tego
stanowiska przemawia treść art. 6 ust. 1 powołanej ustawy z dnia 15 listopada 1956 r.
powołująca się na to, że według dotychczasowych przepisów państwo nie ponosiło
odpowiedzialności za szkodę, która ma charakter autentycznej wiążącej wykładni
przepisów art. 134 i 145 k.z. w tym znaczeniu w jakim wykładał i stosował te przepisy
Sąd Najwyższy (por. w szczególności orzeczenia z dnia 15 września 1945 r.,
II C 396/45 (OSNC 1945, nr 1 poz. 9) i z dnia 31 października 1950 r., C 226/50 (Zb.
Orz. 1950, poz. 33) oraz uchwałę z dnia 4 maja 1955 r. I Co 69/54 (Zb. Orz 1955, poz.
92). Ponad przytoczone przez Sądy obu instancji orzecznictwo Trybunału
Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego wskazać należy wyrażone przez ten Sąd
stanowisko w uzasadnieniu uchwały z dnia 11 października 1996 r., III CZP 76/96
(OSNC 1997, nr 2, poz. 16) stwierdzające, że do dnia wejścia w życie ustawy z dnia
15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody przyjmowało się
powszechnie, że przepisy k.z. nie mają zastosowania w sytuacji, gdy szkoda wynikła
z działalności funkcjonariuszy państwowych o charakterze władczym. Natomiast
Państwo mogło ponosić odpowiedzialność za czynności funkcjonariuszy jeżeli mają one
charakter gospodarczy.
Powoływany przez skarżących wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego
1997 r., II CKN 78/96 stanowi odosobnione zapatrywanie wiążące zmiany ustrojowe
6
z wykładnią art. 134 i 145 k.z. Poglądu tego zasadnie Sądy obu instancji nie podzieliły
bowiem kontynuowanie tej linii orzecznictwa byłoby równoznaczne z przyznaniem
poszkodowanym - w określonych warunkach - nowych roszczeń obowiązujących
pozwany Skarb Państwa. Nawet jeśli taka wykładnia odpowiadałaby współczesnej
regulacji prawnej i konstytucyjnym założeniom nowej wizji państwa oraz społeczeństw
(art. 2 Konstytucji), to w istocie działalność Sądu orzekającego byłaby stanowieniem
nowego prawa, a nie stosowaniem istniejącego w chwili zdarzenia będącego źródłem
szkody. Stanowienie zaś praw należy wyłącznie do władzy ustawodawczej.
Powoływane przez skarżących przepisy prawa materialnego nie mogą służyć do
konstruowania nowych roszczeń.
Skoro przed wydaniem ustawy z dnia 15 listopada 1956 r., w stanie prawnym
wówczas obowiązującym, nie istniała podstawa do dochodzenia roszczeń
odszkodowawczych od państwa za szkodę zawinioną przez organ (funkcjonariuszy)
wykonujących czynności Państwa jako aparatu przymusu, to nie można mówić o biegu
i ewentualnej przerwie przedawnienia do roszczenia, które w ogóle nie istniało.
Z powyższych przyczyn skarga kasacyjna jako pozbawiona uzasadnionych
podstaw podlega oddaleniu (art. 39814
k.p.c.) z orzeczeniem o kosztach procesu na
podstawie art. 102 k.p.c.