Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 17/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku A.K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość kapitału początkowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 sierpnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 września 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Ubezpieczona A. K. w odwołaniach od kolejnych decyzji wydawanych przez
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, w przedmiocie ustalenia wysokości kapitału
początkowego, domagała się zaliczenia okresu zatrudnienia w Czechosłowacji od
dnia 7 sierpnia 1986 r. do dnia 31 grudnia 1990 r. oraz przyjęcia – przy ustalaniu
podstawy wymiaru kapitału początkowego – tzw. dochodów zastępczych z lat 1989
– 1990. Organ rentowy nie uwzględnił tego okresu w wyliczeniu kapitału
początkowego twierdząc, że w tym czasie w Polsce nie została opłacona składka
na ubezpieczenie społeczne, a także dlatego, że z tytułu tego zatrudnienia
ubezpieczona może ubiegać się o świadczenie z czeskiej instytucji
ubezpieczeniowej.
Wyrokiem z dnia 15 marca 2006 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych zmienił decyzję z dnia 10 stycznia 2006 r. i zobowiązał organ rentowy
do uwzględnienia przy ustaleniu wartości kapitału początkowego zatrudnienia w
Czechosłowacji. W ocenie Sądu pierwszej instancji, z zaświadczenia wystawionego
przez zagranicznego pracodawcę wynikało, że ubezpieczona została skierowana
do pracy w Czechosłowacji w ramach współpracy międzynarodowej. W spornym
okresie pracowała w T. i była ubezpieczona w czechosłowackiej instytucji
ubezpieczeniowej, w związku z czym okres ten Sąd zaliczył przy ustalaniu kapitału
początkowego na podstawie art. 174 ust. 3 w związku z art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353 ze zm.).
W apelacji organ rentowy zarzucił, że uwzględnienie spornego okresu przy
ustalaniu kapitału początkowego spowodowałoby dwukrotne naliczenie jednego
okresu ubezpieczenia, nieprzewidziane w art. 174 ust. 3 ani w art. 15 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, gdyż – zgodnie z
postanowieniami umowy między Rzeczypospolitą Polską i Republiką
Czechosłowacką o ubezpieczeniu społecznym z dnia 5 kwietnia 1948 r. (Dz. U. z
1949 r. Nr 6, poz. 34 ze zm.) - praca w Czechosłowacji daje prawo do świadczeń z
czeskiej instytucji ubezpieczeniowej.
3
Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 13
września 2006 r. uchylił zaskarżony wyrok oraz decyzję organu rentowego z dnia
10 stycznia 2006 r. i przekazał do ponownego rozpoznania organowi rentowemu
kwestię dotyczącą uwzględnienia dochodów uzyskanych za granicą od dnia 7
sierpnia 1986 r. do dnia 31 grudnia 1990 r. (pkt I), a w pozostałej części – co do
uwzględnienia okresu tej pracy w wyliczeniu kapitału początkowego – apelację
oddalił (pkt II). Oparł się na regulacji przewidzianej w art. 174 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, stanowiącej, że przy
ustalaniu kapitału początkowego przyjmuje się przebyte przed dniem wejścia w
życie ustawy okresy składkowe, o których mowa w art. 6 ustawy. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, skoro Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczona była
zatrudniona w Czechosłowacji w ramach skierowania organu zatrudnienia, za
zgodą właściwych władz polskich i w oparciu o stosowne porozumienia
międzynarodowe, to prawidłowo zaliczył ten okres jako składkowy do ustalenia
kapitału początkowego na podstawie art. 6 ust. 2 pkt 1c ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Jednocześnie Sąd nie podzielił zastrzeżeń organu rentowego co do tego, że
możliwość wystąpienia o świadczenia z czeskiej instytucji ubezpieczeniowej w
przyszłości stanowi przeszkodę dla uwzględnienia w ustaleniu kapitału
początkowego okresu pracy na tamtym terenie, zaznaczywszy, iż jeżeli z tytułu
zatrudnienia za granicą wnioskodawczyni w przyszłości nabędzie prawo do
świadczenia, to wysokość kapitału początkowego zostanie zweryfikowana po
wyłączeniu okresu tej pracy.
Skarga kasacyjna organu rentowego, obejmująca wyrok Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej apelację (pkt II), z wnioskiem o uchylenie wyroku w tej części i
jego zmianę przez nieuwzględnienie w wyliczeniu kapitału początkowego okresu
zatrudnienia ubezpieczonej w Czechosłowacji od dnia 7 sierpnia 1986 r. do dnia 31
grudnia 1990 r., została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego – art.
174 ust. 1 i 2 pkt 1 w związku z art. 6 ust. 2 pkt 1c ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez uznanie okresu pracy za granicą za
okres składkowy podlegający zaliczeniu do ustalenia kapitału początkowego, mimo
zwolnienia z obowiązku opłacania składek w polskiej instytucji ubezpieczeniowej. W
4
ramach tej podstawy skarżący wskazał także na naruszenie art. 14 ust. 1-3 w
związku z art. 1 ust. 4a umowy między Rzeczypospolitą Polską i Republiką
Czechosłowacką o ubezpieczeniu społecznym z dnia 5 kwietnia 1948 r. i w związku
z art. 91 ust. 1 Konstytucji przez nieuwzględnienie zasady obowiązującej w każdym
z umawiających się państw, że okres pracy obywatela drugiego państwa trwającej
dłużej niż 6 miesięcy stanowi podstawę do przyznania świadczenia w tym państwie,
w którym praca była wykonywana.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej organ rentowy podniósł, że zgodnie z art.
174 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych wysokość kapitału początkowego, ustalona na zasadach określonych
w art. 53 ustawy, jest zależna od stażu ubezpieczeniowego obejmującego okresy
składkowe wymienione w art. 6 ustawy oraz od podstawy wymiaru świadczenia,
którą zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki
na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne na
podstawie przepisów prawa polskiego. Wniosek stąd, że art. 6 ust. 2 ustawy należy
odnieść do ubezpieczenia na podstawie prawa polskiego, a więc kapitał
początkowy, który będzie stanowił podstawę do ustalenia wysokości świadczenia i
do jego wypłaty przez polską instytucję ubezpieczeniową, może być ustalany
włącznie na podstawie składek zgromadzonych w tej (polskiej) instytucji.
Na poparcie swego stanowiska skarżący przytoczył wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 grudnia 2004 r., III Aua 1768/03, w którym
stwierdzono, że przy obliczaniu kapitału początkowego organ rentowy powinien
uwzględniać tylko okresy opłacania składek do polskiej instytucji ubezpieczeniowej,
oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 maja 2004 r., III AUa 899/03
(OSA 2005 nr 2, poz. 7), w którym przedstawiono pogląd, że przy uwzględnianiu
okresu zatrudnienia za granicą do celów ustalenia wartości kapitału początkowego
należy mieć na względzie nie tylko art. 174 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, lecz także umowy o ubezpieczeniu
społecznym łączące Polskę z krajem, w którym praca była wykonywana.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
5
Zgodnie nowymi zasadami ustalania emerytury dla osób urodzonych przed
dniem 1 stycznia 1949 r., przy obliczaniu jej wysokości uwzględniana jest suma
składek na ubezpieczenie emerytalne zaewidencjonowana na indywidualnym
koncie ubezpieczonego po dniu 1 stycznia 1999 r. oraz kwota tzw. kapitału
początkowego wyprowadzona z odtworzenia sumy składek, które nie zostały
zaewidencjonowane przed tym dniem. To „odtworzenie” polega na wyliczeniu
wysokości kapitału początkowego; zależy ona od liczby okresów składkowych i
nieskładkowych przebytych w ubezpieczeniu przed tym dniem, od wysokości
wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne przed 1999 r. oraz od współczynnika służącego obliczeniu tzw. „części
socjalnej”. Stosownie do art. 174 ust. 2 w brzemieniu obowiązującym od dnia 1
lipca 2004 r. (por. art. 1 pkt 42a ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych
innych ustaw, Dz.U. Nr 121, poz. 1264), przy ustalaniu kapitału początkowego
przyjmuje się przebyte przed dniem wejścia w życie ustawy okresy składkowe, o
których mowa w art. 6, okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 5, oraz
okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 1 – 4 i 6 – 12, w wymiarze nie
większym niż określony w art. 5 ust. 2.
Uwzględniając, że wymienione w art. 174 ust. 2 okresy ubezpieczenia nie
pokrywają się w całości z ich katalogiem obejmującym art. 6 – 10 ustawy i nie ma
wśród nich ujętych w art. 8 okresów ubezpieczenia za granicą regulowanego
umowami międzynarodowymi, należy uznać podniesione w skardze kasacyjnej
zarzuty naruszenia postanowień umowy między Rzeczypospolitą Polską i
Republiką Czechosłowacką o ubezpieczeniu społecznym podpisanej w Warszawie
dnia 5 kwietnia 1948 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 34) za bezprzedmiotowe. Należy także
mieć na względzie, że umowa międzynarodowa nie reguluje kwestii ustalania
wymiaru świadczeń, a jej postanowienia obejmują wyłącznie wzajemne
uwzględnianie okresów ubezpieczenia na terytorium drugiego państwa oraz
przekazywanie świadczeń do państwa miejsca zamieszkania osoby uprawnionej
oraz że dla warunków powstania prawa i ustalenia wysokości świadczenia właściwe
są przepisy prawa obowiązujące w miejscu zamieszkania (por. uchwałę Sądu
6
Najwyższego z dnia 26 maja 1978 r., II UZP 5/78, OSNCP 1979 nr 1, poz. 5 z glosą
S. Szymańskiej, Nowe Prawo 1979 nr 12, s. 116).
Stosownie do tych przepisów, obowiązujących w Polsce – art. 6,
stosowanego w związku z art. 174 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jako okresy pracy za granicą uwzględniane w
wyliczeniu kapitału początkowego wymienione zostały dwa różne okresy: okresy
pracy w organizacjach międzynarodowych, zagranicznych instytucjach i w
zakładach, do których zostali skierowani w ramach współpracy międzynarodowej
lub w których obywatele polscy byli zatrudnieni za zgodą właściwych władz
polskich, niewymaganej w stosunku do pracowników, którzy wyjechali za granicę
przed dniem 9 maja 1945 r. (lit. c) oraz okresy pracy u innych pracodawców
zagranicznych, pod warunkiem opłacenia w okresie pracy za granicą składek na
ubezpieczenie społeczne w Polsce (lit. d). Obydwa te okresy charakteryzują się
tym, że mimo wykonywania zatrudnienia w innym państwie, praca ma takie samo
znaczenie dla polskiej instytucji ubezpieczeniowej, jakby była wykonywana w
Polsce, z tym elementem różniącym, że w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c kwestię opłacania
składek na ubezpieczenie w którymkolwiek z państw pomija się, natomiast w art. 6
ust. 2 pkt 1 lit. d. istnienie wpływów do polskiej instytucji ubezpieczeniowej
uwypukla. Rozróżnienie to wynika z zaopatrzeniowego charakteru ubezpieczenia
społecznego przed reformą, w którym prawo do świadczeń nie było bezwzględnie
warunkowane opłaceniem składek, a istotne znaczenie miało wykonywanie
zatrudnienia. Świadczenia przysługiwały z tytułu pracy, dlatego też, jeżeli umowy
międzynarodowe przewidywały transfer i pracę obywateli polskich na rzecz
zagranicznych pracodawców, to praca świadczona w ramach tych umów była
traktowana była na równi z zatrudnieniem w Polsce i uwzględniana na tych samych
zasadach, jak to zatrudnienie. Stąd praca obywateli polskich za granicą, objęta
takimi umowami, uwzględniana jest przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń,
także poprzez wyliczenie kapitału początkowego bez względu na opłacanie składek
na ubezpieczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2006 r., I UK
356/05, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 202).
Opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne w Polsce, któremu w
skardze kasacyjnej nadano zasadnicze znaczenie przy ustalaniu kapitału
7
początkowego, nie dotyczyło więc pracowników wysyłanych do pracy za granicą,
lecz tylko zatrudnienia, które obywatele polscy podejmowali w drodze
bezpośrednich uzgodnień i umów zawieranych z pracodawcami zagranicznymi (art.
6 ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy). Składki z tego tytułu mogły być dobrowolnie wnoszone
do polskiej instytucji ubezpieczeniowej dopiero na podstawie art. 26 ust 3 ustawy z
dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz.U. Nr 75, poz. 446 ze
zm.) w związku z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17
grudnia 1991 r. w sprawie trybu dokonywania wpłat na Fundusz Pracy z tytułu
zatrudnienia za granicą u pracodawców zagranicznych oraz trybu uiszczania
składek na ubezpieczenie społeczne (Dz.U. Nr 122, poz. 542).
Powiązanie tych regulacji z okresem pracy ubezpieczonej w Czechosłowacji,
stanowiące kwestię właściwej subsumcji art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c, przy ustaleniu, że
składka z tytułu jej zatrudnienia w Czechosłowacji do dnia 31 grudnia 1990 r. nie
była odprowadzana w Polsce, wymagało rozważenia, czy przedstawione przez
ubezpieczoną zaświadczenie z dnia 30 listopada 1990 r. potwierdzało, iż
zatrudnienie ubezpieczonej odbywało się na podstawie umowy zawartej między
Rzeczypospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką lub zawartych w jej
wykonaniu porozumieniach międzyrządowych, jak np. umowa zawarta między
Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Czechosłowackiej Republiki
Socjalistycznej o współpracy w zakresie zatrudnienia obywateli Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej w uspołecznionych przedsiębiorstwach gospodarczych
Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z dnia 17 lipca 1972 r. oraz zawartego
w jej wykonaniu porozumienia między Ministrem Pracy Płac i Spraw Socjalnych
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Federalnym Ministerstwem Pracy i Spraw
Socjalnych Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej w sprawie czasowego
zatrudniania pracowników polskich w uspołecznionych przedsiębiorstwach
gospodarczych Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
k.p.c.).