Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 312/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa Ministra Skarbu Państwa
przeciwko Polskiej Żegludze Morskiej Przedsiębiorstwu Państwowemu
w S. oraz ORLEN Polskiemu Koncernowi Naftowemu Spółce
Akcyjnej w P.
o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 2 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej ORLEN Polskiego Koncernu Naftowego
Spółki Akcyjnej w P. od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny w S, w uwzględnieniu powództwa i apelacji Skarbu Państwa
– Ministra Skarbu Państwa, wyrokiem z dnia 28 grudnia 2006 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w S, w ten sposób, że ustalił, iż nieważna jest umowa zbycia 3
(trzech) udziałów Spółki z o.o. N. z siedzibą w G. zawarta w dniu 19 sierpnia 1998
r. pomiędzy pozwanym Przedsiębiorstwem Państwowym Polska Żegluga Morska z
siedzibą w S. a Mazowieckimi Zakładami Rafineryjnymi i Petrochemicznymi S.A. z
siedzibą w P. oraz orzekł o kosztach.
Sąd Apelacyjny ustalił, że w dniu 14 maja 1998 r. Rada Pracownicza
pozwanego przedsiębiorstwa Polska Żegluga Morska podjęła, na wniosek
Dyrektora, uchwałę nr 1 wyrażającą zgodę na zbycie 6 udziałów w N. spółce z o.o.
z siedzibą w G. W dniu 21 maja 1998 r. pozwane przedsiębiorstwo Polska Żegluga
Morska wysłało list polecony do Ministerstwa Skarbu, a w dniu 19 sierpnia 1998 r.
zawarło z poprzednikiem prawnym pozwanego Polskiego Koncernu Naftowego
ORLEN S.A. - Mazowieckimi Zakładami Rafineryjnymi i Petrochemicznymi S.A. w
P – umowę sprzedaży 3 udziałów spółki z o.o. N. za cenę 5.000.000 zł (dalej jako
„Umowa Sprzedaży Udziałów N."), i cena ta została zapłacona.
Minister Skarbu Państwa nie wniósł nigdy sprzeciwu w odniesieniu do
zamiaru sprzedaży przedmiotowych udziałów.
W dniach 4 lutego, 7 lutego i 17 lutego 2005 r. na stronach internetowych
Ministerstwa Skarbu Państwa ukazały się komunikaty, w których Minister Skarbu
Państwa wyjaśniał, że „został zakończony ostatni etap przejęcia przez Skarb
Państwa kontroli nad spółką z o.o. N. W dniu 14 kwietnia 2005 r. doszło do nabycia
przez P. „P." S.A. udziałów w spółce z o.o. N., w tym 24 udziałów od pozwanego
PKN Orlen.
Sąd Apelacyjny uznał, że strona powodowa nie wykazała, aby Minister
Skarbu został uprzedzony przez pozwane przedsiębiorstwo Polska Żegluga
Morska, zgodnie z wymogiem art. 46a ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r.
o przedsiębiorstwach państwowych (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981
ze zm., dalej: „ustawy o przedsiębiorstwach państwowych”) w związku z ust. 1a
tego przepisu, o zamiarze zbycia 6 udziałów w N. spółce z o.o. W ocenie tego Sądu
3
z przedłożonej dokumentacji wynika bowiem jedynie, że w dniu 21 maja 1998 r.
pozwane przedsiębiorstwo Polska Żegluga Morska wysłało list polecony do
Ministerstwa Skarbu.
Na gruncie tych ustaleń oraz stanowiska, że powód ma interes prawny
w żądaniu ustalenia nieważności umowy z dnia 19 sierpnia 1998 r., Sąd Apelacyjny
stwierdził nieważność tej umowy. Wyraził przy tym pogląd, że zbycie przez
przedsiębiorstwo państwowe udziałów, bez uprzedzania o tym organu
założycielskiego, stwarza stan bezskuteczności zawieszonej tej czynności prawnej.
Odmowa zgody, jaką jest w niniejszej sprawie wniesienie pozwu, powoduje skutek
w postaci bezwzględnej nieważności tej czynności ex tunc.
Skarga kasacyjna strony pozwanej - Polskiego Koncernu Naftowego ORLEN
S.A. zawiera zarzut naruszenia art. 46a ust. 1,2 ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych, art. 180 k.s.h., 65 k.c., 169 w zw. z art. 555 k.c., a także art. 189
k.p.c., i zmierza do uchylenia powyższego wyroku oraz oddalenia apelacji, bądź
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie trzeba zauważyć, że skarga kasacyjna została oparta na
podstawie pierwszej z art. 3983
§ 1 k.p.c., a co za tym idzie, w tym zakresie,
w jakim skarżący podaje w niej stan faktyczny odmienny od tego, który ustalił Sąd
Apelacyjny, wywody skarżącego jako też jego zarzuty oparte na tym założeniu są
bezprzedmiotowe. Dla Sądu Najwyższego bowiem wiążący jest stan faktyczny,
ustalony w zaskarżonym wyroku, skoro co do tych ustaleń skarga kasacyjna nie
zawiera żadnych wymaganych ustawą zarzutów. Dotyczy to m. in. wywodów
i zarzutów skarżącego opartych na twierdzeniu, że pozwane przedsiębiorstwo
Polska Żegluga Morska pismem nadanym w dniu 21 maja 1998 r. zawiadomiła
Skarb Państwa o zamiarze dokonania sprzedaży na rzecz Mazowieckich Zakładów
Rafineryjnych i Petrochemicznych S.A. trzech udziałów w spółce N.
Poza tym, Kodeks cywilny, a w szczególności jego art. 441
§ 2, statuuje
zasadę utrzymania przez Skarb Państwa nadzoru nad działalnością majątkową
samodzielnych podmiotów prawa, będących państwowymi osobami prawnymi.
Przytoczony przepis przewiduje jednocześnie, że szczegółowe rozwiązania
4
dotyczące zakresu i sposobu wykonywania tego nadzoru zostaną określone
w przepisach szczególnych.
Wśród środków umożliwiających Skarbowi Państwa działania nadzorcze jest
uprawnienie o jakie chodzi w sprawie, mianowicie przewidziane w art. 46a ust. 1
w zw. z ust. 1a ustawy o przedsiębiorstwach państwowych uprawnienie do
wyrażania zgody na dokonanie czynności prawnej polegającej na sprzedaży przez
przedsiębiorstwo państwowe akcji lub udziałów, z wyjątkiem akcji spółek
dopuszczonych do publicznego obrotu. W związku z tym przedsiębiorstwo
państwowe ma obowiązek zgłosić („zgłasza”) organowi założycielskiemu zamiar
dokonania wspomnianej czynności prawnej, a organ założycielski może w terminie
miesiąca od dnia otrzymania zgłoszenia nie wyrazić zgody na jej dokonanie (art.
46a ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych). Jeżeli organ założycielski
nie wyrazi zgody, organom przedsiębiorstwa przysługuje sprzeciw (art. 46a ust. 2
ustawy o przedsiębiorstwach państwowych), zgłaszany do organu, który tej zgody
nie wyraził, a gdy ten podtrzymał swoją decyzję - do sądu (art. 63 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych).
Wychodząc z tych założeń niepodobna podzielić poglądu skarżącego, że
Minister Skarbu Państwa, jako organ założycielski, nie posiada interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności czynności prawnej dokonanej
z naruszeniem art. 46a ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Pozbawienie
bowiem organu założycielskiego możliwości uruchomienia sądowej kontroli
czynności prawnych dokonanych z naruszeniem tego przepisu w istocie rzeczy
doprowadziłoby do nieuzasadnionego ograniczenia jego działań nadzorczych
sprowadzając je do działań iluzorycznych, a poza tym, nie ma ku temu żadnego
jurydycznego uzasadnienia.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 46a ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych określającego sposób (tryb) pozyskiwania przewidzianej w tym
przepisie zgody trzeba odnotować, że Sąd Najwyższy wskazał w uchwale z dnia
26 marca 2002 r., sygn. akt III CZP 15/02 (OSNC 2003, nr 1, poz. 6), której
stanowisko podziela Sąd Najwyższy w obecnym składzie, iż art. 46b ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych nie wspomina o następstwach prawnych
sprzedaży akcji lub udziałów, bez uprzedzania o tym organu założycielskiego i bez
5
uzyskania jego zgody na taką transakcję. Skoro zaś przepis szczególny żadnej
sankcji w takiej sytuacji nie przewiduje, znajduje zastosowanie norma ogólna art. 63
k.c., regulująca kwestię wyrażania zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności
prawnej oraz skutków braku takiej zgody. Prowadzi to do wniosku, że gdy
przedsiębiorstwo państwowe dokona wskazanej w art. 46a ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych czynności prawnej bez uprzedniego ubiegania
się o zgodę organu założycielskiego, to czynność ta nie jest bezwzględnie
nieważna, lecz tylko zawieszone są jej skutki prawne w okresie oczekiwania na
decyzję organu założycielskiego - z tym zastrzeżeniem, że żadna ze stron w tym
czasie nie może od umowy odstąpić.
Przepisy ogólne prawa cywilnego nie rozstrzygają w sposób generalny
w jakim terminie po dokonaniu czynności prawnej ma nastąpić udzielenie zgody,
w przypadku gdy zgoda może być udzielona także po jej dokonaniu. Miarodajne są
więc w tym względzie wyłącznie przepisy szczególne. W art. 46a ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych ów termin oczekiwania został określony w ten
sposób, że biegnie on od dnia otrzymania zgłoszenia przez organ założycielski
i trwa jeden miesiąc. W tym tylko okresie organ założycielski może, wykonując
swoje funkcje nadzorcze, nie wyrazić zgody na dokonaną czynność prawną. Jeżeli
w tym okresie odmówi udzielenia zgody, to jeszcze czynność prawna nie staje się
nieważna, albowiem przedsiębiorstwo państwowe może zgłosić sprzeciw w trybie
art. 63 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych i ostatecznie sprawę rozstrzyga
sąd w prawomocnym orzeczeniu. Dopiero gdy sąd uzna sprzeciw za uzasadniony,
należy przyjąć - z mocą wsteczną - że czynność prawna jest bezwzględnie
nieważna.
W świetle powyższych założeń trzeba stwierdzić w pierwszej kolejności,
że doręczenie organowi założycielskiemu pozwanego przedsiębiorstwa Polska
Żegluga Morska protokołu posiedzenia Rady Pracowniczej z dnia 14 maja 1998 r.,
w którym ta wyraża zgodę na sprzedaż udziałów w spółce N. stanowiło w istocie
zgłoszenie zamiaru dokonania tej czynności, o którym mowa w art. 46a. 1 ustawy o
przedsiębiorstwach państwowych. Inaczej mówiąc, stanowiło spełnienie wymogu
przewidzianego w tym przepisie. Protokół ów zawierał bowiem uzasadnienie
dokonania tej czynności, oraz warunki, na jakich może ona być zrealizowana.
6
Sąd Apelacyjny z naruszeniem art. 46a. 1 ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych wyraził odmienny pogląd, a w konsekwencji nie przywiązał istotnej
wagi do okoliczności związanej z datą doręczenia protokołu z dnia 14 maja 1998 r.,
od której, jak wskazano, biegł miesięczny termin, w jakim organ założycielski może
nie wyrazić zgody na dokonanie czynności prawnej objętej zamiarem. Trzeba tu
podkreślić, co wynika z powyższych założeń, że ów termin oczekiwania byłby
wiążący dla organu założycielskiego także w sytuacji, gdyby protokół z dnia
14 maja 1998 r. doręczono jemu po dokonaniu zamierzonej czynności prawnej, to
jest zbyciu umową z dnia 19 sierpnia 1998 r. trzech udziałów spółki „N”.
Z powyższych względów na mocy art. 39815
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.