Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 56/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krystyna Bednarczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Iwulski
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z wniosku I. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w S.
o objęcie ubezpieczeniem społecznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 7 lipca 2006 r., sygn. akt (...)
oddala skargę kasacyjną.
U Z A S A D N I E N I E
Decyzją z dnia 30 grudnia 2003 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w S. odmówił objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym
wnioskodawczyni I. M. stwierdzając, że jej umowa o pracę z wnioskodawczynią M.
2
D. została zawarta dla pozoru, wyłącznie w celu uzyskania świadczeń z
ubezpieczenia społecznego.
Odwołanie wnioskodawczyń od tego wyroku zostało oddalone
wyrokiem Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w S. z dnia
1 lutego 2005 r. (...). Sąd ustalił, że M. D. prowadzi działalność gastronomiczną. W
sezonie letnim 2003 r. spłacała zadłużenie na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z tytułu nieopłaconych składek. W związku z tym nie było ją stać na
zatrudnienie kelnerki i w prowadzeniu działalności pomagali jej członkowie rodziny.
Wnioskodawczyni I. M. pracowała od sierpnia 2001 r. do stycznia 2002 r. w lokalu
M. D. w wymiarze ½ czasu pracy a następnie była osobą bezrobotną bez prawa do
zasiłku. W dniu 5 sierpnia 2003 r. lekarz ginekolog stwierdził u I. M. 12-tygodnową
ciążę i poinformował ją o możliwych komplikacjach. Od 1 września 2003 r.
wnioskodawczynie zawarły umowę o pracę na podstawie, której I. M. miała
pracować w charakterze kelnerki w pełnym wymiarze czasu pracy z
wynagrodzeniem równym najniższemu na tym stanowisku. Wnioskodawczyni
podjęła tę pracę, co wynika z zeznań świadka A. G., który był klientem lokalu i
zeznał, że I. M. obsługiwała jego i innych klientów będąc w ciąży. Od października
2003 r. do końca ciąży wnioskodawczyni korzystała ze zwolnień lekarskich a
następnie z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego. Na jej miejsce M. D. nie
zatrudniła innej kelnerki. Oceniając ten stan faktyczny Sąd uznał, że nie można
mówić o zawarciu umowy o pracę dla pozoru w rozumieniu art. 83 k.c., w sytuacji,
gdy I. M. podjęła pracę. Natomiast, zdaniem Sądu, umowa została zawarta w celu
obejścia prawa (art. 58 k.c.), gdyż jej celem było wyłącznie uzyskanie przez I. M.
świadczeń z ubezpieczenia społecznego. M. D. nie miała potrzeby zatrudnienia
pracownika po sezonie, skoro w sezonie letnim nikogo nie zatrudniała i nie przyjęła
pracownika w czasie zwolnienia lekarskiego I. M.. Skoro umowa o pracę dotknięta
jest nieważnością wnioskodawczyni I. M. nie podlegała pracowniczemu
ubezpieczeniu społecznemu.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni I. M. od tego wyroku Sąd
Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 7 lipca 2006 r.
(...)oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał za błędne ustalenie Sądu pierwszej
instancji, że umowa o pracę między wnioskodawczyniami była realizowana przez
3
okres jednego miesiąca. Ustalenia te zostały dokonane na podstawie zeznań
świadka A. G., które Sąd Apelacyjny uznał za niewiarygodne. Świadek ten zeznał,
że zapamiętał, iż wnioskodawczyni go obsługiwała z uwagi na widoczną ciążę.
Tymczasem z zeznań właścicielki lokalu wynika, że w chwili zawierania umowy
ciąża wnioskodawczyni była niewidoczna. Z zapisu karty ciąży wynika, że
wnioskodawczyni w 12-tym tygodniu ciąży ważyła 53,5 kg, w 16-tym tygodniu 54,5
kg a w 20-tym tygodniu, 30 września 2003 r. 56 kg. Świadek zeznał, że nie
pamięta, kiedy to było, pamięta natomiast, że wnioskodawczyni będąc w
zaawansowanej ciąży obsługiwała go przez cały okres, jak tam bywał. Dlatego Sąd
Apelacyjny nie dał wiary jego zeznaniom i ustalił, że wnioskodawczyni I. M. nie
podjęła pracy. Zawierając umowę obie wnioskodawczynie wiedziały, iż I. M. jest w
ciąży i w związku z komplikacjami będzie korzystać ze zwolnienia lekarskiego. Ich
zamiarem było zapewnienie I. M. świadczeń z ubezpieczenia społecznego i w tym
celu zawarły pozorną umowę o pracę, której postanowień nie realizowały. Fakt
istnienia tego stosunku pracy uwidoczniony jest jedynie w dokumentach, mających
uwiarygodnić nieistniejący stosunek pracy. Sąd pierwszej instancji powołał błędną
podstawę prawną, jednak zaskarżony wyrok odpowiada prawu, gdyż umowa o
pracę zawarta dla pozoru jest nieważna z mocy art. 83 k.c.
Od tego wyroku wnioskodawczyni I. M. wniosła skargę kasacyjną, i
opierając ją na obu podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c. wniosła o jego
uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie także wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w S.. Podstawy skargi
zostały sformułowane następująco: „1) zarzut naruszenia prawa materialnego – tj.
art. 83 § 1 k.c. w związku z art. 300 kodeksu pracy poprzez ich niewłaściwe
zastosowanie polegające na przyjęciu, iż przepisy te znajdują zastosowanie w
sprawie i w rezultacie odmowę objęcia powódki I. M. ubezpieczeniem społecznym z
tytułu zatrudnienie w Przedsiębiorstwie Handlowo-Usługowym D. w P. od dnia 1
września 2003 roku, w sytuacji gdy materiał dowodowy w sprawie wskazuje, iż I. M.
świadczyła pracę na rzecz pracodawcy w okresie od 1 września 2003 roku; 2)
zarzut naruszenia przepisów postępowania – tj. art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art.
328 § 2 k.p.c. oraz art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., w następstwie
4
którego oraz nieprzestrzegania kompetencji sądu odwoławczego i niespełnienia
jego procesowej funkcji (art. 382 k.p.c.) doszło do braku poczynienia
wyczerpujących ustaleń – i z obrazą dla przytoczonych przepisów – pominięcia
odmiennych ustaleń dokonanych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym oraz
przyjęcia w zaskarżonym wyroku – bez właściwego i wyczerpującego wskazania
przyczyn, dla których Sąd Apelacyjny odmówił wiarygodności i mocy dowodowej
dowodom i faktom ustalonym przez Sąd I instancji – zmienionych ustaleń
faktycznych stanowiących podstawę wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji
bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego przyjęcie przez
Sąd Apelacyjny odmiennych, samodzielnych ustaleń, które to naruszenie przepisów
postępowania miało istotny wpływ na wynik sprawy stosownie do art., 3983
§ 1 pkt
2 k.p.c.; 3) w konsekwencji naruszenia wyżej przytoczonych przepisów
postępowania, które miało istotny wpływ na wynik postępowania, Sąd Apelacyjny w
G. dopuścił się naruszenia przepisów prawa materialnego tj. art. 6 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w
związku z art. 22 i 11 kodeksu pracy, poprzez ich niezastosowanie pomimo, iż
przesłanka wykonywania przez powódkę czynności kelnerki na rzecz i pod
kierownictwem M. D. w miejscu i czasie przez nią wyznaczonym za
wynagrodzeniem, została wykazana w zebranym w sprawie materiale dowodowym,
a więc w rezultacie powódka I. M. spełniła przesłanki bycia pracownikiem
podlegającym obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje. Bezzasadne są zarzuty
naruszenia przepisów postępowania. Zgodnie z art. 398 § 3 k.p.c. podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów.
Nie może być zatem przedmiotem zarzutu naruszenie art. 233 § 1 regulującego
zasady oceny przez sąd wiarygodności i mocy dowodów oraz naruszenie art. 382
k.p.c. regulującego zasady oceny materialu dowodowego przez sąd drugiej
instancji. Zarzuty w tym przedmiocie są więc wyłączone z podstawy wymienionej w
art. 3981
§ 1 pkt 2 k.p.c. – naruszenia przepisów postępowania. Na podstawie tego
przepisu mogą być kwestionowane w skardze kasacyjnej ustalenia faktyczne sądu
drugiej instancji, jeżeli się wskazuje uchybienia w postępowaniu dowodowym, które
doprowadziły do wadliwych ustaleń. W takim przypadku powinno być wskazane
5
naruszenie przepisów regulujących postępowanie dowodowe. Skarżąca nie
powołuje się na tego rodzaju uchybienia lecz oprócz wyżej powołanych przepisów,
których naruszenie nie może być podstawą skargi, wskazuje jako naruszone
przepisy art. 328 § 2 k.p.c. i art. 316 § 1 k.p.c. Pierwszy z tych przepisów określa
reguły, jakim powinno odpowiadać uzasadnienie wyroku, a skoro uzasadnienie jest
sporządzane po rozstrzygnięciu sprawy, ewentualne uchybienia z reguły nie mogą
mieć wpływu na wynik sprawy. Ponadto sformułowanie zarzutu jako brak
właściwego i wyczerpującego wskazania przyczyn, dla których Sąd Apelacyjny
odmówił dowodom wiarygodności i mocy dowodowej, nie jest wskazaniem wad
uzasadnienia, lecz wyrazem niezadowolenia skarżącej z dokonanej oceny,
uważanej przez nią za niewłaściwą. Drugi przepis – art. 316 § 1 k.p.c. – nie
dotyczy postępowania dowodowego lecz określa zasady wyrokowania.
Podniesione w skardze zarzuty nie odnoszą się do zasad określonych w tym
przepisie. Naruszenie przepisów postępowania nie jest więc usprawiedliwioną
podstawą skargi. Zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznając skargę
kasacyjną jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę
zaskarżonego orzeczenia. A ustalenia te są takie, że skarżąca i M. D. sporządziły
dokument nazwany umową o pracę, który został przedłożony w Zakładzie
Ubezpieczeń Społecznych w celu objęcia skarżącej pracowniczym ubezpieczeniu
społecznym. W rzeczywistości umowa o pracę nie została zawarta, gdyż M. D. nie
zamierzała zatrudniać pracownika a skarżąca nie świadczyła pracy. Na tle tego
stanu faktycznego należy oceniać prawidłowość zastosowania prawa materialnego.
Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie nie była ocena czynności
prawnej wnioskodawczyń, której konsekwencją było zgłoszenie I. M. do
ubezpieczenia. Rozstrzygnięcia wymagało istnienie lub brak tytułu ubezpieczenia.
Tytułem obowiązkowego ubezpieczenia, zarówno emerytalno-rentowego na
podstawie art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74), jak i
chorobowego na podstawie art. 11 ust. 1 tej ustawy, jest zgodnie z art. 8 ust. 1
pozostawanie w stosunku pracy, przy czym na podstawie art. 13 pkt 1
ubezpieczenie trwa od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego
stosunku. Wymagane więc było ustalenie, czy między skarżącą a zgłaszającym ją
6
do pracowniczego ubezpieczenia płatnikiem został nawiązany stosunek pracy w
rozumieniu art. 22 k.p. W sytuacji, gdy zostało ustalone, że został sporządzony
jedynie dokument nazwany umową o pracę a rzeczywistości stosunek pracy nie
został nawiązany, nie było potrzeby powoływania się na pozorność czynności
prawnej (art. 83 k.c.).
Kwestia ważności czynności prawnej może mieć znaczenie przy ocenie
wzajemnych roszczeń osób składających oświadczenia woli – bezwzględnej
nieważności na podstawie art. 58 § 1 k.c., czy jedynie nieważności oświadczeń
złożonych dla pozoru przy ich ważności w zakresie ukrytej pozornym
oświadczeniem woli czynności prawnej (art. 83 § 1 k.c.). Sprawa nie dotyczyła
sporu między stronami umowy lecz skuteczności zgłoszenia wnioskodawczyni do
ubezpieczenia. W zakresie objęcia obowiązkiem ubezpieczenia osoba zgłaszająca
się do ubezpieczenia musi wykazać istnienie stosunku prawnego, będącego na
podstawie art. 6 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych tytułem
ubezpieczenia. W przypadku ubezpieczenia pracowniczego, o którym mowa w
punkcie 1 tego przepisu, nawiązanie stosunku pracy wykazuje się dokumentem w
postaci pisemnej umowy o pracę. Informacje zawarte w przedstawionym
dokumencie nie są dla organu rentowego wiążące. Zgodnie z art. 41 ust. 13 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych może on je zakwestionować. Nie może
bowiem być tolerowana sytuacja, w której osoba zainteresowana w uzyskaniu
świadczeń z ubezpieczenia społecznego, do których nie ma tytułu, z pomocą
płatnika składek wytwarza dokumenty służące wyłącznie do tego celu. Zwrócił na to
uwagę Sąd Najwyższy w niepublikowanym wyroku z dnia 18 października 2005 r.,
II UK 43/05 stwierdzając, że nie można akceptować nagannych i nieobojętnych
społecznie zachowań korzystania ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych przy
zawieraniu umów o pracę na stosunkowo krótki okres przed zajściem zdarzenia
rodzącego uprawnienia do świadczenia i ustaleniu wysokiego wynagrodzenia w
celu uzyskania naliczonych od takiej podstawy świadczeń. W wyroku z dnia 18
maja 2006 r., III UK 32/06 Sąd Najwyższy stwierdził, że do objęcia pracowniczym
ubezpieczeniem społecznym nie może dojść wówczas, gdy zgłoszenie do tego
ubezpieczenia dotyczy osoby, która nie jest pracownikiem, a zatem zgłoszenie do
ubezpieczenia społecznego następuje pod pozorem zatrudnienia. Podobnie w
7
wyroku z dnia 10 lutego 2006 r., I UK 186/05 Sąd Najwyższy stwierdził, że
podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika z prawdziwego zatrudnienia a nie z
samego faktu zawarcia umowy o pracę. Taki sam pogląd wyraził Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 14 września 2006 r., II UK 2/06, w którym uznał, że nie stanowi
podstawy do objęcia ubezpieczeniem społecznym dokument nazwany umową o
pracę, jeżeli rzeczywisty stosunek prawny nie odpowiada treści art. 22 k.p.
Dokument w postaci umowy o pracę nie jest więc niepodważalnym dowodem na to,
że osoby podpisujące go, jako strony umowy, faktycznie złożyły oświadczenia woli
o treści zapisanej w dokumencie. Może być ona zakwestionowany zarówno w
całości jak i w części, dotyczącej na przykład wynagrodzenia. W tej ostatniej kwestii
Sąd Najwyższy zajął stanowisko wyrażone w uchwale z dnia 27 kwietnia 2005 r. II
UZP 2/05 stwierdzając, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych może
zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie chorobowe.
W tym przypadku złożony przez płatnika dokument został przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych zakwestionowany dlatego, że miał posłużyć wyłącznie
do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Oznacza to, że organ ten
uznał, iż treść dokumentu nie odpowiada faktycznej woli stron, czyli zakwestionował
fakt nawiązania stosunku pracy. Rzeczą Sądu było ustalenie, czy faktyczne
oświadczenia woli osób zawierających umowę miały na celu nawiązanie stosunku
pracy w rozumieniu art. 22 k.p., czy też ich zamiarem było jedynie zgłoszenie
skarżącej do ubezpieczenia. Z ustaleń faktycznych Sądu Apelacyjnego, które nie
mogą być w sprawie kwestionowane, wynika że skarżąca nie była pracownikiem.
Mimo powołania błędnej podstawy prawnej – art. 83 k.c. – rozstrzygnięcie jest
prawidłowe. Przepis art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie społecznym nie mógł być
podstawą objęcia skarżącej pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, zatem
zarzut naruszenia tego przepisu okazał się nieuzasadniony.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną.
8