Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 192/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. P.
przeciwko U. Towarzystwu Ubezpieczeń SA w Ł.
i B. J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowie G. P. i K. P. domagali się zasądzenia od pozwanych kwoty
łącznej 2.100.000 zł tytułem zwrotu kosztów pogrzebu poniesionych w związku ze
śmiercią syna T. w wypadku samochodowym spowodowanym przez pozwanego B.
J., ubezpieczonego od odpowiedzialności cywilnej za szkody komunikacyjne w
pozwanym Towarzystwie Ubezpieczeń S.A. U. z siedzibą w Ł. oraz tytułem
odszkodowania za znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej, jakie nastąpiło w
następstwie jego śmierci.
Wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2006 r. Sąd Okręgowy w L. uwzględnił
roszczenie o zwrot kosztów pogrzebu do kwoty 3.550 zł, którą zasądził in solidum
od pozwanych soldarnie na rzecz powodów, dalsze powództwo oddalił.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dacie śmierci syna powodowie nie pracowali i nie
pobierali zasiłku. G. P. utracił pracę w związku z redukcją etatów. W 2003 r.
osiągnął dochód w kwocie 2800, 16 zł. Przed wypadkiem syna pracował dorywczo
jako pomocnik na budowie lub jako robotnik najemny. K. P. z dniem 1 stycznia
2001 r., zawiesiła prowadzoną działalność gospodarczą. Małżonkowie P. mieszkają
w K. w domu jednorodzinnym na działce o pow. 0,06 ha, mają pełnoletnią,
samodzielną córkę. Od 2004 r. leczą się w Poradni Zdrowia Psychicznego w P. Ich
zmarły syn w dacie wypadku uczęszczał do I klasy Zespołu Szkół Technicznych w
P., W czasie wakacji i ferii wynajmował się do prac porządkowych u sąsiadów i
zbioru owoców. Jego przyszłość życiowa ze względu na wiek była niepewna. Za
nieprzekonujące uznał Sąd Okręgowy twierdzenie powodów, że w przyszłości mógł
zdobyć dobrze płatny zawód i pomagać rodzicom.
Sąd Okręgowy stwierdził, że powodowie nie udowodnili istnienia związku
przyczynowego pomiędzy stanem ich zdrowia a śmiercią syna. Na okoliczność tę
powodowie nie zgłaszali wniosków dowodowych. Oddalając wniosek powodów
o przeprowadzenie dowodu z informacji w poradni zdrowia psychicznego, w której
pozostają oni w leczeniu na okoliczność, że stan ich zdrowia jest związany ze
śmiercią syna uznał, ze okoliczność tę można udowodnić jedynie w oparciu o opinię
biegłego. Jako niewystarczające dla jej ustalenia ocenił przedstawione w sprawie
zaświadczenia o stanie zdrowia powodów i podjętym w 2004 r., leczeniu w Poradni
3
Zdrowia Psychicznego w P. W konsekwencji tego za niewykazaną uznał przesłankę
znacznego pogorszenia sytuacji życiowej powodów wskutek śmierci syna w
zakresie ich sytuacji materialnej, warunkującą zasądzenie na ich rzecz
odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.p.c. Śmierć syna nie spowodowała też -
w ocenie Sądu Okręgowego - pogorszenia ich sytuacji życiowej przejawiającego się
w zaprzestaniu czy ograniczeniu aktywności zawodowej. Pogorszenie sytuacji
osoby bliskiej zamarłego w ujęciu tego przepisu nie może natomiast polegać
wyłącznie na cierpieniach moralnych.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła skutecznie jedynie powódka.
W apelacji podnosiła zarzuty naruszenia art. 231 k.p.c. w zw. z art. 446 § 3 k.c.
oraz art. 232 i 233 k.p.c.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko apelującej, że w okolicznościach
przedmiotowej sprawy istnienie związku przyczynowego między śmiercią syna
powódki, a pogorszeniem się jej stanu zdrowia psychicznego można przyjąć
w drodze domniemania faktycznego na podstawie art. 231 k.p.c., z uwagi na
oczywisty związek czasowy pomiędzy tymi zdarzeniami. Nie jest to jednak
wystarczające dla przesądzenia o zasadności dochodzonego przez powódkę
roszczenia. W świetle art. 446 § 3 k.c., konieczną przesłanką zasądzenia
odszkodowania jest znaczne pogorszenie sytuacji życiowej uprawnionego, które
obejmuje niekorzystne zmiany bezpośrednio w jego sytuacji materialnej, jak też
zmiany w sferze dóbr niematerialnych, rzutujące jednak na jego sytuację
materialną. Przesłanki tej powódka nie wykazała. Z dokonanych przez Sąd
pierwszej instancji ustaleń faktycznych, które Sąd Apelacyjny podzielił, wynika
bowiem że powódka przez okres dwóch lat przed śmiercią syna była osobą
niepracującą, nie prowadziła działalności gospodarczej, którą wcześniej zawiesiła.
Pozostawała na utrzymaniu męża, zajmującego się dorywczymi pracami. Obecność
syna nie miała wpływu na jej sytuację materialną, gdyż nie spoczywał na nim ciężar
utrzymania matki. Porównanie sytuacji materialnej powódki przed i po śmierci syna
nie pozwala stwierdzić, że nastąpiło znaczne pogorszenie jej sytuacji.
Nadto wskazał, że pozwany ubezpieczyciel wypłacił wprawdzie powódce
dobrowolnie z tego tytułu kwotę 10.000 zł, jednak nie przesądza to, o zaistnieniu
4
przesłanek do zasądzenia odszkodowania przez sąd, tym więcej, że powódka nie
wykazała, iż wypłacona kwota nie zaspakaja tego roszczenia w całości.
Wniesiona przez powódkę skarga kasacyjna od powyższego wyroku oparta
została na podstawie naruszenia prawa materialnego. Skarżąca sformułowała
w niej zarzut naruszenia art. 446 § 3 k.c. W uzasadnieniu przytoczonej podstawy
podnosiła, że na skutek błędnej wykładni art. 446 § 3 sądy orzekające zawęziły
zakres jego działania nie uwzględniając, iż przez sytuację życiową należy rozmieć
ogół czynników składających się na położenie życiowe, także trudno wymierzalne
wartości ekonomiczne. Nie wzięły także pod uwagę że utrata dziecka stanowi
pogorszenie sytuacji życiowej rodziców pozbawia ich bowiem korzyści z pomocy
w postaci usług w gospodarstwie czy formie gotówkowej, a nadto że cierpienia
moralne osłabiają energie życiową, wydajność pracy, co wywołuje reperkusje
w sytuacji życiowej. Podnosiła, że konieczność leczenia psychiatrycznego zawsze
stanowi o znacznym pogorszeniu sytuacji życiowej, zajmuje czas, pieniądze,
ogranicza w wykonywaniu obowiązków rodzinnych i zawodowych.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości lub uchylenie wyroków
obu Sądów i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na tle wykładni art. 446 § 3 k.c., zarówno w piśmiennictwie jak i judykaturze
zarysowały się rozbieżne stanowiska odnośnie do tego czy objęte nim
odszkodowanie dotyczy tylko szkody majątkowej, czy również szkody o charakterze
niemajątkowym. Według poglądu prezentowanego między innymi w uchwale
7 sędziów SN z dnia 26 października 1970, III PZP 22/77 (OSNCP 1971, nr 7-8,
poz. 120) nieuprawnione jest przypisywanie ustawodawcy zamiaru wprowadzenia
do zakresu odszkodowania z art. 446 § 3 k.c. także elementów zadośćuczynienia
za krzywdę. Odszkodowanie to obejmuje szeroko rozumianą szkodę majątkową.
W jego ramy wchodzą uszczerbki majątkowe nieuwzględniane przy ustalaniu renty
na podstawie art. 446 § 2 k.c. tj. ponad utratę dostarczanych przez osobę zmarłą
środków utrzymania. Dotyczy to przykładowo sytuacji rodziców, którzy ze względu
na ich wiek oraz wiek dziecka mogli w przyszłości liczyć realnie na jego pomoc
materialną. Drugim o elementem odszkodowania jest szeroko rozumiana, trudna do
obliczenia, szkoda wynikła wskutek śmierci osoby bliskiej, która wywołuje trudności
5
życiowe, poczucie osamotnienia i konieczność podejmowania przez pozostałych
członków rodziny dodatkowego wysiłku oraz wydatków.
W najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego widoczne jest odejście od
tego stanowiska na rzecz poglądu, że zakres znacznego pogorszenia sytuacji
życiowej, o którym jest mowa w art. 446 § 3 k.c. obejmuje także zmiany w sferze
dóbr niematerialnych najbliższych członków rodziny zamarłego. Za takim
kierunkiem wykładni opowiedział się Sąd Najwyższy między innymi w wyrokach
z dnia 15 października 2002 r., II CKN 985/06 i 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03
(nie publ.). W wyroku z dnia 9 marca 2007 r., V CSK 459/06 (nie publ.) Sąd
Najwyższy przyjął natomiast wprost, że odszkodowanie z art. 446 § 3 k.c. obejmuje
również naprawienie szkody niemajątkowej spowodowanej śmiercią członka
najbliższej rodziny w postaci utraty przez rodzica dziecka, na którego pomoc
i wsparcie mógł on liczyć w późniejszym okresie swego życia. Pogląd ten, podziela
także SN w obecnym składzie.
Rekompensacie w ramach „stosowanego odszkodowania” na podstawie art.
446 § 3 k.c. podlegają szkody, zarówno majątkowe jak i niemajątkowe, doznane
przez rodzica, którego stan zdrowia na skutek silnego wstrząsu psychicznego
spowodowanego nagłą tragiczna śmiercią dziecka uległ zmianie uzasadniającej
przyjęcie znacznego pogorszenia jego sytuacji życiowej.
Zgodnie z dokonanymi w sprawie ustaleniami obecny stan zdrowia powódki,
pozostającej w leczeniu w poradni zdrowia psychicznego, pozostaje w związku
przyczynowym ze wstrząsem nerwowym doznanym z powodu nagłej, tragicznej
śmierci syna. Poważna choroba, jaką niewątpliwe stanowi depresja, z zasady
powoduje znaczne pogorszenie sytuacji życiowej osoby chorej. Trafnie podnosi
skarżąca, że konieczny proces leczenia angażuje czas, siły chorego i powoduje
potrzebę dodatkowych wydatków, a nierzadko sprawia, że wymaga on w sprawach
codziennych pomocy, czy wręcz wyręczania go przez inne osoby. Powszechnie
dostępna wiedza na temat depresji dostarcza informacji na temat
charakteryzującego ją znacznego obniżenia aktywności życiowej. Powodowie
podnosili w sprawie, że wypadek odbił się na ich stanie zdrowia, aktywności
zawodowej, cierpią na depresję, pogłębiła się ich zła sytuacja, zmieniła się jakość
życia, towarzyszy im poczucie smutki, winy i zniechęcenia do życia, poczucie
6
bezsensu egzystencji, mają trudności w kontaktach. Po stracie syna, na starość
będą musieli liczyć na pomoc osób trzecich.
Na tle tych twierdzeń pogorszenie się sytuacji życiowej powódki na skutek
śmierci poszkodowanego syna wyraża się zarówno w sferze materialnej jak
i pozamaterialnej.
Trafnie zarzuca skarżąca, że zaskarżony wyrok oparty został na błędnej,
a w konsekwencji ograniczającej zakres jego zastosowania, wykładni art. 446 § 3
k.c. w następstwie czego sprawa nie została rozpoznana w oparciu o całość
twierdzeń powódki uzasadniających jej roszczenie.
W tym stanie rzeczy konieczne i uzasadnione stało się uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu. Rozpoznając sprawę przy uwzględnieniu wskazań dokonanej przez
Sąd Najwyższy wykładni Sąd Apelacyjny będzie miał na uwadze, że stosowne,
w okolicznościach konkretnej sprawy, odszkodowanie w rozumieniu art. 446 § 3
k.c. powinno, gdy idzie o jego wysokość, wyrażać się kwotą stanowiącą dla
uprawnionego odczuwalne przysporzenie.
Z tych przyczyn orzeczono jak w sentencji (art. 39315
k.p.c.).