Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 344/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa T. M. i A. M.
przeciwko Gminie W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
i powództwo o zapłatę kwoty 16.773,04 zł i zasądza od pozwanej
solidarnie na rzecz powodów kwotę 16.773,04 zł (szesnaście
tysięcy siedemset siedemdziesiąt trzy 04/100 zł) z ustawowymi
odsetkami od dnia 1 kwietnia 2002 r.;
w pozostałej części skargę kasacyjną oddala i zasądza od
pozwanej solidarnie na rzecz powodów kwotę 4.300 zł tytułem
kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowie wnieśli o zasądzenie od pozwanej Gminy kwoty 114 982,83 zł
tytułem wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane. Sąd Okręgowy wyrokiem
z dnia 7.04.2006 r. powództwo oddalił, czyniąc następujące ustalenia faktyczne:
Pozwana Gmina ogłosiła w Biuletynie Zamówień Publicznych przetarg
nieograniczony na wykonanie inwestycji w postaci kanalizacji sanitarnej
grawitacyjnej z przykanalikami, kolektorami tłocznymi oraz dwoma
przepompowniami w miejscowości O. wg posiadanej dokumentacji projektowej,
opracowanej przez Przedsiębiorstwo „E". w K. Projekt ten przewidywał wykonanie
kanalizacji grawitacyjnej i tłocznej z przepompowniami oraz odprowadzanie
ścieków do oczyszczalni ścieków w W. Projektowanie sieci kanalizacyjnej
podzielono na trzy zlewnie tj. zlewnię grawitacyjną doprowadzania ścieków do
przepompowni P-1 oraz do istniejącej kanalizacji sanitarnej, zlewnię grawitacyjną
doprowadzenia ścieków do przepompowni P-2 oraz zlewnię. Wynagrodzenie
określono na 300 0000 zł plus 7% VAT tj. 321 000 zł. W swoim wyliczeniu
powodowie wskazali, iż wartość robót kosztów robót wg wyliczenia kosztorysowego
wynosi 773 384 zł.
Ogłoszony przetarg wygrali powodowie, którzy zaproponowali wykonanie
całości robót za 300 000 zł, a upust wynosił 473 384 zł. Stosunek wartości
kosztorysowej do zaproponowanej ceny wyniósł 2,5779. Powodowie w swojej
ofercie wskazali, że całość zadań wykonają we własnym zakresie bez zatrudniania
podwykonawców. W dniu 04 września 2001 r. powodowie zawarli z pozwaną
umowę na wykonanie przedmiotu zamówienia zgodnie z projektem budowlanym
stanowiącym integralną część umowy. Wynagrodzenie ustalono zgodnie z ofertą.
Strony ustaliły też termin rozpoczęcia robót oraz możliwość naliczania kar
umownych. Ustalono, w okresie od 18.09.2001 r. do 9.11.2001 r. roboty na budowie
prowadziła firma „E. B.", będąca podwykonawcą powodów. Z dziennika budowy
wynika, że nastąpiła kolizja tras sieci z obiektami stałymi. Wpisu dokonał M. .F
pracownik podwykonawcy. W dniu 19 września 2001 r. obowiązki inspektora
nadzoru z ramienia pozwanej objął J. Ł. Prace były prowadzone ze zmianami w
3
stosunku do projektu budowlanego. W dniu 15 października 2001 r. inspektor
nadzoru dokonał wpisu do dziennika budowy o konieczności wykonania prac
zgodnie z projektem budowlanym. Odstępstwa mogły być wykonane za zgodą
inwestora bądź projektanta. Roboty zanikowe miały być wykonane po ich
zgłoszeniu przed zasypaniem. Wpisem z dnia 18 października inspektor nadzoru
wstrzymał roboty. Wpisem z dnia 5 listopada 2001 r. M. F. zaproponował szereg
zmian przebiegu sieci kanalizacyjnej. Do tego wpisu nie ustosunkował się inspektor
nadzoru.
Pismem dnia 3 grudnia 2001 r. powodowie poinformowali zamawiającego
o zakończeniu robót. W dniu 4 grudnia 2001 r. R. S. oraz członkowie zarządu
Gminy udali się na miejsce budowy, gdzie okazało się, że roboty nie zostały
zakończone. Zarządzeniem z dnia 6 grudnia 2001 r. Wójt Gminy W. powołał
komisję do odbioru prac. W dniu 7 grudnia 2001 r. Komisja przystąpiła do odbioru,
jednak ze względu na brak usunięcia usterek nie dokonała odbioru. Ponowny
termin odbioru wyznaczono na dzień 14-15 grudnia 2001 r.
Strony ustaliły termin zakończenia robót na dzień 30 października 2001 r.,
jednak pomimo zawiadomienia Gminy w dniu 3 grudnia 2001 r. o zakończeniu prac,
roboty były kontynuowane, co spowodowało, że czynności odbiorowe przesunęły
się na dzień 14 i 15 grudnia 2001 r. Dlatego też Gmina obciążyła powodów karą
umowną za 45 dni opóźnienia w wysokości 72 225 zł.
W dniu 15 grudnia 2001 r. spisano protokół odbioru końcowego, wskazując
że roboty wykonywano w czasie od 11 września 2001 r. do 7 grudnia 2001 r., co nie
odzwierciedlało rzeczywistego stanu rzeczy. Nadto komisja postanowiła rozliczyć
odstępstwa od projektu polegające na zmianie średnicy studni, użyciu rur PCV
o mniejszej grubości ścianek, zmianie długości wykonanej sieci, ilości studzienek,
niewykonaniu jednej przepompowni i jednego przejścia pod jezdnią, a także
postanowiła rozliczyć zakres prac wykonanych, a nieujętych w dokumentacji.
Ustalono także, że niwelacja terenu oraz porządkowanie posesji zostanie
wykonane do dnia 30 maja 2002 r. W tym czasie powodowie mieli także dostarczyć
dokumentację powykonawczą.
4
W dniu 4 grudnia 2001 r. powodowie wystawili pozwanej fakturę na kwotę
321 000 zł. Rozliczenie tej faktury nastąpiło w marcu 2002 r. Inspektor nadzoru
pozwanej uznał, iż powodowie nie wykonali prac o wartości 82 946,33 zł, a wartość
wykonanych robót zamiennych i dodatkowych wynosiła 56 961,54 zł.
Różnicę w kwocie 25 984,79 zł pozwana potrąciła z należności powodów.
Powodowie zakwestionowali te wartości i uznali, że potrącenie jest zawyżone
o kwotę 22 521,75 zł. Wartość prac dodatkowych wykonanych przez powodów
wynosiła wg rozliczenia kosztorysowego 16 773, 04 zł, a przy uwzględnieniu upustu
takiego jak w umowie głównej wartość ta wyniosłaby 6 506,48 zł. Wartość robót
objętych umową i wykonanych przez powodów wyniosła 285 945,73 zł, stąd
też uwzględniając upust do całości prac Gmina powinna zapłacić powodom
292 452, 21 zł, a strony rozliczyły kwotę 295 015,21 zł. Gdyby rozliczeń
dokonywano bez upustu na roboty dodatkowe wartość robót wyniosłaby
302 718,77 zł.
Sąd Okręgowy oddalając powództwo uznał, że bezspornie strony ustaliły
wynagrodzenie ryczałtowe, a zgodnie z art. 631 § 1 k.c. wykonawca nie może
żądać podwyższenia takiego wynagrodzenia. Taka możliwość powstaje jedynie
wówczas, gdy po zawarciu umowy dochodzi do takiej zmiany stosunków, której nie
można było przewidzieć i która mogłaby spowodować rażącą stratę
u przyjmującego zamówienie. Art. 632 k.c. dotyczy umowy o dzieło, natomiast
przepisy dotyczące umowy o roboty budowlane w ogóle nie normują instytucji
wynagrodzenia ryczałtowego ani sytuacji, w których mogłoby ono zostać
podwyższone. W łączącej strony umowie także nie zawarto zapisów
umożliwiających zmianę wynagrodzenia. Zdaniem Sądu Okręgowego nie
pozbawiało to jednak pozwanej możliwości zmiany wartości wynagrodzenia
powodów w sytuacji, gdy przedmiot umowy nie został wykonany w całości. Wartość
niewykonanych robót i robót zamiennych oraz dodatkowych Sąd I instancji ustalił
na podstawie opinii biegłego, której strony nie zakwestionowały, przy czym Sąd
Okręgowy uznał, że skoro nie rozliczono robót dodatkowych i nie zafakturowano ich
oddzielnie, to do ich wartości należy zastosować taki sam współczynnik upustu jaki
zastosowano dla robót objętych umową. Sąd uznał także, że pozwana prawidłowo
naliczyła pozwanym karę umowną za opóźnienie w wykonaniu umowy.
5
W wyniku apelacji powodów Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21.12.2006 r.
zmienił zaskarżone orzeczenie w ten sposób, że zasądził od pozwanej Gminy
solidarnie na rzecz powodów kwotę 45.244,79 zł z odsetkami. Sąd ten uznał,
że brak jest podstaw do ustalenia, że po dniu 2.12.2001 r. powodowie kontynuowali
roboty objęte umową, gdyż w istocie były to roboty związane z usunięciem usterek.
Tym samym powodowie zakończyli roboty w dniu 2.12.2001 r. i w następnym dniu
zgłosili je do odbioru. Oznacza to, że opóźnienie w wykonaniu prac wynosiło 32 dni,
a nie 45 dni – jak to przyjął Sąd Okręgowy. W konsekwencji powodom należy się
kwota 19.260 zł będąca różnicą między prawidłowo naliczoną a potrąconą karą
umowną. Sąd Apelacyjny uznał również, że brak było podstaw do obniżenia
wynagrodzenia ryczałtowego powodom o kwotę 25.984,79 zł skoro pozwana
Gmina odebrała przedmiot umowy mimo, że nie został on wykonany zgodnie
z umową.
W pozostałej części zarówno powództwo jak i apelację uznano
za bezzasadne chociaż zarzut, iż ustna umowa o roboty dodatkowe zawarta
między stronami była nieważna zasługuje na uwzględnienie. Jednakże prowadzi on
tylko do tego, że powoływanie się przez powodów na niezastosowanie przez Sąd
Okręgowy przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu należałoby uznać za zmianę
powództwa, niedopuszczalną na etapie postępowania apelacyjnego, zgodnie
z treścią art. 383 k.p.c. Skoro bowiem powodowie - reprezentowani przez
zawodowego pełnomocnika, w toku postępowania przed Sądem I instancji twierdzili
konsekwentnie - nawet przy uwzględnieniu dwóch modyfikacji roszczenia,
że dochodzą kwoty 16 773 zł 04 gr jako wynagrodzenia za roboty dodatkowe,
należy uznać, iż żądali świadczenia należnego im z kontraktu.
W tym zakresie Sąd Apelacyjny podzielił pogląd zaprezentowany przez Sąd
Najwyższy w orzeczeniu z dnia 18 marca 2005 r. sygn. akt II CK 556/04, zgodnie
którym w świetle art. 321 § 1 k.p.c. niedopuszczalne jest zasądzenie określonego
świadczenia pieniężnego na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu
w sytuacji, gdy umowa obejmująca to świadczenie jest nieważna.
6
Powodowie wnieśli skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej ich apelację. Jako podstawy skargi kasacyjnej wskazali
naruszenia:
- art. 647 k.c. w związku z art. 45 oraz art. 22 pkt 3 i art. 25 Prawa
budowlanego przez błędne uznanie, że wpis do dziennika budowy
o zakończeniu inwestycji potwierdzony przez przedstawiciela inwestora, nie
stanowi zawiadomienia o zakończeniu robót;
- art. 478 i art. 472 k.c. w związku z art. 484 k.c. przez uznanie,
że powodowie nie wykonali robót w terminie z przyczyn za które ponoszą
odpowiedzialność;
- art. 233 k.p.c. przez rażąco wadliwą ocenę dowodu z zapisu w dzienniku
budowy z dnia 9.11.2001 r.
- art. 383 k.p.c. oraz art. 321 k.p.c. przez uznanie, że w toku postępowania
apelacyjnego nastąpiła zmiana powództwa.
Nadto powodowie zarzucili nierozpoznanie istoty sprawy przez to,
iż rozstrzygnięcie oparto na opinii biegłego, który nie miał stosownych kwalifikacji.
Wskazując na powyższe powodowie domagali się uchylenia wyroku
w zaskarżonej części i zasądzenia na ich rzecz kwoty 69.738,04 zł względnie
przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej powodowie kwestionują rozstrzygnięcie w dwóch
zasadniczych kwestiach: po pierwsze zarzucają, że nie jest prawidłowe ustalenie
Sądu Apelacyjnego odnośnie okresu opóźnienia w zakończeniu robót; po drugie,
że skoro bezsporny jest zakres i wartość robót dodatkowych wykonanych
przez powodów, to nieważność umowy dotyczącej tych robót uzasadnia oparcie
roszczenia o zapłatę na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu,
a na przeszkodzie takiemu rozstrzygnięciu nie stoją przepisy art. 383 i 321 k.p.c.
Jeżeli chodzi o pierwszy zarzut, to należy zauważyć, iż zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c. w postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami
7
faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego wyroku. Oznacza to, iż jeśli
w skardze kasacyjnej zarzuca się naruszenie art. 233 k.p.c. przez wadliwą ocenę
dowodu z wpisu kierownika budowy w dzienniku budowy z dnia 9.XI.2001 r., to tak
sformułowany zarzut nie może być uwzględniony wobec treści art. 39813
§ 2 k.p.c.
Rozważenia wymaga natomiast zasadność tego zarzutu w płaszczyźnie naruszenia
prawa materialengo przez dokonanie błędnej wykładni art. 647 k.c. w związku
z art. 45 i 22 ust. 9 oraz art. 25 ustawy z dnia 7.07.1994 r. Prawo budowlane.
Powodowie twierdzą bowiem, że wpis do dziennika budowy o zakończeniu robót
w dniu 9.11.2001 r. oznacza, że roboty zostały zgłoszone do odbioru w tym dniu,
a tym samym opóźnienie wykonania robót wynosi jedynie 10 dni, a nie 33 dni – jak
to przyjął Sąd Apelacyjny. Zasadności tego zarzutu nie można podzielić. Sąd
Apelacyjny zasadnie wskazał, że wpis do dziennika budowy, do którego powodowie
przywiązują decydujące znaczenie w kwestii ustalenia daty zakończenia robót,
w istocie świadczył jedynie o zakończeniu robót montażowych sieci kanalizacyjnej.
Zakończenie tych robót, co wymagało zapisu do dziennika budowy, nie był jednak
równoznaczny z zakończeniem robót objętych umową zawartą między stronami.
Przedmiot umowy obejmował także prace remontowe istniejących już studzienek
kanalizacyjnych, wykonanie ogrodzenia i drogi dojazdowej do przepompowni oraz
doprowadzenia terenu do stanu istniejącego. Te prace nie wymagały wpisu do
dziennika budowy, a tym samym zapisy tego dziennika nie mogą być dowodem
przesądzającym o dacie zakończenia robót. Trafnie też zwrócono uwagę na to, że
powodowie w okresie do 3.12.2001 r. nie zażądali dokonania odbioru robót,
a zawiadomienia o zakończeniu robót nastąpiło dopiero pismem z dnia
3.12.2001 r. Te ustalenia nie mogą być skutecznie podważane w postępowaniu
kasacyjnym, a tym samym nie sposób podzielić zarzutu błędnej wykładni art. 647
k.c. oraz wskazanych wyżej przepisów Prawa budowlanego.
Błędna jest także interpretacja postanowień § 11 ust. 1a umowy łączącej
strony przedstawiona po skardze kasacyjnej. Jeśli bowiem karę umowną
zastrzeżono za opóźnienie, to inwestor nie musi wykazywać, że nastąpiło ono
z winy wykonawcy.
8
Reasumując tę część rozważań należy stwierdzić, że nie ma
usprawiedliwionych podstaw do kwestionowania rozstrzygnięcia Sądu
Apelacyjnego w tym zakresie.
Odmiennie należy natomiast ocenić rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej apelację od wyroku Sądu Okręgowego oddalającego
powództwo o zapłatę należności za wykonane roboty dodatkowe. Sąd Apelacyjny
uznał, że ustna umowa odnośnie tych robót jest nieważna i nie sposób podważyć
tej oceny w świetle art. 648 § 1 k.c. Jednocześnie Sąd ten uznał, że na
przeszkodzie uwzględnieniu tej należności na podstawie przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu stoi art. 383 k.p.c. (niedopuszczalna zmiana
powództwa w postępowaniu apelacyjnym), zaś art. 321 § 1 k.p.c. wykluczał
możliwość zastosowania art. 405 i n. k.c. przez Sąd Okręgowy. W tym przedmiocie
Sąd Apelacyjny odwołał się do wykładni art. 321 § 1 k.p.c. zawartej w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 18.03.2005 r. II CK 556/04. Odnosząc się do tej kwestii
wskazać należy, że zgodnie z art. 321 § 1 k.c. sąd nie może wyrokować co do
przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Podkreśla
się, że przepis ten daje wyraz tradycyjnej zasadzie wyrokowania statuującej zakaz
orzekania ponad żądanie, a także zasadzie dyspozycyjności, która przejawia się
w tym, że sąd jest związany granicami żądania powództwa i nie może w tym
wypadku dysponować przedmiotem procesu przez określenie jego granic
niezależnie od zakresu żądania ochrony przez powoda. Zgodnie z art. 321 § 1
k.p.c. sąd ma obowiązek orzec bądź to negatywnie, bądź to pozytywnie o całym
przedmiocie sporu (żądania). Samo pojęcie żądania określa art. 187 § 1 k.p.c.
stanowiąc, że pozew powinien m.in. zawierać dokładnie określone żądanie oraz
przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie. Sąd powinien
dbać o prawidłowe sformułowanie żądania pozwu, aby wiadomym był zakres
rozpoznania i orzekania w sprawie. Nie budzi wątpliwości wyrażony w art. 321 § 1
k.p.c. zakaz orzekania ponad żądanie. Zgodnie przyjmuje się, że granice żądania
określa m.in. wysokość dochodzonych roszczeń. Oznacza to, że sąd nie może
zasądzić ponad żądanie, a więc uwzględnić roszczenie w większej wysokości
niż żądał powód, również wtedy, gdy z okoliczności sprawy wynika bez wątpienia,
że powodowi przysługuje świadczenie w większym rozmiarze.
9
Art. 321 § 1 k.p.c. określając granice wyrokowania, wskazuje jednak
także, że nie można wyrokować co do rzeczy, która nie była przedmiotem
żądania, czyli zasądzić coś innego niż strona żądała. Żądanie powództwa
określa więc nie tylko jego przedmiot, lecz również jego podstawa faktyczna.
Zasądzenie sumy pieniężnej, która wprawdzie mieści się w granicach
kwotowych powództwa, lecz z innej postawy faktycznej, stanowi orzeczenie
ponad żądanie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.11.1949 r. Wa.C. 163/49,
DPP 1950, nr 3, p. 61). Wyrok uwzględniający powództwo na zasadzie
faktycznej, na której powód ani w pozwie, ani w postępowaniu przed sądem l
instancji nie opierał powództwa, stanowi zasądzenie ponad żądanie (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24.01.1936 r. C II 1770/35 PPiA 1936, nr 2, poz.
148). Ten kierunek wykładni art. 321 § 1 k.p.c. (będący odpowiednikiem art.
329 § 2 d. k.p.c.) jest obecnie kontynuowany, czego wyrazem jest przykładowo
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.10.1993 r. l CRN 156/93 (niepublikowany).
Stwierdzono w nim, iż sąd nie może uwzględnić roszczenia w oparciu o inną
podstawę faktyczną, niż wskazana w pozwie (art. 321 § 1 k.p.c.).
W wyroku z dnia 23.02.1999 r. I CKN 252/98/OSNC 1999, nr 9, poz. 152
Sąd Najwyższy odniósł się do kwestii skutków prawnych wskazania
przez powoda przepisów prawa materialnego, mogących stanowić podstawę
prawną orzeczenia. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że jakkolwiek ustalanie takie nie
jest wymagane - w myśl zasady da mihi factum, dabo tibi ius - to jednak
nie pozostaje to bez znaczenia dla przebiegu i wyniku sprawy, albowiem
pośrednio określa także okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie
pozwu. Wskazano bowiem, że jeśli powód buduje jakąś konstrukcję swego
żądania, osadzając ją na ściśle wskazanym przepisie prawa materialnego,
to tym samym wytycza granice okoliczności spornych i niespornych,
które mogą stanowić podstawę faktyczną żądania. Przykładowo,
jeżeli wnoszący powództwo o zapłatę czyni podstawę żądania przepis art. 415
k.c., to zarazem przedstawia pod osąd tylko te fakty, które
mogą służyć jako substrat konstrukcji czynu niedozwolonego.
Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela to stanowisko, które
dotyczy skutków procesowych wskazania w pozwie podstawy
10
materialnoprawnej dochodzonego roszczenia. Należy przy tym zauważyć,
że nie pozostaje w kolizji z tym stanowiskiem pogląd Sądu Najwyższego
z dnia 28.02.2002 r. III CKN 2182/01 (niepublik.), w którym przyjęto,
iż dochodzenie roszczenia zwrotu nakładów poniesionych na nieruchomości
na podstawie art. 405 k.c., nie stoi na przeszkodzie rozpoznaniu roszczenia na
podstawie art. 226 k.c. Należy przecież zauważyć, że faktyczna podstawa
roszczenia jest ta sama, chodzi o zwrot wartości dokonanych nakładów. To jest
przedmiot żądania w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c.
W wyroku z dnia 18.03.2005 r. II CK 556/04, do którego odwołał się Sąd
Apelacyjny, Sąd Najwyższy uznał, że nie zachodzi tożsamość żądania zwrotu
pożyczki i żądania bezpodstawnego wzbogacenia. W niniejszej sprawie
podstawa faktyczna żądania jest w istocie ta sama. Chodzi o zapłatę
należności za bezspornie wykonane roboty budowlane przez powodów na
rzecz pozwanej, których wartość także nie jest sporna. Nieważność umowy,
ze względu na niezachowanie formy, uniemożliwia zasądzenie tej należności
jako wynagrodzenia, wszakże o wartość tych robót bezspornie wzbogaciła się
pozwana. Nie ma więc przeszkód, aby równowartość tych robót uwzględnić
na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Niezastosowanie
tych przepisów uzasadnia uwzględnienie skargi kasacyjnej w tym zakresie.
Z tych względów na podstawie art. 39816
, 39814
k.p.c., orzeczono jak
w sentencji.