Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 315/07
POSTANOWIENIE
Dnia 21 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku H. M. i S. M.
przy uczestnictwie A. K. i T. K.
o wpis służebności osobistej w dziale III księgi wieczystej […],
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 21 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 22 lutego 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia6 grudnia 2006 r. Sąd Rejonowy w P. utrzymał w
mocy wpis do księgi wieczystej nr […], dokonany przez referendarza sądowego,
ograniczonego prawa rzeczowego na rzecz wnioskodawców H. i S. małżonków M.
w postaci bezpłatnego dożywotniego korzystania przez nich z jednej izby w domu
mieszkalnym oraz prawa dożywotniego korzystania z komórki i chlewa. Podstawą
tego orzeczenia były następujące ustalenia:
Aktem notarialnym z dnia 13 października 1975 r. sporządzonym w PBN w Ł.
przed notariuszem E. Ś. wnioskodawcy zawarli z poprzednikami prawnymi
uczestników postępowania M. i W. małżonkami K. umowę dożywocia. Przenieśli na
nich własność gospodarstwa rolnego o pow. 9,64 ha z zabudowaniami położonego
we wsi T. K. zaś zobowiązali się udostępnić im korzystanie z komórki i z chlewa
oraz ustanowili na ich rzecz służebność osobistą mieszkania, polegającą na
bezpłatnym i dożywotnim korzystaniu przez nich z jednej izby w stojącym na
siedlisku domu. Wypis tego aktu złożono do zbioru dokumentów Zd nr […],
dotyczącego nieruchomości wchodzących w skład przekazanego gospodarstwa.
W akcie notarialnym z dnia 8 czerwca 1989 r. sporządzonym przed
notariuszem E. Ś. wnioskodawcy zrzekli się przysługującego im prawa dożywocia,
oświadczając, że zwalniają nieruchomość od obciążenia tym przysługującym im
prawem.
Aktem notarialnym z dnia 9 maja 1995 r. sporządzonym w kancelarii
notarialnej w P. przed notariuszem M. K. małżonkowie K. darowali uczestnikom
postępowania dwie działki rolne o nr 276 i 382 z przekazanego im przez
wnioskodawców gospodarstwa rolnego oraz ½ udziału we współwłasności do
zabudowanej działki siedliskowej nr 339. Na wniosek obdarowanych, w Sądzie
Rejonowym w P. założono księgi wieczyste: księgę […] dla działek 276 i 382, w
której wpisano jako ich właścicieli uczestników postępowania oraz księgę nr […], w
której wpisano jako współwłaścicieli po ½ części uczestników małżonków Ka. oraz
małżonków K.
3
Postanowieniem z dnia 30 października 2000 r., wydanym na wniosek
małżonków K., Sąd Rejonowy wykreślił ze zbioru dokumentów nr […] prawo
dożywocia przysługujące wnioskodawcom, zgodnie z treścią powołanego aktu
notarialnego, w którym zrzekli się oni prawa dożywocia.
W akcie notarialnym z dnia 19 lipca 2000 r. sporządzonym przed notariusz
E. Ś. wnioskodawcy H. i S. małżonkowie M. złożyli oświadczenie, iż uchylają się od
skutków prawnych swego oświadczenia woli zawartego w akcie notarialnym z dnia
8 czerwca 1989 r., gdyż „oświadczenie to zostało złożone pod wpływem istotnego
błędu w rozumieniu art. 84§ 2 k.c.”
Aktem notarialnym z dnia 21 lipca 2005 r. małżonkowie K. darowali
uczestnikom resztę gospodarstwa rolnego otrzymanego od wnioskodawców oraz
jednocześnie dokonano w nim zniesienia współwłasności działki siedliskowej przez
przyznanie jej na wyłączną własność uczestnikom postępowania.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że wnioskodawcy
skutecznie uchylili się od wadliwego oświadczenia woli o zwolnieniu nieruchomości
od obciążenia jej prawem dożywocia, gdyż złożyli go pod wpływem błędu istotnego,
nie mając świadomości negatywnych skutków prawnych, które to oświadczenie dla
nich pociągało. Jednocześnie Sąd ocenił, iż nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia
niniejszej sprawy wyrok Sądu z dnia 26 października 2000 r. VIII C …/00, którym
oddalone zostało powództwo wnioskodawców o ustalenie prawa dożywocia, gdyż
wobec braku uzasadnienia nie sposób ustalić jakie były rzeczywiste motywy tego
orzeczenia. W tej sytuacji Sąd uznał za uzasadnione wpisanie przez referendarza
w księdze wieczystej obciążenia nieruchomości uczestników prawem dożywocia na
rzecz wnioskodawców.
Na skutek apelacji uczestników od tego postanowienia, Sąd Okręgowy w P.
postanowieniem z dnia 22 lutego 2007 r. zmienił je, nakazując wykreślenie
ograniczonego prawa wpisanego w księdze wieczystej, polegającego na
bezpłatnym, dożywotnim korzystaniu przez wnioskodawców z jednej izby w domu
mieszkalnym oraz z komórki i z chlewa. Sąd ten zaakcentował fakt, iż
postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 30 października 2000 r. zostało
wykreślone prawo dożywocia obciążające przedmiotową nieruchomość.
4
Wnioskodawcy nie zdołali obalić ustanowionego w art. 3 § 2 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece domniemania zgodności tego wykreślenia z prawem. W
szczególności nie powiodła się ich próba uzyskania w drodze sądowej ustalenia, że
przysługuje im prawo dożywocia, gdyż tak sformułowane powództwo zostało
prawomocnie oddalone wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 26 października 2000 r.
w sprawie VIII C …/00. Wyrok ten ma powagę rzeczy osądzonej, a zatem
stosownie do art. 366 k.p.c. wiąże inne sądy, w tym sąd wieczystoksięgowy,
którego zakres kognicji jest ograniczony zgodnie z art. 626/8 k.p.c. do badania
jedynie treści wniosku, treści i formy dołączonych do niego dokumentów oraz treści
księgi wieczystej. Wobec braku dokumentów mogących być podstawą dokonania
wpisu prawa dożywocia na rzecz wnioskodawców, Sąd Okręgowy polecił
wykreślenie wpisu o tej treści.
Postanowienie Sądu Okręgowego zaskarżyli wnioskodawcy skargą
kasacyjną, w której zarzucili naruszenie art. 3 § 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r., nr 124, poz. 1361, ze zm.) –
dalej „ukwh” oraz art. 366, art. 626/6 i art. 626/9 k.p.c., wnosząc o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W naszym systemie prawnym obowiązuje w kwestii wpisu do księgi
wieczystej, poza wyjątkami przewidzianymi w ustawie, tzw. zasada legalizmu
materialnego. Polega ona na tym, że podstawą wpisu może być tylko dokument,
który w swojej treści odzwierciedla dokonanie czynności materialnoprawnej, a więc
takiej, która powoduje powstanie, zmianę lub ustanie prawa podlegającego wpisowi
w księdze wieczystej, czyli zmianę stanu prawnego nieruchomości. Konsekwencją
tej zasady jest art. 31 ust. 2 ukwh, zgodnie z którym wpis potrzebny do usunięcia
niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
może nastąpić, gdy niezgodność będzie wykazana orzeczeniem sądu lub innymi
odpowiednimi dokumentami.
W niniejszej sprawie podstawą żądania wnioskodawców dokonania wpisu na
ich rzecz obciążenia nieruchomości uczestników prawem dożywotniego korzystania
z izby w domu mieszkalnym oraz z komórki i chlewa jest dokument w postaci aktu
5
notarialnego z dnia 19 lipca 2000 r., w którym wnioskodawcy stwierdzili, że uchylają
się od skutków prawnych swojego oświadczenia woli zawartego w akcie
notarialnym z dnia 8 czerwca 1989 r. o zrzeczeniu się dożywocia i zwolnieniu od
obciążenia nim spornej nieruchomości. Powstaje kwestia, czy ten dokument spełnia
ustawowe wymogi z art. 31 ukwh do tego, aby być podstawą dokonania wpisu.
Chodzi o to, czy zawarte w nim jednostronne oświadczenie woli o uchyleniu się
przez wnioskodawców od skutków prawnych zrzeczenia się z uprawnień
przysługujących im z tytułu obciążenia nieruchomości uczestników prawem
dożywocia, unicestwia skutki tej rezygnacji i powoduje powstanie skutku
rzeczowego polegającego na tym, że niejako „odżywają” ich uprawnienia
z dożywocia sprzed złożenia oświadczenia woli o zrzeczeniu się tych uprawnień.
Na to pytanie należy udzielić odpowiedzi negatywnej. Dokument ten stwierdza
bowiem jedynie fakt złożenia przez wnioskodawców oświadczenia o określonej
treści, nie przesądzając w żaden sposób o skuteczności prawnej tego
oświadczenia. Ta zaś mogłaby być wykazana w ewentualnym wyroku sądowym
o ustalenie, którym wnioskodawcy nie dysponują. Okoliczność ta jest
wystarczającą przyczyną do stwierdzenia, że zarówno referendarz sądowy jak Sąd
Rejonowy przy orzekaniu nie mieli dokumentu dającego podstawę do stwierdzenia,
że doszło do ponownego obciążenia nieruchomości uczestników prawem
dożywocia na rzecz wnioskodawców, stąd też dokonanie wpisu tego prawa było
bezzasadne. Skarżący nie ma racji, iż skutki prawne oświadczeń zawartych w obu
dokumentach, tj. w akcie notarialnym o zrzeczeniu się dożywocia oraz w akcie
o uchyleniu się od tego zrzeczenia „wzajemnie się znoszą”, i tym samym podstawą
wpisu prawa dożywocia powinien być akt notarialny z 13 października 1975 r.
Wbrew temu należy przyjąć, że na datę orzekania przez Sąd Okręgowy nie było
dokumentu, który przesądzałby o ubezskutecznieniu oświadczenia woli
wnioskodawców o zrzeczeniu się przez nich prawa dożywocia. Tym samym nie
było podstawy do dokonania na ich rzecz wpisu tego prawa. Dlatego Sąd ten
słusznie zakwestionował dokonany wpis, a zwalczająca to orzeczenie skarga
kasacyjna była nieusprawiedliwiona i podlegała oddaleniu na mocy art. 398/14
k.p.c.
6
Marginesowo należy zauważyć, iż trafna jest uwaga skarżącego, że art. 3
§ 2 ukwh odnosi się do wpisów dokonanych w księdze wieczystej, nie obejmuje
zaś swoimi skutkami zbioru dokumentów – jak to błędnie przyjął Sąd Okręgowy.
Jednakże ten pogląd Sądu nie miał wpływu na treść podjętego ostatecznie przez
ten Sąd rozstrzygnięcia, które odpowiada prawu.
Dlatego orzeczono jak w postanowieniu.
jz