Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 144/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania F. R.
od decyzji dyrektora Wojskowego Biura Emerytalnego w O. z dnia 30 czerwca
2006 r. [...]
w przedmiocie obowiązku zwrotu świadczenia emerytalnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 stycznia 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 30 czerwca 2006 r. Wojskowe Biuro Emerytalne w O.
zobowiązało F. R. do zwrotu emerytury pobranej za okres od 1 lipca 2004 r. do 30
czerwca 2006 r. wraz z wypłaconymi odsetkami w łącznej kwocie 47.355, 47 zł.
Wyrokiem z dnia 4 października 2006 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń w O. zmienił powyższą decyzję i ustalił, że F. R. ma obowiązek
zwrotu wypłaconego świadczenia do kwoty netto 39.103, 05 zł. ( pkt I), a w
pozostałym zakresie odwołanie oddalił ( pkt II).
Sąd Okręgowy ustalił, że Dowódca Okręgu Wojskowego […] w dniu 26
listopada 2002 r. wypowiedział F. R. stosunek służbowy z powodu likwidacji
zajmowanego przez żołnierza stanowiska i jednoczesnej odmowy przyjęcia
niższego stanowiska służbowego. Okres wypowiedzenia biegł od 1 lutego 2003 r.
do 31 października 2003 r. Rozkazem personalnym z dnia 17 kwietnia 2003 r.
wnioskodawca został zwolniony z zawodowej służby wojskowej i przeniesiony do
rezerwy w wyniku skróconego okresu wypowiedzenia z dniem 30 czerwca 2003 r.
W dniu 10 czerwca 2003 r. złożył on wniosek o wypłatę dwunastomiesięcznego
uposażenia za okres od 1 lipca 2003 r. do 30 czerwca 2004 r. Od 15 lipca 2003 r.
przyznano wnioskodawcy prawo do emerytury wojskowej, którą następnie pobierał.
Decyzją z dnia 17 maja 2006 r. Dowództwa Wojsk Lądowych stwierdzono
nieważność decyzji Dowódcy Okręgu Wojskowego […] w przedmiocie
wypowiedzenia F. R. stosunku służbowego. W dniu 6 czerwca 2006 r.
wnioskodawca poinformował pisemnie biuro emerytalne o przywróceniu do służby
wojskowej. Wojskowe Biuro Emerytalne w O. decyzją z dnia 19 czerwca 2006 r.
stwierdziło ustanie prawa do emerytury i wstrzymało wypłatę świadczenia
emerytalnego od dnia 1 lipca 2006 r. Tytułem emerytury F. R. otrzymał od
Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego kwotę 42.496, 11 zł.
Na podstawie powyższych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że Wojskowe Biuro
Emerytalne zasadnie domaga się od wnioskodawcy zwrotu wypłaconego
świadczenia emerytalnego, pomimo tego, że wskazana podstawa prawna – art. 48
ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych oraz ich rodzin ( tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze zm.)
3
jest nieprawidłowa. Według Sądu Okręgowego zastosowanie powinien mieć art. 12
w związku z art. 1 tej ustawy. Wnioskodawca został bowiem przywrócony do służby
wojskowej decyzją unieważniającą wcześniejsze ustanie stosunku służbowego; nie
utracił więc statusu żołnierza zawodowego i wobec tego nie miał prawa do
emerytury wojskowej. Decyzja o zwolnieniu ze służby po stwierdzeniu jej
nieważności nie może rodzić skutków materialnoprawnych. Jeżeli zatem nie miało
miejsce definitywne zakończenie pełnienia zawodowej służby wojskowej przez
wnioskodawcę, to nie został spełniony podstawowy warunek nabycia prawa do
emerytury wojskowej na podstawie art. 12 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. Sąd
Okręgowy podkreślił, że wnioskodawca za okres od 1 lipca 2004 r. do 30 czerwca
2006 r. otrzymał oprócz emerytury należności, z tytułu pełnienia służby; powinien
zatem liczyć się z obowiązkiem ewentualnego zwrotu emerytury, skoro złożył
wniosek o unieważnienie decyzji o ustaniu stosunku służbowego.
Sąd Okręgowy stwierdził, że wnioskodawca jest obowiązany do zwrotu
świadczenia emerytalnego w kwocie netto i wobec tego uznał za uzasadnioną
decyzję Wojskowego Biura Emerytalnego co do kwoty 39.103, 05 zł.
W apelacji od powyższego wyroku Sądu Okręgowego wnioskodawca
zarzucił dokonanie błędnej oceny, że na skutek stwierdzenia nieważności decyzji
wnioskodawca niezasadnie pobrał emeryturę, co w konsekwencji spowodowało
naruszenie art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin.
Wyrokiem z dnia 24 stycznia 2007 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych na podstawie art. 386 § 1 k. p. c. zmienił zaskarżony
wyrok Sądu Okręgowego i ustalił, że wnioskodawca nie jest zobowiązany do
zwrotu świadczenia emerytalnego za okres od 1 lipca 2004 r. do 30 czerwca 2006
r. w łącznej kwocie 47.355, 47 zł.
Sąd drugiej instancji uznał, że w okresie wypłacania świadczenia prawo do
emerytury istniało, a wnioskodawca pobierał je w przekonaniu, że stanowi ono
świadczenie mu należne.
Zdaniem Sądu drugiej instancji z przepisu art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 10
4
grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin
wynika, że świadczenie jest nienależne wówczas, jeżeli zachodzi jednoczesność
pobierania świadczenia pieniężnego oraz istnienie okoliczności powodujących
ustanie bądź zawieszenie prawa do świadczeń, zaś obowiązek zwrotu nienależnie
wypłaconych kwot istnieje o tyle, o ile pobierający je był prawidłowo pouczony, że
w razie zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa zobowiązany jest
zawiadomić organ emerytalny. Oznacza to, że o świadczeniu nienależnym w
rozumieniu powołanej ustawy można mówić jedynie w sytuacji, gdy uprawniony do
świadczeń świadomie i w sposób nacechowany złą wolą działa w celu uzyskania
świadczeń.
Zdaniem Sądu drugiej instancji nie ma podstaw do uznania, że emerytura
pobierana przez wnioskodawcę w okresie od 1 lipca 2004 r. do 30 czerwca 2006 r.
jest świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 48 ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin. Wnioskodawca pobierał
bowiem przyznane mu decyzją Wojskowego Biura Emerytalnego świadczenie
emerytalne w przekonaniu, że stanowi ono świadczenie mu należne w związku z
ustaniem służby wojskowej. Decyzja o zwolnieniu F. R. ze służby była ostateczna –
wobec tego spełnił on warunki konieczne do uzyskania prawa do emerytury na
podstawie przepisów ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych
oraz ich rodzin.
Sąd drugiej instancji podkreślił, że do czasu złożenia wniosku o
stwierdzenie, że decyzja wypowiadająca stosunek służby została wydana z
rażącym naruszeniem prawa, wnioskodawca nie mógł w ogóle brać pod uwagę, że
przyznane mu świadczenie jest nienależne. Uważał bowiem, że został prawidłowo
zwolniony ze służby wojskowej.
Możliwość przewidzenia przez wnioskodawcę wydania korzystnego dla
niego rozstrzygnięcia nie jest wystarczająca do uznania, że pobierane przez niego
świadczenie było nienależne. Do uznania, że uprawniony do świadczeń pobiera
nienależne świadczenie niezbędne jest bowiem posiadanie przez niego wiedzy i
świadomości o braku podstaw do wypłacanych mu kwot. Ponieważ wnioskodawca
dopiero w czerwcu 2006 r. dowiedział się o wydaniu decyzji w przedmiocie
stwierdzenia nieważności decyzji o zwolnieniu ze służby, to jego prawo do
5
emerytury ustało z momentem przywrócenia go do służby. Sąd drugiej instancji
podkreślił, że wnioskodawca zastosował się do pouczenia zawartego w decyzji,
którą przyznano mu emeryturę i niezwłocznie zawiadomił organ emerytalny o
zaistnieniu okoliczności powodujących ustanie jego prawa do emerytury.
W skardze kasacyjnej wniesionej od powyższego wyroku Sądu
Apelacyjnego pełnomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie prawa
materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie polegające na pominięciu (nie -
zastosowaniu) art. 12 w związku z art. 1 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin, jako
stanowiącego samodzielną podstawę prawną do żądania „przez stronę pozwaną”
zwrotu wypłaconej wnioskodawcy emerytury w sytuacji uprzedniego stwierdzenia
nieważności decyzji o zwolnieniu go z zawodowej służby wojskowej i przyjęciu, że
podstawę tego żądania stanowi art. 48 tej ustawy.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w
całości i o oddalenie apelacji wnioskodawcy od wyroku Sądu pierwszej instancji.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o jej
odrzucenie, gdyż jest ona oczywiście bezzasadna, jak również nie zachodzą
pozostałe przesłanki uzasadniające przyjęcie skargi do rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z przedstawionych w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego jego
podstaw wynika, że Sąd ten dostrzega nieodpowiedniość pomiędzy wyjaśnionym
stanem faktycznym sprawy a przepisami art. 48 ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin.
Stosownie do rozważonego w wyroku art. 48 ust. 1 powołanej ustawy osoby,
które pobierały świadczenia pieniężne pomimo istnienia okoliczności powodujących
ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo ograniczenie ich wysokości, są
obowiązane do zwrotu nienależnych im świadczeń, jeżeli były pouczone w formie
pisemnej przez organ emerytalny o obowiązku zawiadomienia o tych
okolicznościach.
Przekonywające są uwagi Sądu Apelacyjnego, że na gruncie art. 48 ust. 1
ustawy konstrukcja przesłanek zwrotu świadczeń nienależnych jest ściśle związana
z obowiązkiem osoby pobierającej świadczenia zawiadomienia organu
6
emerytalnego o tym, że zaistniały okoliczności powodujące ustanie (zawieszenie,
ograniczenie) prawa do świadczeń, przy czym niezbędnym warunkiem tego zwrotu
jest odpowiednie co do treści i formy pouczenie.
Rację ma też Sąd Apelacyjny w swej ocenie, że ustalone w sprawie fakty nie
odpowiadają przesłankom zwrotu świadczeń nienależnych określonym w art. 48
ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin.
Powstaje jednak zagadnienie i jest to zasadnicze zagadnienie wynikające ze skargi
kasacyjnej wojskowego organu rentowego – jaka jest natura owej
niekwestionowanej w skardze nieodpowiedniości stanu faktycznego sprawy do art.
48 ust. 1 ustawy i jakie wynikają stąd konsekwencje prawne.
Do rozważenia pozostawały dwie koncepcje. Pierwsza, którą wyraża
zaskarżony wyrok, opiera się na założeniu, że zwrot pobranej emerytury może
nastąpić wyłącznie według art. 48 ust 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin. Konsekwencję tego założenia stanowi
stwierdzenie, że jeżeli nie zachodzą przesłanki zwrotu ustanowione, w tym
przepisie, to nie powstaje obowiązek zwrotu pobranej emerytury. W tym
stanowisku przesądzające znaczenie ma to, że nie miało miejsca pouczenie
pobierającego świadczenie o takim wypadku ustania prawa do świadczenia, jaki
zaistniał w sprawie – wypadku nieważności zwolnienia z zawodowej służby
wojskowej.
Drugą koncepcję wyraża wyrok Sądu pierwszej instancji. Przedstawia ją
także skarżący organ emerytalny. Sprowadza się ona do zakwestionowania
adekwatności art. 48 ust. 1 powołanej ustawy do zaistniałego w sprawie stanu
faktycznego. Według tego stanowiska wskazany przepis nie obejmuje swym
zakresem takiego przypadku nienależnego pobrania emerytury, jaki nastąpił w
rozpatrywanej sprawie. Akcentuje się tu szczególne okoliczności faktyczne, że
prawo do przedmiotowej emerytury nigdy nie powstało, bo od początku opierało się
na decyzji o zwolnieniu pobierającego emeryturę ze służby wojskowej, co dopiero
po pewnym czasie okazało się czynnością nieważną. Gdy jednak nieważność
zwolnienia ze służby została ujawniona, to nastąpiła restytucja wojskowego
stosunku służbowego ze wszystkimi tego konsekwencjami, w szczególności
wypłacono przywróconemu do służby żołnierzowi, „wszelkie zaopatrzenie”,
7
wszystkie należności finansowe wynikające ze służby, tak jakby była ona
faktycznie pełniona w okresie pobierania emerytury. W przedstawionej w skardze
kasacyjnej argumentacji organ emerytalny podkreślił, że udzielenie F. R. wszelkich
świadczeń należnych żołnierzowi za okres, w którym pobierał on emeryturę,
stanowiło naturalną konsekwencję unieważnienia aktu zwolnienia ze służby.
Dlatego też dla przyznania tych świadczeń i dla ich pobrania przez
zainteresowanego nie trzeba było specjalnej podstawy prawnej poza przepisami
ustanawiającymi uprawnienia żołnierza. Z tych samych powodów – zdaniem
organu emerytalnego – nie jest potrzebna osobna regulacja o zwrocie
nienależnych świadczeń, odnośnie do obowiązku zwrotu pobranego świadczenia
emerytalnego. Wystarczą tu wskazane w skardze przepisy art. 1 i art. 12 ustawy o
zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin. F. R. nie został –
jak się okazało – zwolniony z zawodowej służby wojskowej. Należało się mu zatem
odpowiednie uposażenie i inne należności związane ze służbą. Nie miał natomiast,
od początku, prawa do zaopatrzenia emerytalnego i nie ma także prawa do
uzyskania uposażenia i emerytury za ten sam okres.
Rozważając oceny prawne wyrażone w obu kontrowersyjnych stanowiskach,
z jednej strony - Sądu Apelacyjnego w zaskarżonym wyroku i z drugiej – Sądu
Okręgowego w wyroku zapadłym w pierwszej instancji i przez wojskowy organ
emerytalny w skardze kasacyjnej, Sąd Najwyższy uznał, że skarżący
przekonywająco zakwestionował przesłanki stanowiska zaskarżonego wyroku.
Sąd Apelacyjny, chociaż zauważył nieodpowiedniość art. 48 ust 1 ustawy do
ustalonej w sprawie sytuacji faktycznej, jednakże nie był konsekwentny, skoro swe
rozstrzygnięcie oparł jednak na subsumcji tego przepisu.
Poświęcony zwrotowi świadczeń nienależnych art. 48 ust. 1 ustawy o
zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin nie obejmuje
przypadku – takiego, jaki zaistniał w rozpatrywanej sprawie – pobrania emerytury
wojskowej na podstawie aktu zwolnienia z zawodowej służby wojskowej, który
został unieważniony, powodując w konsekwencji nieprzerwaną ciągłość statusu
służby wojskowej.
Takiej sytuacji faktycznej nie dotyczą określone w art. 48 ust. 1 ustawy
przesłanki zwrotu nienależnego świadczenia. Dotyczą one – jak to skądinąd trafnie
8
zauważył Sąd Apelacyjny – pobierania świadczeń pieniężnych „pomimo istnienia
okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń....”. Są to
zasadniczo okoliczności powstałe już po powstaniu prawa, które powodują zmiany
w tym samym prawie (jego ustanie lub ograniczenie). Chodzi tu o okoliczności, z
którymi prawo wiąże taki skutek, o których pobierający wie i ma obowiązek
powiadomienia o nich organu emerytalnego dlatego, że został o tym
skonkretyzowanym obowiązku pouczony. Nie może to dotyczyć ustalonych w
sprawie okoliczności faktycznych chociażby dlatego, że pouczeniem, o którym
mowa w art. 48 ust. 1 ustawy, nie zostaje objęta sytuacja istniejąca w chwili
podejmowania decyzji o przyznaniu emerytury żołnierzowi zwolnionemu z
zawodowej służby wojskowej (art. 1 i art. 12 ustawy). Nie należy w szczególności
oczekiwać tego, ażeby organ emerytalny pouczał biorącego świadczenie
emerytalne o tym, że jest zobowiązany do zawiadomienia o nieważności aktu
zwolnienia ze służby już w chwili podjęcia takiego aktu.
Należy jednakże podkreślić, że w ocenie prawnej sprawy istotne są jej
szczególne okoliczności. Ustalono wszak, że obie strony stosunku zaopatrzenia
emerytalnego, to jest wojskowy organ emerytalny oraz F. R., zarówno w momencie
przyznania emerytury jak i w całym okresie jej pobierania nie znały okoliczności,
które mogłyby wskazywać na nieważność aktu zwolnienia ze służby. Gdy to
zostało ujawnione, zostało niezwłocznie przekazane organowi emerytalnemu i
przez ten organ uwzględnione. W sprawie zostało ustalone, że unieważnienie aktu
zwolnienia F. R. z zawodowej służby wojskowej spowodowało taki stan rzeczy
jakby zwolnienia tego nie było (skutek ex Łunc). F. R. odzyskał status żołnierza tak
jakby go nigdy nie utracił. W związku z restytucją statusu żołnierza odpadła –
również od samego początku – podstawa uprawniająca do statusu żołnierza
emerytowanego (art. 1 i art. 12 ustawy).
Powstały, w następstwie powyższych restytucji, problem zaspokojenia
przysługujących F. R. uprawnień odpowiednich do jego statusu podlegał
rozwiązaniu z uwzględnieniem art. 41 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
żołnierzy zawodowych. Z przepisu tego wynika, że emerytury nie wypłaca się za
okres, za który żołnierz otrzymywał uposażenie przewidziane w przepisach o
uposażeniu żołnierzy, chyba że emerytura byłaby korzystniejsza (w tym ostatnim
9
wypadku powstaje sytuacja uprawniająca do dokonania określonych potrąceń). W
przepisie tym mowa jest wprawdzie o wypłaceniu emerytury, a więc przepis ten nie
dotyczy wprost rozpatrywanego w sprawie zagadnienia zwrotu emerytury pobranej,
jednakże wymieniona regulacja wyraża zasadę świadczeń emerytalnych, że
zastępują one uposażenie i inne świadczenia uzyskiwane z tytułu wykonywania
zawodowej służby wojskowej. Naruszałoby tę zasadę przyznanie żołnierzowi
uposażenia (i innych świadczeń) oraz emerytury wojskowej za ten sam okres.
Takie połączenie świadczeń z obu różnych tytułów, należnych - każde z nich –
tylko w kontekście określonego statusu (bądź żołnierza, bądź żołnierza
emerytowanego) – byłoby sprzeczne ze wskazanymi w skardze kasacyjnej
przepisami.
Sąd Najwyższy miał na uwadze, że z przepisów działu VII (art. 48 – 50)
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin wynika
zasada ograniczenia zakresu zwrotu świadczeń nienależnych i że wiąże się ona
w szczególności w regulacjach zawartych w art. 48 ust. 1 i ust. 2 ustawy, z
dążeniem do ochrony osób, które pobierały nienależne świadczenia pieniężne bez
swej winy. W tym kontekście, kontekście usprawiedliwionej ochrony osób, które
pobrały świadczenia z zaopatrzenia emerytalnego, należało zwrócić uwagę na
ustalone okoliczności uzyskania przez zainteresowanego żołnierza wszystkich
świadczeń należnych żołnierzowi za okres pobierania emerytury wojskowej. To, w
tych konkretnych okolicznościach sprawy, w istocie dopiero z chwilą przyznania i
pobrania zaległych należności żołnierza powstał problem respektowania zasady
niełączenia uposażenia żołnierza z zaopatrzeniem emerytalnym. Żołnierz
przyjmujący (wybierający) korzystniejsze dla niego uposażenie powinien – w
ramach tak uzyskanych środków pieniężnych - uwzględniać także w odniesieniu
do emerytury wojskowej pobranej bez podstawy prawnej (podstawy, która odpadła)
zasadę eliminacji skutków nieważnego zwolnienia ze służby wojskowej.
Z powyższych przyczyn uznając że skarga kasacyjna miała
usprawiedliwioną podstawę Sąd Najwyższy orzekł w myśl art. 39815
§ 1 k.p.c.
/tp/