Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 364/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa K. Ż.
przeciwko Polskim Sieciom Elektroenergetycznym S.A. z siedzibą w W.
obecnie PGE Polska Grupa Energetyczna Spółce Akcyjnej z siedzibą w L.
o zobowiązanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 17 kwietnia 2007 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. nie obciąża powoda kosztami postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
K. Ż. wniósł o zobowiązanie Polskich Sieci Elektroenergetycznych S.A. z
siedzibą w W. do złożenia oświadczenia woli, że pozwana kupuje od powoda
działkę gruntu nr 99/5 o powierzchni 2.300 m2
położoną we wsi M., dla której Sąd
Rejonowy w M. Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr [...], za
cenę 161.000,00 zł płatną w terminie 14 dni od uprawomocnienia się wyroku, oraz
o zasądzenie od pozwaną na jego rzecz kosztów procesu. Następnie powód
zmodyfikował żądanie pozwu w ten sposób, że domagał się zobowiązania pozwaną
do złożenia oświadczenia woli o wykupie gruntu za cenę 67.300,00 zł, a w piśmie
procesowym po zamknięciu rozprawy wnosił o otwarcie zamkniętej rozprawy
i domagał się wykupu gruntu za kwotę 116.840,00 zł. Sąd Okręgowy nie
uwzględnił wniosku powoda o otwarcie rozprawy.
Wyrokiem z dnia 26 października 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo i
zasądził od powoda na rzecz pozwaną kwotę 3.600,00 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego. Sąd Okręgowy ustalił, że powód nabył na podstawie
umowy darowizny z dnia 20 lutego 1991 r. własność rzeczonej nieruchomości
rolnej. Nad tą nieruchomością przechodzi linia elektroenergetyczna wysokiego
napięcia 400 kv M. – M., wybudowana w latach 1981 - 1983 przez Zakład
Energetyczny W. – M. Zgodnie z uchwalonym w dniu 29 lipca 2002 r. miejscowym
planem zagospodarowania przestrzennego działka powoda położona jest w strefie
ochronnej napowietrznej linii elektroenergetycznej wysokiego napięcia, stąd sposób
jej zagospodarowania należy każdorazowo uzgodnić z właściwym zakładem
energetycznym, aby zapewnić zarówno bezpieczeństwo ludzi, jak i prawidłowe
funkcjonowanie linii wysokiego napięcia. W latach 1992 - 1997 K. Ż. bezskutecznie
występował do Urzędów Rejonowego i Wojewódzkiego z żądaniami zapłaty
równowartości działki, jej wykupu lub przyznania działki zamiennej. Na jego
wniosek doszło jedynie do wydania w dniu 22 sierpnia 1997 r. decyzji
ustanawiającej na terenie działki strefy ochronnej drugiego stopnia, powodującej
zakaz lokalizowania na jej obszarze budynków mieszkalnych i wymagających
szczególnej ochrony przed działaniem pól elektromagnetycznych, lecz
3
dopuszczającej możliwość okresowego przebywania na niej ludzi, związanego z
prowadzeniem działalności gospodarczej, turystycznej i rekreacyjnej. W 2004 r.
powód wystąpił do Polskich Sieci Elektroenergetycznych S.A. z żądaniem wykupu
działki, lecz również spotkał się z odmową.
Zdaniem Sądu Okręgowego, powództwo wniesione na podstawie art. 231
§ 2 k.c. nie zasługiwało na uwzględnienie, przede wszystkim z uwagi na
skutecznie podniesiony przez pozwaną zarzut przedawnienia, ponieważ
uprawnienia, jakie przysługują stronom stosunku prawnego powstałego wskutek
budowy na cudzym gruncie, mają charakter majątkowy w rozumieniu art. 117 § 1
k.c. i podlegają przedawnieniu, żaden bowiem przepis prawa nie przewiduje ich
wyłączenia spod działania przepisów o przedawnieniu. Przepisem takim nie jest art.
223 k.c., gdyż dotyczy on wyłącznie roszczeń uregulowanych w art. 222 k.c.
Pogląd, iż roszczenie z art. 231 § 1 k.c. nie podlega przedawnieniu, wyraził
wprawdzie Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 15/68
(OSNCP 1968 r., nr 8-9, poz. 138), lecz w jej uzasadnieniu wskazał na ścisły
związek roszczenia z art. 231 § 1 k.c. z posiadaniem i wynikającymi z niego
uprawnieniami. Argumentacji tej nie można odnieść do roszczenia właściciela
przeciwko posiadaczowi, wynikającego z art. 231 § 2 k.c. W ocenie Sądu
Okręgowego, powołanie się przez pozwaną na zarzut przedawnienia nie stanowi
nadużycia prawa podmiotowego, bowiem w sprawie nie zachodzą żadne
wyjątkowe okoliczności, a przyczyną opóźnienia dochodzenia roszczenia przez
powoda nie była naganność zachowania pozwanej ani jej zła wola. Okoliczności
przedstawione przez strony wskazują na to, że do przedawnienia roszczenia doszło
wskutek niczym nieuzasadnionej, długoletniej bierności powoda w egzekwowaniu
roszczenia. W związku z tym Sąd Okręgowy instancji uznał, że pozwana
skutecznie podniosła zarzut przedawnienia, w wyniku czego roszczenie stało się
tzw. roszczeniem niezupełnym (naturalnym), którego cechą jest niemożność
przymusowej realizacji. Niezależnie od tego Sąd Okręgowy nie podzielił sposobu
rozumienia przesłanek roszczenia z art. 231 § 2 k.c. zaprezentowanego
w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2004 r., I CK 26/04
(OSP 2005, nr 3, poz. 40). Uznał bowiem, że nie mieści się w granicach wykładni
prawa przyjęcie, iż wzniesieniem budynku lub innego urządzenia na gruncie jest
4
także zainstalowanie trwałych urządzeń mających fizyczne oparcie w sąsiednich
nieruchomościach, lecz znajdujących się w granicach przestrzennych danej działki
gruntu, a także sprowadzenie wartości tych urządzeń do kosztu przesunięcia linii
elektroenergetycznej. Interpretacja ta jest bowiem sprzeczna z literalnym
brzmieniem przepisu. Zdaniem Sądu Okręgowego, środki ochrony własności przed
jej ograniczeniem na skutek zakładania urządzeń służących do przesyłania energii
elektrycznej zawiera przede wszystkim art. 124 ust. 5 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz.
2603, ze zm.; dalej: u.g.n.), przy czym przepis ten przewiduje możliwość żądania
wykupu gruntu wyłącznie na rzecz Skarbu Państwa. W ocenie Sądu Okręgowego,
powód nie wykazał także przesłanki niemożności korzystania z nieruchomości
w sposób dotychczasowy albo zgodny z jej dotychczasowym przeznaczeniem.
Za zasługujący na aprobatę Sąd Okręgowy uznał pogląd wyrażony przez Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 28 lutego 2002 r., III CZP 1/02 (OSNC 2003, nr 1, poz.
4), iż art. 124 ust. 5 u.g.n. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 231 § 2
k.c., z uwagi na podmiotowo i przedmiotowo odmienne cechy tych roszczeń,
a w szczególności fakt, że podmiot wznoszący na gruncie urządzenie
infrastruktury technicznej nie jest posiadaczem, a urządzenie to stanowi element
funkcjonowania przedsiębiorstwa na użytek publiczny, a nie część składową
nieruchomości.
Powód wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 marca 2007 r. oddalił apelację oraz
zasądził od powoda na rzecz pozwaną kwotę 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego przez Sądem drugiej instancji. W uzasadnieniu Sąd
Apelacyjny podkreślił, że mimo naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 316 § 1 k.p.c.,
zaskarżony wyrok podpowiada prawu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, decyzja
Naczelnika Gminy H. z dnia 20 maja 1981 r., zezwalająca Zakładowi
Energetycznemu W. – M. na czasowe wejście na teren stanowiący własność
prywatną w celu budowy linii energetycznej, pozbawiła powoda podstaw do
dochodzenia ochrony własności na podstawie przepisów prawa cywilnego. Decyzja
ta została wydana na podstawie art. 35 § 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o
zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1974 r. Nr 10,
5
poz. 64, ze zm.), który przyznawał naczelnikom gmin kompetencje do udzielania
organom administracji państwowej, instytucjom i przedsiębiorstwom państwowym
zezwoleń na zakładanie i przeprowadzanie na nieruchomościach (zgodnie z
zatwierdzona lokalizacją szczegółową) ciągów drenażowych, przewodów służących
do przesyłania płynów, pary, gazów, elektryczności oraz urządzeń technicznych
łączności i sygnalizacji, a także innych podziemnych lub nadziemnych urządzeń
technicznych niezbędnych do korzystania z nich. Decyzja ta stanowi akt
wywłaszczenia poprzedników prawnych powoda, ograniczający ich własność w
zakresie korzystania z gruntu. Wprawdzie tryb wywłaszczenia dokonanego na
podstawie ustawy z 1958 r. nie spełnia obecnych wymagań konstytucyjnych, lecz
należy wziąć pod uwagę okoliczność, że Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.
obowiązuje od dnia 17 października 1997 r., zaś jej skutki nie odnoszą się do aktów
wcześniej wydanych. Należy też zauważyć, iż sama ustawa z 1958 r. w art. 35 § 3
przewidywała całkowite wywłaszczenie nieruchomości w sytuacji, jeżeli założenie i
przeprowadzenie przewodów i urządzeń powodowało, że nieruchomość nie
nadawała się do dalszego racjonalnego jej użytkowania przez właściciela na
dotychczasowe cele. Obecnie powód może domagać się od starosty nabycia
nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa w drodze umowy. W wypadku gdyby
wskazanej decyzji wywłaszczeniowej (ograniczającej prawo własności) nie wydano,
powód mógłby domagać się cywilnoprawnej ochrony własności, wywodząc
roszczenia m. in. z art. 231 § 2 k.c. Wówczas aktualny stałby się problem
zgłoszonego przez pozwaną zarzutu przedawnienia roszczenia. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, słusznie przyjął Sąd I instancji, że roszczenie właściciela przeciwko
posiadaczowi, który zabudował jego grunt, przedawnia się z upływem 10-letniego
okresu, który powinien być liczony od dnia wymagalności roszczenia, a więc od
dnia dokonania zabudowy. Roszczenie o wykup ma charakter majątkowy i ulega
przedawnieniu na zasadach ogólnych, skoro brak jest przepisów przewidujących
odstępstwo od tej reguły. Argumenty za nieprzedawnianiem się roszczenia z art.
231 § 1 k.c., przysługującego samoistnemu posiadaczowi w dobrej wierze,
przytoczone w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r.,
III CZP 15/68 (OSN 1968, nr 8-9, poz. 138), nie mogą być odnoszone do
roszczenia z art. 231 § 2 k.c., gdyż jego przedmiotem jest ochrona uprawnień
6
właściciela, a nie posiadacza.
Powód w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 222, art. 223 i art. 231
§ 2 w związku z art. 140 k.c. oraz art. 31 ust. 3 i art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji RP.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 231 § 2 w związku z art. 140 k.c. jest trafny. Sąd
Apelacyjny, wyłączając możliwość zastosowania w niniejszej sprawie art. 231 § 2
k.c., powołał się na okoliczność, że decyzja Naczelnika Gminy H. z dnia 20 maja
1981 r., wydana na podstawie art. 35 § 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o
zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1974 r.
Nr 10, poz. 64, ze zm.), stanowi akt wywłaszczenia poprzedników prawnych
powoda oraz pozbawia powoda możliwości dochodzenia ochrony własności na
podstawie przepisów prawa cywilnego. Wyżej przytoczony przepis uprawniał
organy administracji państwowej, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe do
zakładania i przeprowadzania na nieruchomościach m. in. przewodów służących do
przesyłania elektryczności oraz urządzeń technicznych niezbędnych do korzystania
z tych przewodów. Przepis ten jednak, wbrew odmiennej ocenie Sądu
Apelacyjnego, nie prowadził do wywłaszczenia właściciela nieruchomości. Taka
wykładnia znajdowała uzasadnienie w sformułowaniu art. 35 § 3 rozważanej
ustawy, który umożliwiał wywłaszczenie nieruchomości dopiero w sytuacji, gdy
założenie i przeprowadzenie przewodów oraz urządzeń powodowało, że
nieruchomość nie nadawała się do dalszego racjonalnego jej użytkowania przez
właściciela na cele dotychczasowe.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 marca 2007 r., II CSK 457/05 (Monitor
Prawniczy 2007, nr 7, s. 339) podkreślił, że właściciel, który wskutek decyzji
administracyjnej, wydanej na podstawie art. 35 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, i instalacji na terenie
nieruchomości urządzeń służących do przesyłania energii cieplnej, elektrycznej lub
gazu, został pozbawiony możliwości swobodnego dysponowania swoją własnością,
ma prawo zwrócić się o wykup nieruchomości na drodze administracyjnej.
W wyroku tym Sąd Najwyższy nie rozważał jednak kwestii dopuszczalności
stosowania art. 231 § 2 k.c. Natomiast w uchwale z dnia 28 lutego 2002 r., III CZP
1/02 (OSNC 2003, nr 1, poz. 4) Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisem
7
szczególnym w stosunku do art. 231 § 2 k.c. jest art. 124 ust. 5 u.g.n., zgodnie
z którym właściciel lub użytkownik wieczysty może żądać nabycia przez Skarb
Państwa, w drodze umowy, własności albo użytkowania wieczystego
nieruchomości, jeżeli założenie lub przeprowadzenie m. in. przewodów i urządzeń
służących do przesyłania energii elektrycznej oraz innych obiektów i urządzeń
niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń, uniemożliwia
właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu dalsze prawidłowe korzystanie
z nieruchomości w sposób dotychczasowy albo w sposób zgodny z jej
dotychczasowym przeznaczeniem. Jednakże Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
16 lipca 2004 r., I CK 26/04 (Monitor Prawniczy 2004, nr 16, s. 726; OSP 2005 nr
3, poz. 40), wydanym w okolicznościach faktycznych podobnych do występujących
w niniejszej sprawie, uznał, odnosząc się do tej uchwały, że zapadła ona na tle
innego stanu faktycznego, w którym linie energetyczne wysokiego napięcia
znajdowały fizyczne, trwałe oparcie na nieruchomości stanowiącej własność osoby
dochodzącej ochrony na podstawie art. 231 § 2 k.c. W uzasadnieniu uchwały z dnia
28 lutego 2002 r., III CZP 1/02, wyraźnie bowiem wskazano, że urządzenia
wzniesione na gruncie właściciela, w rozumieniu art. 231 k.c., stają się częścią
składową nieruchomości, a nie elementem funkcjonowania przedsiębiorstwa
(zakładu) na użytek publiczny, co jest istotą treści regulacji wyrażonej w art. 124
u.g.n.
Sąd Apelacyjny, inaczej niż Sąd Okręgowy, nie odniósł się wyraźnie do
poglądu wyrażonego we wspomnianym wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca
2004 r., I CK 26/04, według którego do powstania roszczenia wynikającego z art.
231 § 2 k.c. wystarczy zainstalowanie trwałych urządzeń, które - mając fizyczne
oparcie na sąsiednich nieruchomościach - znalazły się na trwałe w granicach
przestrzennych nieruchomości określonych w art. 143 k.c. Sąd Najwyższy
w niniejszym składzie w pełni podziela ten pogląd.
Jednakże skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie z tego powodu,
że roszczenie dochodzone przez powoda na podstawie art. 231 § 2 k.c. uległo
przedawnieniu. Sąd Najwyższy w pełni podziela stanowisko zajęte w tym zakresie
przez Sądy obu instancji. Do roszczenia, o którym mowa w art. 231 § 2 k.c., nie
można stosować wyjątkowej reguły o nieprzedawnianiu roszczeń przewidzianej
8
w art. 223 k.c. Artykuł 231 § 2 pozostaje w zbiegu z art. 222 § 2 k.c., co oznacza,
że właściciel ma inne uprawnienia w zależności od tego, z którego roszczenia
skorzysta. Jeżeli dochodzi actio negatoria, to nie może żądać wykupu zajętej
działki, ale za to jego roszczenie nie przedawnia się. W niniejszej sprawie nie
znajduje zastosowania pogląd, że roszczenie przewidziane w art. 231 § 1 k.c. nie
podlega przedawnieniu, wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
18 marca 1968 r., III CZP 15/68 (OSNCP 1968 r., nr 8-9, poz. 138). Inaczej
bowiem kształtuje się przedawnienie roszczeń określonych w obu paragrafach art.
231 k.c. W uzasadnieniu wspomnianej uchwały Sąd Najwyższy podkreślił, że
roszczenie określone w § 1 łączy się ze stanem posiadania nieruchomości,
w konsekwencji zatem bieg ewentualnego przedawnienia mógłby się rozpocząć
dopiero po utracie posiadania przez posiadacza. Jednakże, jak wynika z tego
przepisu, posiadanie jest niezbędną przesłanką podniesienia roszczenia, ponieważ
bez posiadania nie ma roszczenia. Utrata posiadania powoduje skutek silniejszy niż
rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia wobec roszczenia posiadacza, takie
roszczenie bowiem wygasa, w rezultacie czego posiadacz jest zmuszony do
szybkiego działania – przy próbie odebrania mu posiadania od razu musi dochodzić
roszczenia z art. 231 § 1 k.c. pod rygorem jego utraty. Taka regulacja jest zgodna
z konstytucyjną zasadą ochrony własności, a także z ochroną posiadacza
samoistnego w całym okresie posiadania. Zgodzić się zatem trzeba z rozważaną
uchwałą, że nieuzasadnione byłoby przyjmowanie, iż wraz z długością posiadania
słabnie ochrona posiadacza, ponieważ jego roszczenie przewidziane w art. 231 § 1
k.c. ulega przedawnieniu. Sytuacja inaczej przedstawia się w wypadku
dochodzenia roszczenia przewidzianego w art. 231 § 2 k.c. Nie należy tu promować
właściciela, który nie dba o swoją nieruchomość i nie reaguje na to, że ktoś wzniósł
na niej budynek (inne urządzenie) o wartości przekraczającej wartość tej
nieruchomości. W konsekwencji roszczenie właściciela trzeba uznać za mające
charakter majątkowy i niepodlegające art. 223 k.c., a więc, wobec braku
szczególnego przepisu, ulegające przedawnieniu na zasadach ogólnych.
Początkiem biegu przedawnienia jest w rozważanej sytuacji zakończenie
wznoszenia budynku (innego urządzenia), co w okolicznościach niniejszej sprawy
9
nastąpiło w 1983 r., zatem roszczenie dochodzone na podstawie art. 231 § 2 k.c.
uległo przedawnieniu najpóźniej w 1993 r. na podstawie art. 118 k.c.
Nie zasługuje na uwzględnienie podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia art. 31 ust. 3 i art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji RP, który został zgłoszony
bez żadnego uzasadnienia oraz niejako „przy okazji” innych zarzutów naruszenia
prawa materialnego.
Na podstawie art. 102 k.p.c. nie obciążono powoda obowiązkiem zwrotu
kosztów procesu na rzecz pozwanej, mając na względzie występujące rozbieżności
na tle wykładni zastosowanych w sprawie przepisów, zwłaszcza art. 231 § 2 k.c.,
oraz okoliczność, że na przeszkodzie uwzględnieniu skargi kasacyjnej,
a w konsekwencji uwzględnieniu powództwa, stanął jedynie podniesiony przez
pozwaną zarzut przedawnienia roszczenia.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji, wychodząc z założenia, że zaskarżony wyrok, mimo
częściowo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu.