Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 204/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSA Michał Kłos (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. B.
przeciwko Bankowi (...) S.A. II Oddział w K. i Syndykowi masy upadłości Spółdzielni
Mieszkaniowej „L.(...)” w K.
o ustalenie nieważności czynności prawnej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 4 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 listopada 2006 r., sygn. akt I ACa (…),
1. oddala skargę kasacyjną;
2. nie obciąża powoda kosztami postępowania kasacyjnego pozwanego
Banku (…) S.A. II Oddział w K..
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 14 marca 2006 r., Sąd Okręgowy w K. ustalił, że umowa kredytu
inwestorskiego nr (…)/99 zawarta pomiędzy pozwanymi Spółdzielnią Mieszkaniową
2
„L.(...)” w K. i Bankiem (…) SA II Oddział w K. w dniu 22 grudnia 1999 r. jest nieważna
i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ten ustalił, że powód jest członkiem pozwanej spółdzielni i przysługuje mu
spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego. W dniu 22 grudnia 1999 r.,
pozwani zawarli umowę kredytu inwestorskiego nr (…)/99 celem sfinansowania kosztów
inwestycji polegającej na budowie domu wielomieszkaniowego przy ul. M., w którym
znajduje się lokal będący przedmiotem spółdzielczego prawa przysługującego
powodowi, i M. Zaciągnięty kredyt, wbrew wynikającemu z umowy przeznaczeniu, za
zgodą i wiedzą banku wykorzystany został przez pozwaną spółdzielnię na spłatę
uprzednio zaciągniętego kredytu na sfinansowanie innej inwestycji. Z uwagi na
wysokość wkładów mieszkaniowych wniesionych przez członków spółdzielni nie było
podstaw ekonomicznych do zaciągnięcia kwestionowanego kredytu. Pozwana
spółdzielnia w chwili obecnej znajduje się w upadłości.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd pierwszej instancji uznał,
że powód ma interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności tej umowy, ponieważ
istnieje realne zagrożenie, że z chwilą zakończenia postępowania upadłościowego
przysługujące mu spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu ulegnie przekształceniu w
prawo odrębnej własności lokalu. W konsekwencji hipoteka ustanowiona na
nieruchomości obciąży wszystkie lokale wyodrębnione w budynku stosownie do art. 1718
w zw. z art. 44 ust. 4 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
(jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r., Nr 119, poz. 1116 ze zm. - dalej: „u.s.m.”).
W ocenie Sądu Okręgowego, przedmiotowa umowa jest nieważna na mocy art.
58 k.c. z uwagi na sprzeczność z bezwzględnie obowiązującymi przepisami art. 19 ust.
2 i 3 w zw. z art. 208 i 226 ust. 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze
(jedn. tekst: Dz. U. z 1995 r. Nr 54, póz. 288 ze zm. - dalej: „Pr. spółdz.”) w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 14 stycznia 2003 r. Przepisy te wprowadzają zakaz
dokonywania przez spółdzielnię jakichkolwiek obciążeń finansowych swoich członków
poza zakres wyznaczony wniesionymi przez nich wkładami mieszkaniowymi, w tym
obciążania hipoteką zakupionych przez nich lokali, pomimo uiszczenia przez nich
całości wkładu mieszkaniowego. Ponadto zaskarżona umowa jest sprzeczna z
zasadami współżycia społecznego ponieważ prowadzi do obciążenia hipoteką lokali
stanowiących własność członków spółdzielni, którzy sfinansowali w całości koszty
inwestycji. Za sprzecznością z zasadami współżycia społecznego przedmiotowej umowy
przemawia również – w ocenie Sądu Okręgowego - wprowadzenie z dniem 14 stycznia
3
2003 r. art. 6 ust. 4 u.s.m., zgodnie z którym spółdzielnia ma obowiązek wykorzystania
środków finansowych pochodzących z kredytu wyłącznie na potrzeby nieruchomości,
którą obciążono hipoteką ustanowioną celem jego zabezpieczenia.
Zaskarżonym wyrokiem, zapadłym w następstwie wniesienia apelacji przez
pozwany bank, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że
powództwo oddalił i orzekł o kosztach procesu.
W ocenie Sądu drugiej instancji, powód nie ma interesu prawnego w rozumieniu
art. 189 k.p.c. w żądaniu ustalenia nieważności spornej umowy. Przysługuje mu bowiem
inny środek, chroniący wystarczająco jego interes prawny, wynikający z art. 42 i 43 ust.
5 u.s.m. Zarząd spółdzielni, w razie konieczności wyodrębnienia własności lokali,
określa - na drodze uchwały - przedmiot odrębnej własności lokali, w tym również
przypadający na nie stan zadłużenia. Powodowi przysługuje prawo kwestionowania
uchwały spółdzielni w tym przedmiocie. Zarządzenie określające odrębną własność
lokali zostało wydane przez syndyka masy upadłości pozwanej spółdzielni i przez wielu
jej członków zostało zaskarżone.
Sąd Apelacyjny uznał również, że z mocy art. 313 ust. 2 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 ze zm. -dalej: „pr. up. i
n.”), z chwilą zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości, gasną wszystkie prawa
rzeczowe w tym również hipoteki, obciążające tą nieruchomość. Interes powoda nie
zostanie zatem naruszony.
Skarga kasacyjna oparta została na pierwszej podstawie z art. 3983
§ 1 k.p.c. W
ramach tej podstawy skarżący zarzucił naruszenie przepisów: art. 189 k.p.c. przez
błędną wykładnię i przyjęcie, że nie ma on interesu prawnego w żądaniu stwierdzenia
nieważności przedmiotowej umowy; art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 19 ust. 2 i 3, 208 i 226 §
1 Pr. spółdz., obowiązujących przed ich uchyleniem przez ustawę z dnia 19 grudnia
2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 240, poz. 2058 ) przez ich niezastosowanie i pominięcie, że kwestionowana
czynność prawna jest sprzeczna z tymi przepisami; art. 58 § 2 k.c. przez jego
niezastosowanie i pominięcie sprzeczności przedmiotowej umowy z zasadami
współżycia społecznego, która wyraża się w tym, że jedynie część członków spółdzielni
odpowiadałaby za zobowiązania upadłej spółdzielni; art. 1718
w zw. z art. 44 ust. 4
u.s.m. poprzez ich niezastosowanie i art. 313 ust. 2 i 345 ust. 1 pr. up. i n. poprzez ich
błędną wykładnię.
4
W stanowisku wyrażonym na podstawie art. 3988
§ 1 k.p.c., Prokurator Generalny
wniósł o uwzględnienie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. nie jest uzasadniony. Interes prawny
w rozumieniu powyższego przepisu nie występuje, gdy powód może uzyskać ochronę
swoich praw w innym postępowaniu. Wypada zgodzić się z tezą skarżącego, że
powyższa interpretacja jest ugruntowana zarówno w piśmiennictwie, jak i w
orzecznictwie Sądu Najwyższego. Uznaje się bowiem powszechnie, że interes prawny w
rozumieniu art. 189 k.p.c. z reguły nie zachodzi wtedy, gdy osoba zainteresowana może
w innej drodze, np. w procesie o świadczenie, o ukształtowanie prawa lub stosunku
prawnego, a nawet w drodze orzeczenia o charakterze deklaratywnym, osiągnąć w pełni
ochronę swych praw (zob. np. wyrok z dnia 13 kwietnia 1965 r., II CR 266/64, OSPiKA
1966, Nr 6-8, poz. 166; wyrok z dnia 18 grudnia 1968 r., l PR 290/68, P i P 1969, z. 11,
s. 918; wyrok z dnia 6 czerwca 1997 r., II CKN 201/97, MoP 1998, Nr 2, s. 3; wyrok z
dnia 21 stycznia 1998 r., II CKN 572/97. niepubl.; wyrok SN z 9 maja 2000 r. IV CKN
686/00, niepubl.).
Przede wszystkim należy pamiętać, że problematyka bytu zabezpieczenia
hipotecznego nieruchomości w sytuacji jej podziału (a bezspornie wyodrębnienie
odrębnych własności lokali jest podziałem nieruchomości) uregulowana jest w art. 76
ust. 4 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U.
z 2001 r. Nr 124, póz. 1361 ze zm. - dalej „u.k.w.h."). Zgodnie z jego treścią, hipoteka
obciążająca nieruchomość zabezpieczająca kredyt udzielony na budowę domów
mieszkalnych ulega podziałowi zgodnie z postanowieniami umowy. Do nieruchomości
spółdzielczych zastosowanie znajduje natomiast art 44 u.s.m., który jest przepisem
szczególnym w stosunku do art. 76 ust. 4 u.k.w.h. Przepis ten w brzmieniu pierwotnym
w ust. 1 stanowił, że z chwilą ustanowienia odrębnej własności lokali w
nieruchomościach stanowiących własność spółdzielni mieszkaniowych, hipoteki
obciążające te nieruchomości wygasają. Na spółdzielni spoczywał obowiązek
obciążenia hipoteką innej nieruchomości i w ten sposób zabezpieczenia kredytu (art. 44
ust. 2 u.s.m.). Przepis ten znajdował zastosowanie do hipotek istniejących w dniu
wejścia w życie ustawy. Analogiczne stanowisko, aprobowane w doktrynie, wyraził Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 14 lipca 2004 r., IV CK 568/03, (P.S.
2005, z. 3, s. 92). Również obecna treść tego przepisu, w brzmieniu ustalonym ustawą
dnia 14 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o
5
zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 125, poz. 873), przewiduje wygaśnięcie
hipoteki obciążającej nieruchomość w dniu wejścia w życie ustawy w sytuacji podziału
nieruchomości (art. 44 ust. 21
). Jak należy wnosić z ustalonego przez Sądy meriti stanu
faktycznego, nieruchomość przy ul. Mały Płaszów 6 została zabezpieczona hipoteką
przed dniem 23 kwietnia 2001 r. Dopiero jeśli spółdzielnia zaciągnie kredyt i
zabezpieczy go hipoteką po dniu 23 kwietnia 2001 r. wierzytelność zostanie podzielona
umowa pomiędzy wierzycielem a spółdzielnią i właścicielem lokalu w ten sposób, że
część kredytu obciążającego właściciela lokalu będzie wyodrębniona i zabezpieczona
hipoteką obciążającą nieruchomość lokalową (art. 44 ust. 4 u.s.m. w brzmieniu
pierwotnym).
Sąd Apelacyjny prawidłowo uznał, że interes prawny powoda zabezpieczają
również przepisy art. 42 i 43 w zw. z art. 541
u.s.m. Zgodnie z art. 43 ust. 5 u.s.m.,
osoby, którym służy prawo żądania przeniesienia na nich własności poszczególnych
lokali, mają prawo zaskarżyć uchwałę zarządu spółdzielni określającej przedmiot
odrębnej własności lokali do sądu. Jak to stanowi art. 42 ust. 3 pkt 5 u.s.m., uchwała ta
m.in. określa przypadający na każdy lokal stan zadłużenia z tytułu kredytu wraz ze
skapitalizowanymi odsetkami. Podstawę zaskarżenia uchwały zarządu może stanowić
jej niezgodność z prawem lub naruszenie przez uchwałę interesu prawnego lub
uprawnienia osób zainteresowanych. W toku tego postępowania powód może zatem
kwestionować obciążenie jego lokalu kredytem wynikającym z zawarcia przedmiotowej
umowy. Jak wynika z ustaleń Sądów meriti, z tej drogi część członków pozwanej
spółdzielni skorzystała.
Nie można również podzielić zarzutu naruszenia art. 1718
w zw. z art. 44 ust. 4
u.s.m. Ocena zasadności tego zarzutu wiąże się ściśle z oceną zarzutu naruszenia 313
ust. 2 i 345 ust. 1 pr. up. i n. Jak stanowi art. 1718
u.s.m., jeżeli w toku likwidacji,
postępowania upadłościowego albo postępowania egzekucyjnego z nieruchomości
spółdzielni, nabywcą budynku albo udziału w budynku nie będzie spółdzielnia
mieszkaniowa, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu przekształca się w prawo
odrębnej własności lokalu lub we własność domu jednorodzinnego. Przepis ten
przewiduje inne źródło prawa odrębnej własności lokalu, niż art. 44, dochodzi tu bowiem
do powstania tego prawa z woli ustawodawcy, nie zaś na podstawie czynności prawnej
spółdzielni. Rację ma także skarżący, że z uwagi na treść art. 546 pr. up. i n., biorąc pod
uwagę datę ogłoszenia upadłości pozwanej spółdzielni, w sprawie znajdują
zastosowanie przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
6
października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz.
512 ze zm. - dalej: „pr. up.”). Nie oznacza to jednak, że przepisy te nie zawierały normy
będącej odpowiednikiem zawartej w art. 313 ust. 2 pr. up. i n. Jak wynika z art. 118 w
zw. z art. 120 § 1 pr. up. w brzmieniu ustalonym art. 1 pkt 30 ustawy z dnia 31 lipca
1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 października
1934 r. - Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 117, póz. 751),
sprzedaż nieruchomości dokonana w postępowaniu upadłościowym ma te same skutki,
jakie ma sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym. Zgodnie z art. 1000 § 1 k.p.c., z
chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności wygasają
wszelkie prawa i skutki ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążące na
nieruchomości. Jak jednak wynika z powyższych rozważań, naruszenie tego przepisu
nie miało wpływu na kierunek rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że - w świetle
powyższych unormowań - nie zachodzi konieczność poszukiwania ochrony praw
powoda poprzez sięgnięcie po powództwo oparte na art. 189 k.p.c.
Nie są również zasadne zarzuty naruszenia art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 19 ust. 2 i
3, 208 i 226 § 1 Pr. spółdz., obowiązującymi w dacie zawarcia zaskarżonej umowy. Z
treści § 2 przedmiotowej umowy wynika bowiem, że kredyt udzielony został na
sfinansowanie inwestycji polegającej na budowie domu przy ul. M. Przeznaczenie
kredytu na sfinansowanie kosztów innej inwestycji wynikało zatem nie z treści tej
umowy, lecz z decyzji władz pozwanej spółdzielni. W tej sytuacji nie sposób przypisać
samej umowie zarzutu sprzeczności z prawem. Należy w tym miejscu zauważyć, że
Sądy obu instancji nie ustaliły nawet, że już w momencie zawierania kwestionowanej
umowy, pomiędzy pozwanymi istniało porozumienie co do innego, niż wynikający z
umowy, przeznaczenia kredytu.
Z tych samych przyczyn nie można uznać za uzasadniony zarzutu naruszenia art.
58 § 2 k.c. Sama treść kwestionowanej umowy nie jest bowiem sprzeczna z zasadami
współżycia społecznego.
Mając powyższe względy na uwadze, jak również treść art. 39814
k.p.c., należało
skargę kasacyjną oddalić.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 102 w zw. z
art. 391 § 1 w zw. z art. 39821
k.p.c., kierując się szczególnymi okolicznościami sprawy.