Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 4/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa B. K.-G. i E. G. - sukcesorów B.(…) - Spółki Jawnej w O.
przeciwko J,(...) - Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w P., obecnie J,(...) - Spółka
Akcyjna w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 stycznia 2008 r.,
kasacji powodów
od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 29 października 2004 r., sygn. akt IX Ga (…),
IX Ga (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w P. do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowa Spółka jawna domagała się zasądzenia od pozwanej Spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością kwoty 22.201,88 zł twierdząc, że łącząca strony
umowa handlowa nie upoważniała pozwanej do obciążenia strony powodowej
płatnościami na fundusz promocyjny. Pozwana wystawiła jednak faktury dotyczące tych
opłat, które strona powodowa zrealizowała wskazując kwotę dochodzoną w niniejszej
sprawie, jako świadczenie nienależne.
Wyrokiem z dnia 30.12.2003 r. Sąd Rejonowy w P. zasądził od pozwanej na
rzecz powodowej spółki kwotę 22.201,88 zł z odsetkami od 1.09.2003 r. Sąd ten ustalił,
powodowa Spółka sprzedawała pozwanej wyprodukowane przez siebie towary, które z
kolei pozwana sprzedawała w sieci swoich sklepów „B.(...)”. Strony łączyła umowa
handlowa, która nie przewidywała jednak opłat związanych z promocją towarów
produkowanych przez stronę powodową. W ramach współpracy między stronami
pozwana Spółka zażądała od powódki opłaty za obecność wyprodukowanych przez nią
towarów w sieci sklepów „B.(...)” oraz opłaty za edycję folderu promocyjnego oraz udział
w promocji „Targi sprzątania” organizowanej w sieci sklepów pozwanej. Ustalono, że
pozwana w ramach promocji „Targi sprzątania” wydrukowała gazetkę promocyjną, w
której reklamował wiele różnych marek, lecz marki powodowej spółki nie reklamowała w
żaden szczególny sposób. Żądane opłaty powodowa spółka uiściła w dniu 2 i
10.12.1999 r. w łącznej kwocie 22.201,88 zł.
Uwzględniając powództwo Sąd Rejonowy przyjął, że kwota 16.592 zł była opłatą
za umieszczenie towaru powódki na półkach sieci sklepów pozwanej tzw. „opłata
listingowa” zaś kwota 5.609,88 zł opłatą za edycję gazetki promocyjnej. Odnośnie
pierwszej opłaty uznano, że pobranie takiej opłaty stanowi czyn nieuczciwej konkurencji
przewidziany w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, a
polegający na utrudnianiu powódce dostępu do rynku przez pobieranie innych niż marża
handlowa opłat za przyjęcie towarów do sprzedaży. Wskazano przy tym, że jeżeli przed
nowelizacją ustawy z dniem 15.12.2002 r. czyn opisany w treści art. 15 ust. 1 pkt 4
ustawy nie był wyraźnie zdefiniowany, to okoliczność ta nie stanowi przeszkody do
przyjęcia, iż pobieranie przez przedsiębiorstwa handlowe innych niż marża handlowa
opłat, było czynem nieuczciwej konkurencji także przed nowelizacją. Odnośnie drugiej
opłaty podniesiono, że skoro w gazetce promocyjnej pozwana nie reklamowała
produktów powódki w szczególny sposób, to de facto ta opłata promocyjna była
3
zawoalowaną formą płacenia pozwanej opłat za przyjęcie towarów powódki do
sprzedaży.
Wyrok Sądu Rejonowego zaskarżyły obie strony przy czym powódka domagała
się zasądzenia odsetek za wcześniejszy okres (od 12.10.2000 r. względnie 22.10.2002
r.), zaś pozwana żądała zmiany wyroku przez oddalenie powództwa w całości.
Sąd Okręgowy w P. w uwzględnieniu apelacji pozwanej wyrokiem z dnia
29.10.2004 r. zmienił zaskarżony wyrok i powództwo oddalił. Sąd ten uznał, że strony
łączyła jednak umowa o świadczenie usług promocyjnych, której dopuszczalność i
ważność należy oceniać według stanu prawnego jaki obowiązywał w 1998 r., kiedy
pozwana Spółka wystawiła sporne faktury. Ten stan prawny określał wówczas art. 3
ustawy z dnia 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r., Nr
153, poz. 1563 ze zm.). W świetle tego przepisu i art. 3531
k.c. nie sposób uznać, aby
niedopuszczalne było zawieranie umów o świadczenie usług promocyjnych. Tym
samym nie można zarzucić pozwanej spółce dopuszczenia się czynu nieuczciwej
konkurencji, a w konsekwencji żądanie zwrotu zapłaconej należności z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia nie jest uzasadnione.
Wyrok ten zaskarżyli kasacją B. K.-G. i E. G. byli wspólnicy powodowej Spółki
jawnej zarzucając:
- naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 3 ust. 1 ustawy z
dnia 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji;
- naruszenie przepisów postępowania tj. art. 231, 233 § 1, 378 § 1 i 328 § 2
k.p.c., co miało istotny wpływ na wynik sprawy.
Wskazując na powyższe wnieśli o zmianę wyroku i uwzględnienie powództwa
względnie jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Wyrok Sądu Okręgowego został wydany 29.10.2004 r., a zatem - zgodnie z
art. 3 ustawy z dnia 22.12.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 13, poz. 98) do złożenia
i rozpoznania kasacji stosuje się przepisy dotychczasowe. Oznacza to, że rozpoznanie
kasacji wniesionej w niniejszej sprawie następuje według stanu prawnego
obowiązującego przed dniem 6.02.2005 r. tj. według art. 392 – 39319
k.p.c.
2. Po wydaniu wyroku przez Sąd Okręgowy wspólnicy powodowej Spółki jawnej
tj. B. K.-G. i E. G. podjęli w dniu 6.12.2004 r. uchwałę o rozwiązaniu spółki bez
4
przeprowadzenia likwidacji oraz o przyjęciu solidarnej odpowiedzialności wspólników za
istniejące i ujawnione w przyszłości zobowiązanie spółki. Postanowieniem z dnia
28.01.2005 r. Sądu Rejonowego w O. powodowa Spółka jawna została wykreślona z
Krajowego Rejestru Sądowego. To spowodowało utratę zdolności sądowej powodowej
Spółki, a tym samym pozostała wątpliwość, co do możliwości kontynuowania procesu z
udziałem wspólników tej spółki, którzy przejęli wszelkie prawa i obowiązki spółki. W tym
względzie skład orzekający w niniejszej sprawie podzielił pogląd Sądu Najwyższego
wyrażony w wyroku z dnia 28.10.2005 r. II CK 275/05 (niepublik.), z którym przyjęto, że
art. 67 k.s.h. nie tylko zawiera upoważnienie dla wspólników, że mogą oni przewidzieć
inny sposób zakończenia działalności spółki niż przez jej likwidację, ale jednocześnie
jest to ustawowe upoważnienie do wskazania sukcesora lub sukcesorów generalnych
spółki. Takie wskazanie sukcesorów, w tym procesowych, nastąpiło w uchwale
wspólników z dnia 6.12.2004 r. Tym samym w miejsce spółki jawnej pojawili się w
procesie jej wspólnicy, jako sukcesorzy jej praw i obowiązków, tym samym brak
przeszkód formalnych do rozpoznania kasacji powodów. Takiej przeszkody nie stanowi
oczywiście przekształcenie pozwanej Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w spółkę
akcyjną.
3. Przechodząc do merytorycznego rozpoznania kasacji należy w pierwszej
kolejności odnieść się do zarzutu naruszenia przepisów postępowania, co miało istotny
wpływ na wynik sprawy, przy czym oceny tych zarzutów należy dokonać – o czym
wspomniano wcześniej – na podstawie art. 392 – 39319
k.p.c. w brzmieniu
obowiązującym do dnia 6.02.2005 r. Jest to o tyle istotne, że w przepisach tych nie było
odpowiednika obecnie obowiązującego art. 3983
§ 3 k.p.c., który stanowi, iż podstawą
skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów,
a wśród zarzutów podniesionych w kasacji w niniejszej sprawie wskazano m.in. na
naruszenie art. 231, 233 § 1 i 378 § 1 k.p.c. Uwzględniając te zarzuty powodowie
podnieśli, iż:
- naruszenie art. 231 k.p.c. polega na przyjęciu domniemania faktycznego o
zawarciu przez strony umowy promocyjnej z naruszeniem reguł
przewidzianych w tym przepisie;
- naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny
dowodów;
- naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. nakazujący rozpoznanie apelacji w granicach
zaskarżenia.
5
Ustosunkowując się do tych zarzutów stwierdzić należy, że nie sposób przejść
nad nimi do porządku dziennego, jeśli zważyć na następujące okoliczności. Roszczenie
strony powodowej na podstawie przepisów regulujących bezpodstawne wzbogacenie
oparte było na twierdzeniach faktycznych dotyczących kwoty 22.201,88 zł uiszczonej w
1999 r. na rzecz pozwanej Spółki zgodnie z fakturą z dnia 30.09.1998 r. tytułem opłat na
fundusz promocyjny w sytuacji, gdy łącząca wówczas strony umowa nie przewidywała
tego rodzaju opłat. Weryfikując to twierdzenie Sąd I instancji wskazał, że w spornym
okresie strony łączyła umowa handlowa z dnia 16.02.1998 r., która przewidywała opłaty
za obecność towarów wyprodukowanych przez powodów w sieci sklepów pozwanej
Spółki w kwocie po 5 zł za każdy rodzaj produktu w każdym ze sklepów, natomiast ani
ta umowa, bądź jakakolwiek inna nie przewidywała opłat za promocję towarów
powodów. Analizując jednocześnie sporną fakturę ustalono, że kwota 16.592 zł była
opłatą za obecność towarów powoda w sklepach pozwanej Spółki, zaś kwota 5.609,88
za edycję folderu promocyjnego i udział w promocji „Targi sprzątania”. To ostatnie
ustalenie dokonano na podstawie twierdzeń strony pozwanej. Jednocześnie oceniając
zasadność pobierania tych opłat Sąd Rejonowy uznał, że w świetle ustawy z dnia
16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji są to - ze strony pozwanej – czyny
nieuczciwej konkurencji, gdyż za takie należy uznać pobieranie innych, oprócz marży
handlowej, opłat. Sąd Okręgowy nie przeprowadzał żadnego uzupełniającego
postępowania dowodowego, a tym samym nie dokonał żadnych odmiennych ustaleń
faktycznych, a mimo to przyjął, że umowa o świadczenie usług promocyjnych wiązała
strony, nie wskazując nawet na jakiej podstawie przyjął takie ustalenie. Uzasadnienia
wyroku Sądu Okręgowego koncentruje się w tej części na rozważaniach dotyczących
kwestii, czy zawarcie takiej umowy może być zakwalifikowane jako czyn nieuczciwej
konkurencji. Na to pytanie Sąd Okręgowy udziela odpowiedzi negatywnej, co
doprowadziło do zmiany wyroku i oddalenia powództwa.
W tych okolicznościach nie sposób uznać, że zarzuty kasacji dotyczące
naruszenia art. 231 i 233 § 1 k.p.c. są nieusprawiedliwione. Trafnie zauważono, że Sąd
Okręgowy przyjmując domniemanie faktyczne zawarcia i wykonania umowy o usługi
promocyjne między stronami na tej podstawie, że powodowie zapłacili żądane
należności, naruszył reguły art. 231 k.p.c. Rozstrzygnięcie sądowe może być oparte na
domniemaniu faktycznym jedynie wówczas, gdy domniemanie to stanowi wniosek
logicznie wynikający z prawidłowo ustalonych faktów stanowiących jego przesłanki
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22.01.1998 r. II CKN 465/97, OSNAPiUS 1999, nr 1,
6
poz. 24). To podstawowe wymaganie nie zostało w niniejszej sprawie zachowane, jeśli
zważyć, że powodowie uiścili żądaną należność z opóźnieniem ponad 1 roku od
wystawienia faktury, podejmując w tym czasie działania zmierzające do ustalenia
podstawy prawnej i tytułu żądanej należności, iż należność została zapłacona dopiero
wówczas, gdy pozwana Spółka będąc odbiorcą ponad 80% wytworzonych przez
powodów towarów zagroziła odmową kontynuowania współpracy. Istotne wszakże jest
to, że gdyby nawet przyjąć, iż między stronami doszło do zawarcia umowy o usługi
promocyjne, i umowa ta nie naruszała przepisów ustawy z dnia 16.04.1993 r. o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, to rozważania w tej kwestii nie sposób odnosić do
kwoty 16.592 zł. Przecież sama pozwana na k. 32 w sprzeciwie od nakazu zapłaty
stwierdziła, że wskazana kwota stanowi opłatę za obecność towarów powodów
w sklepach pozwanej, a jedynie kwotę 5.609,88 zł powiązano z działaniami
promocyjnymi tj. edycją folderu promocyjnego i udziału w promocji „Targi sprzątania”.
Do tych okoliczności Sąd Okręgowy się nie odniósł, szczególnie w kontekście
dopuszczalności pobierania takich opłat na gruncie art. 3 ustawy z dnia 16.04.1993 r. o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego zapadło więc z
pogwałceniem przepisów art. 231, 233 § 1 i 328 § 2 k.p.c. w takim stopniu, że miało to
wpływ na wynik sprawy.
4. Należy zgodzić się ze stwierdzeniem, że podstawą materialnoprawną oceny
prawnej umowy zawartej przez strony w 1998 stanowi art. 3 ustawy z dnia 16.04.1993 r.
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, w brzmieniu obowiązującym do 15.11.2002 r.
Zgodnie z tym przepisem czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z
prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża interesowi lub narusza interesy innego
przedsiębiorcy lub klienta. Art. 3 ust. 2 ustawy zawierał przykłady działań, które z woli
ustawodawcy były kwalifikowane jako czyny nieuczciwej konkurencji. Jest też poza
sporem, że w brzmieniu sprzed 15.11.2002 r. w tym katalogu stypizowanych zachowań
nie było wymienione działanie w postaci pobierania innych, niż marża handlowa opłat za
przyjęcie towaru do sprzedaży. Masowość takich praktyk, stosowanych z reguły przez
wielkie sieci handlowe (a do takich należy pozwana spółka) i negatywna ich ocena jako
przejaw działań sprzecznych z dobrymi obyczajami, legła u podstaw nowelizacji o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, dokonanej w 2002 r. Wówczas to w art. 15 ust. 1
pkt 4 tej ustawy uznano wyraźnie za czyn nieuczciwej konkurencji pobieranie innych, niż
marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. Taka kwalifikacja tego
działania z woli ustawodawcy pozwala uznać, że odmienna praktyka nie może być
7
zalegalizowana wolą stron. Powstaje pytanie, czy odmiennie należy ocenić umowę
zawartą przed nowelizacją ustawy, która przewidywała opłaty za przyjęcie (obecność)
towaru do sklepów celem sprzedaży. Taka była przecież treść umowy z 16.II.1998 r., a
według twierdzeń samej pozwanej kwota 16.592 zł była opłatą za obecność towarów
wyprodukowanych przez powodów w sieci handlowej pozwanej Spółki. Odpowiadając
na to pytanie stwierdzić należy, że takie postępowanie przedsiębiorcy było sprzeczne z
klauzulą dobrych obyczajów i to także wówczas, gdy z woli ustawodawcy dopiero w
2002 r. takie zachowanie zostało stypizowane jako czyn nieuczciwej konkurencji.
Klauzula dobrych obyczajów jest wystarczającą podstawą do takiego zakwalifikowania
postępowania przedsiębiorcy. Nie sposób więc podzielić odmiennej w tym względzie
oceny dokonanej przez Sąd Okręgowy. Te wskazania winien więc mieć na uwadze Sąd
Okręgowy przy ponownym rozpoznaniu sprawy ustalając z jakiego w istocie tytułu
została pobrana opłata w kwocie 16.592 zł, i dokonując oceny zasadności pobrania tej
opłaty w świetle art. 3 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Z tych względów, na podstawie art. 39313
k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do
6.02.2005 r., orzeczono jak w sentencji.