Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 111/07
UCHWAŁA
Dnia 9 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa H. K. i B. K.
przeciwko H. A. Towarzystwu Ubezpieczeń S.A. w W., Oddział w B.
o odszkodowanie,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 14 grudnia 2007 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 9 sierpnia 2007 r.,
„Czy w przypadku współuczestnictwa powodów ojca i matki
osoby, która zginęła w wypadku samochodowym, w pozwie o zapłatę
odszkodowania wytoczonym przeciwko towarzystwom
ubezpieczeniowym wartość przedmiotu sporu oznacza się odrębnie
od roszczeń każdego z powodów, czy też wartość ich roszczeń
należy zsumować ?”
podjął uchwałę:
W sprawie z powództwa rodziców, występujących
z roszczeniami odszkodowawczymi przeciwko zakładowi
ubezpieczeń w związku ze śmiercią dziecka w wypadku
komunikacyjnym, wartością przedmiotu sporu określającą
właściwość rzeczową sądu jest łączna wartość dochodzonych
roszczeń.
Uzasadnienie
2
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się na tle stanu faktycznego,
w którym rodzice dziecka zmarłego wskutek wypadku komunikacyjnego domagali
się od ubezpieczyciela odszkodowania za znaczne pogorszenie ich sytuacji
życiowej w kwotach po 45.000,- złotych na rzecz każdego z nich, a powódka
ponadto żądała kwoty 16.200,- zł tytułem zwrotu kosztów związanych z pogrzebem.
Sąd Okręgowy w B., do którego pozew został wniesiony, uznał się niewłaściwym i
przekazał sprawę do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w B. Stwierdził, że
powodowie są współuczestnikami formalnymi, w związku z czym wartością
przedmiotu sporu, wyznaczającą właściwość rzeczową sądu, jest wartość
poszczególnych roszczeń dochodzonych przez każdego z powodów a nie suma
tych wartości. Wskazał, że wprawdzie powództwo opiera się na tej samej podstawie
prawnej, którą stanowią przepisy o odpowiedzialności ubezpieczyciela za czyn
niedozwolony sprawcy wypadku komunikacyjnego ale nie może być uznana za
tożsamą podstawa faktyczna żądań powodów.
Rozpoznając zażalenie powodów Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość czy w
związku z wyrażanym przez Sąd Najwyższy na tle instytucji kasacji poglądem, że w
przypadku współuczestnictwa po stronie powodowej osób najbliższych
dochodzących roszczeń odszkodowawczych przeciwko ubezpieczycielom, które nie
jest współuczestnictwem jednolitym ani koniecznym, wartość przedmiotu
zaskarżenia oznacza się odrębnie dla roszczeń każdego z powodów, zachowuje
aktualność wcześniejszy pogląd Sądu Najwyższego, iż między osobami
dochodzącymi w jednym pozwie roszczeń z tego samego czynu niedozwolonego
kierowcy – sprawcy wypadku drogowego zachodzi współuczestnictwo materialne
skutkujące przyjęciem, że wartością przedmiotu sporu jest suma roszczeń
wszystkich powodów. Sąd Apelacyjny uznał za oczywiste, iż wartość przedmiotu
zaskarżenia pod kątem dopuszczalności kasacji oraz wartość przedmiotu sporu dla
celu ustalenia właściwości rzeczowej sądu w rozważanym stanie faktycznym
powinna podlegać ocenie według takich samych zasad wykładni współuczestnictwa
i przychylił się do stanowiska, że współuczestnictwo osób poszkodowanych w
wyniku czynu niedozwolonego, za który odpowiada ubezpieczyciel, jest
3
współuczestnictwem formalnym. Podniósł, że w rozpoznawanej sprawie trudno
przyjąć, iż w odniesieniu do wszystkich powodów wchodzi w grę ta sama podstawa
faktyczna w sytuacji, gdy okoliczności faktyczne stanowiące podstawę żądań
każdego z powodów są odmienne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że przy ustalaniu wartości przedmiotu
sporu w sprawie, w której po jednej stronie występuje wielość osób, zlicza się
wartości poszczególnych roszczeń w przypadku współuczestnictwa materialnego
opartego na tej samej podstawie faktycznej i prawnej (por. orzeczenia SN z dnia
9 marca 1967 r. IPZ 10/67 – OSNCP 1967, nr 10, poz. 179, z dnia 30 kwietnia 1966
I CZ 20/66 – OSPiKA 1967, nr 3, poz. 64, z dnia 17 lutego 1964 r. II CZ 6/64 –
OSPiKA 1965, nr 3, poz. 62, z dnia 19 grudnia 1985 r. I CZ 135/85 – nie publ., LEX
nr 8741, z dnia 20 kwietnia 1967 r. II CZ 29/67 – nie publ.).
Dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego znaczenie
przesądzające miało więc wyjaśnienie, czy w rozpoznawanej sprawie po stronie
powodów zachodzi współuczestnictwo materialne w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1
k.p.c. in fine, przy czym – zgodnie z zasadą rozstrzygania tylko problematyki
przedstawionej i tylko wynikającej z konkretnego stanu faktycznego – powyższa
kwestia podlegała rozważeniu przy uwzględnieniu, że powodowie są najbliższymi
członkami rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku komunikacyjnego, oraz, że
prawna podstawa żądań powodów jest ta sama a wątpliwości nasuwa jedynie
problematyka tożsamości podstawy faktycznej.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego rodzaj
współuczestnictwa czynnego w przypadku dochodzenia roszczeń
odszkodowawczych związanych z wypadkiem komunikacyjnym określany był
różnie.
W postanowieniach z dnia 30 kwietnia 1966 r. III PZ 20/66 (OSNCP 1967,
poz. 64), z dnia 20 kwietnia 1967 r. II CZ 29/67 – (nie publ. LEX nr 6144) z dnia
20 stycznia 1977 IV CZ 6/77 – (nie publ. LEX nr 7903) z dnia 20 stycznia 1977
IV CZ 7/77 – (OSNC 1977, nr 8, poz. 146) i z dnia 19 grudnia 1985 r. I CZ 135/85 –
nie publ. LEX nr 8741) Sąd Najwyższy przyjął, że współuczestnictwo matki, żony
4
i dzieci dochodzących roszczeń odszkodowawczych w związku ze śmiercią syna,
męża i ojca, oraz współuczestnictwo małżonków poszkodowanych w jednym
wypadku drogowym ma charakter materialny, w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 in fine
k.p.c. co uzasadnia właściwość rzeczową sądu wynikającą z sumy wartości
poszczególnych roszczeń. W orzeczeniach tych wskazywano na łączność
wewnętrzną pomiędzy powodami istniejącą ze względu na stosunki rodzinne
i pozbawienie wszystkich tych osób wspólnego żywiciela oraz powstanie dla
wszystkich pogorszenia ich sytuacji życiowej, jak również na jedno i to samo
zdarzenie (wypadek drogowy, śmierć syna, ojca, męża) będące źródłem
jednoczesnego powstania szkody po stronie kilku osób. W postanowieniu z dnia
20 stycznia 1977 r. IV CZ 6/77 Sąd Najwyższy ponadto powołał się na art. 384
k.p.c. ówcześnie obowiązujący w postępowaniu rewizyjnym, zgodnie z którym sąd
rewizyjny mógł z urzędu rozpoznać sprawę na rzecz współuczestników, którzy
wyroku nie zaskarżyli, gdy będące przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki
były wspólne także dla tych współuczestników albo gdy były oparte na tej samej
podstawie faktycznej lub prawnej. Zdaniem Sądu Najwyższego, nie ulega
wątpliwości, że w art. 384 k.p.c. chodziło o współuczestników materialnych, a nie
do pomyślenia jest sytuacja, w której sąd rewizyjny, w razie stwierdzenia trafności
rewizji jednego z powodów, nie uchyliłby zaskarżonego wyroku także na korzyść
pozostałych powodów. Także ten argument przemawiał, zdaniem Sądu
Najwyższego w w/w orzeczeniu, za przyjęciem współuczestnictwa materialnego po
stronie powodowej.
W w/w postanowieniu z dnia 20 stycznia 1977 IV CZ 7/77 Sąd Najwyższy
stwierdził też, że łączności wewnętrznej jaka zachodzi pomiędzy powodowymi
współuczestnikami materialnymi powołującymi się na jedno i to samo zdarzenie nie
podważa okoliczność, że rodzaj i wysokość ich roszczeń odszkodowawczych
są różne.
Odmienna ocena współuczestnictwa najbliższych członków rodziny osoby
zmarłej w wyniku wypadku komunikacyjnego, dochodzących od zakładu
ubezpieczeń roszczeń odszkodowawczych, wynika z postanowień Sądu
Najwyższego z dnia 26 maja 1998 r. III CZ 69/98 – (nie publ.), z dnia 19 maja
2006 r. I CSK 92/06 (nie publ. LEX nr 200905), z dnia 30 maja 2006 r. I CSK
5
142/06 – (nie publ.). W orzeczeniach tych przyjęto współuczestnictwo formalne ale
bez przedstawienia motywów tego stanowiska. Wymaga jednak podkreślenia,
że w/w stanowisko wyrażono przy ocenie dopuszczalności kasacji ze względu na
wartość przedmiotu zaskarżenia, a nie w związku z oceną wartości przedmiotu
sporu mającej służyć oznaczeniu sądu właściwego rzeczowo. Materię analogiczną
do przedstawionej w zagadnieniu prawnym rozstrzygnął natomiast odmiennie Sąd
Apelacyjny w Białymstoku w postanowieniu z dnia 9 listopada 2006 I ACz 855/06
(OSAB 2006, nr 4, poz. 20), w którym przyjął, że współuczestnictwo żony i dzieci
osoby, która zginęła w wypadku samochodowym jest współuczestnictwem
formalnym. Podobnie jak w przedstawionym zagadnieniu prawnym,
Sąd Apelacyjny w w/w orzeczeniu przypisał istotne znaczenie temu, iż różne są
okoliczności faktyczne stanowiące podstawę żądań każdego z powodów.
Zgodnie z art. 72 § 1 k.p.c. kilka osób może w jednej sprawie występować
w roli powodów, jeżeli przedmiot sporu stanowią m.in. prawa oparte na tej samej
podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo materialne), albo jeżeli
przedmiot sporu stanowią roszczenia jednego rodzaju, oparte na jednakowej
podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość sądu jest uzasadniona
dla każdego z roszczeń z osobna, jako też dla wszystkich wspólnie
(współuczestnictwo formalne).
W cytowanych definicjach normatywnych współuczestnictwa materialnego
i formalnego zwraca uwagę różny przedmiot sporu, który w art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.
określony został – w przypadku współuczestnictwa czynnego – jako „prawa”,
natomiast w art. 72 § 1 pkt 2 – jako „roszczenia”. Uprawnia to do wniosku, że
tożsamość podstawy faktycznej w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. nie jest
wyznaczana okolicznościami faktycznymi mającymi usprawiedliwiać określone
roszczenia lecz wyraża się sferą prawa podmiotowego wynikającego z jednego,
tego samego stosunku prawnego, z którego to prawa podmiotowego dopiero
wynikają roszczenia. Tożsamość podstawy faktycznej w rozumieniu art. 72 § 1 pkt
1 k.p.c. należy zatem postrzegać jako tożsamość zdarzeń, których wystąpienie
determinuje powstanie określonego stosunku prawnego będącego źródłem praw,
z których wywodzone są następnie roszczenia, a nie jako tożsamość okoliczności
6
faktycznych wymagających przytoczenia na uzasadnienie konkretnych zgłoszonych
żądań z tych praw wywiedzionych.
Roszczenia najbliższych członków rodziny osoby zmarłej dochodzone
z tytułu znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej (art. 446 § 3 k.c.), oparte są
na prawach tych osób do odszkodowania. Powyższe prawa są elementem
stosunku prawnego regulowanego przepisami o czynach niedozwolonych, który
powstaje w wyniku znacznego pogorszenia sytuacji życiowej najbliższych członków
rodziny wywołanego śmiercią osoby bezpośrednio poszkodowanej w wypadku.
Szkoda w postaci znacznego pogorszenia sytuacji życiowej jest charakterystyczna
tylko w odniesieniu do osób najbliższych. Śmierć dziecka i ujmowany
instytucjonalnie stan znacznego pogorszenia sytuacji życiowej jego rodziców jest tą
samą faktyczną podstawą praw będących przedmiotem sporu. Obejmują one
ogólniejszą treść aniżeli pojęcie „roszczenia” przewidziane w art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.
a znamienne jest dla nich to, że wynikają ze stosunku bliskości wobec osoby
zmarłej. W przypadku małżonków, występująca pomiędzy nimi wewnętrzna więź
wynikająca z rodzicielstwa, doznaje wzmocnienia ze względu na więź prawną
ukształtowaną instytucją małżeństwa, rzutującą na sytuację faktyczną każdego
z małżonków, niejednokrotnie uwarunkowaną sytuacją faktyczną współmałżonka,
na którą może mieć wpływ śmierć wspólnego dziecka.
Zasada sprawności postępowania sądowego, w dochodzeniu roszczeń
patronująca współuczestnictwu procesowemu, o którym mowa w art. 72 § 1 k.p.c.
wyrażająca się m.in. w koncentracji materiału dowodowego, w przypadku rodziców
dotkniętych tragedią śmierci dziecka, podlega motywowaniu także względami
natury aksjologicznej, i także do roszczeń z art. 446 § 1 k.c. co nakazuje
umożliwienie jednoczesnego, wspólnego prowadzenia jednego procesu przed
jednym sądem powszechnym. Nie do zaakceptowana byłaby bowiem sytuacja,
w której jedno z rodziców, żądające na podstawie art. 446 § 3 k.c. odszkodowania
w kwocie 80.000,- złotych wystąpiłoby z pozwem do sądu okręgowego, jako sądu
rzeczowo właściwego według art. 17 pkt 4 k.p.c., a drugie z rodziców domagające
się z tego samego tytułu i tego samego zdarzenia kwoty 60.000,- złotych musiałoby
wnieść odrębny pozew do sądu rejonowego (art. 16 k.p.c.) przy czym nie byłoby
nawet możliwe połączenie tych spraw do jednoczesnego rozpoznania lub
7
rozstrzygnięcia (art. 219 k.p.c.). W rozpoznawanej przez Sąd Apelacyjny sprawie
wymienione zagrożenie nie występuje, ale nie sposób tracić go z pola widzenia
przy rozstrzyganiu przedstawionego zagadnienia prawnego.
Mając to na względzie, a ponadto zważywszy, że w dotychczasowym
orzecznictwie Sądu Najwyższego, dotyczącym ustalenia wartości przedmiotu sporu
dla celu określenia właściwości rzeczowej sądu nie wyrażono poglądu odmiennego,
Sąd Najwyższy uznał, iż zachowuje aktualność stanowisko, zgodnie z którym
pomiędzy rodzicami dochodzącymi odszkodowań w związku ze śmiercią dziecka
zachodzi współuczestnictwo materialne, o którym mowa w art. 72 § 1 pkt 1 in fine
k.p.c. Wprawdzie, w związku z treścią art. 378 § 2 k.p.c. obecnie nie ma znaczenia
argument, wywiedziony z dawnego art. 384 k.p.c. obowiązującego w postępowaniu
rewizyjnym, dotyczący możliwości rozpoznania sprawy na rzecz strony
nieskarżącej jeśli prawa dla tej strony i dla skarżącego były oparte na tej samej
podstawie faktycznej i prawnej, to jednak pozostają aktualne motywy akcentujące
wewnętrzną łączność pomiędzy współuczestnikami zdeterminowaną stosunkiem
bliskości wobec osoby zmarłej i przesądzającą o wwiązaniu tych osób w jeden, ten
sam stosunek prawny.
Wbrew stwierdzeniu Sądu Apelacyjnego, niczego w rozważanej kwestii nie
zmienia treść orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1997 r. I CKN 31/97
(nie publ.) powołanego w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego,
ani też orzeczenie to nie może być w ogóle postrzegane jako zawierające
odmienną interpretację charakteru współuczestnictwa osób najbliższych
dochodzących w jednym pozwie roszczeń odszkodowawczych w związku ze
śmiercią bezpośrednio poszkodowanego. W wymienionym orzeczeniu Sąd
Najwyższy przyjął, że w przypadku współuczestnictwa powodów, które nie jest
współuczestnictwem jednolitym lub koniecznym wartość przedmiotu zaskarżenia
dla oceny dopuszczalności kasacji oznacza się odrębnie dla roszczeń każdego
z powodów.
Uszło uwagi Sądu Apelacyjnego, że wymienione orzeczenia rozstrzyga
o dopuszczalności kasacji ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia, a nie
o charakterze współuczestnictwa powodów ocenianego w celu oznaczenia
8
właściwości rzeczowej sądu zależnej od wartości przedmiotu sporu, oraz że
orzeczenie to nie wyklucza materialnego charakteru współuczestnictwa powodów,
ale wręcz przyjmuje istnienie tego rodzaju współuczestnictwa; wszakże
współuczestnictwo konieczne lub jednolite może być tylko współuczestnictwem
materialnym (art. 72 § 3, art.73 § 1 k.p.c.). Istota tego orzeczenia wyraża się
w uznaniu, że pomimo istnienia współuczestnictwa materialnego pomiędzy
powodami o dopuszczalności kasacji ze względu na wartość przedmiotu
zaskarżenia przesądza wartość roszczenia każdego z powodów, a nie suma tych
roszczeń. W żadnym razie powyższe orzeczenie nie świadczy o formalnym
traktowaniu współuczestnictwa powodów, przeciwnie - wskazuje na całkowitą
odrębność kryteriów oceny występowania współuczestnictwa materialnego
i kryteriów dopuszczalności kasacji ze względu na wartość przedmiotu
zaskarżenia. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia
17 stycznia 1997 r. I PKN 65/96 (OSNAPiUS 1997 r. nr 17, poz. 317), z dnia
21 marca 1997 r. I PKN 61/97 (OSNP 1 998, nr 1, poz. 16) i z dnia 28 lutego
1997 r. I CKN 31/97 (niepubl.) oraz w uzasadnieniu postanowienia z dnia
25 stycznia 2001 r. IV CZ 90/06 – nie publ., LEX nr 52464, w których wskazał, że
pomimo występowania współuczestnictwa materialnego przewidzianego w art. 72 §
1 pkt 1 in fine k.p.c. i wynikającej z tego zasady sumowania wartości roszczeń
wszystkich powodów dla oznaczenia właściwości rzeczowej sądu, to dla oceny
dopuszczalności kasacji istotne znaczenie ma wartość roszczeń dochodzonych
przez każdego w powodów, a nie suma tych roszczeń.
Podzielając powyższy pogląd i odnosząc go do obecnie obowiązującego
stanu prawnego można dodać, że w przypadku współuczestnictwa powodów
wynikającego z dochodzenia praw opartych na tej samej podstawie faktycznej
i prawnej prawomocny wyrok sądu drugiej instancji charakteryzuje się
prawomocnością wobec każdego z powodów odrębnie, a więc oddzielnie
w stosunku do roszczenia zasądzonego lub oddalonego wobec każdego
z powodów. Dla oceny dopuszczalności skargi kasacyjnej ze względu na wartość
przedmiotu zaskarżenia istotne znaczenie ma więc wartość roszczenia
dochodzonego przez każdego z nich, a nie suma tych wartości. Oczywistym jest
przy tym, że każdy z wymienionych powodów może zaskarżyć wyrok sądu drugiej
9
instancji tylko ze względu na własne gravamen oraz, że niezaskarżony przed
jednego z powodów wyrok nie może być w zakresie dotyczącym tego powoda
przedmiotem oceny Sądu Najwyższego w związku ze skargą kasacyjną innego
powoda (analogicznie – w przypadku wniesienia skargi kasacyjnej przez
pozwanego w stosunku do jednego z powodów). Wewnętrzna łączność pomiędzy
powodami wynikająca z tej samej podstawy faktycznej, będącej źródłem
realizowanych praw, warunkująca możność występowania w jednej sprawie
przestaje mieć znaczenie przy ocenie dopuszczalności skargi kasacyjnej; ta
ostatnia problematyka rządzi się własnymi niezależnymi regułami.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak wyżej.