Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 362/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Irena Gromska-Szuster
w sprawie z powództwa K. Z.
przeciwko N.(...) S.A. w B. (poprzednio Zakład Tworzyw Sztucznych M.(...) S.A. w K.)
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 grudnia
2006 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Powód K. Z. domagał się zasądzenia na swoją rzecz od pozwanej Zakładów
Tworzyw Sztucznych M.(...) Spółki Akcyjnej w K. kwoty 510.421,45 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 15 kwietnia 2005 r. oraz kosztami procesu. W uzasadnieniu wskazał,
że dochodzona należność stanowi odszkodowanie z tytułu niewykonania przez pozwaną
warunkowej umowy sprzedaży akcji, obejmujące utracone korzyści i poniesione wydatki.
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa podnosząc, że roszczenia powoda
zostały już zaspokojone przez zapłatę kary umownej w wysokości 5.000 zł oraz kwoty
1.981,65 zł stanowiącej połowę poniesionych przez niego wydatków.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 27 stycznia 2006 r. zasądził od pozwanej na
rzecz powoda dochodzoną należność główną z ustawowymi odsetkami od dnia 5 maja
2
2005 r., oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu, opierając
rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach i wnioskach.
W dniu 12 stycznia 2005 r. strony zawarły umowę, na podstawie której pozwana
zobowiązała się sprzedać powodowi 45.000 należących do niej akcji Spółki Akcyjnej
C.(...) za cenę 900.000 zł (po 20 zł za jedną akcję), a powód zobowiązał się do kupna
tych akcji i zapłaty umówionej ceny. Umowa zawarta została pod warunkiem uzyskania
zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd na przeniesienie akcji poza rynkiem
regulowanym. Strony uzgodniły, że koszty uzyskania tej zgody poniosą po połowie.
Zastrzegły też karę umowną w wysokości 5.000 zł na wypadek złożenia przez
którąkolwiek z nich zapewnień niezgodnych ze stanem faktycznym lub prawnym albo
podjęcia działań lub zaniechań. W § 4 postanowiły natomiast, że własność akcji
przejdzie na kupującego po spełnieniu warunku zawieszającego i zapłacie całej ceny
nabycia akcji.
Komisja Papierów Wartościowych i Giełd 9 lutego 2005 r. wyraziła zgodę na
przeniesienie akcji poza rynkiem regulowanym. Uchwała w tym przedmiocie została
doręczona pozwanej w dniu 16 lutego 2005 r. Dzień wcześniej powód wysłał ją
pozwanej faksem. Powód wpłacił na rachunek pozwanej uzgodnioną cenę nabycia akcji.
Pozwana nie wydała powodowi akcji twierdząc, że do dnia 15 lutego nie mogła
zapoznać się z oryginałem uchwały Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, a tym
samym nie został spełniony warunek zastrzeżony w umowie sprzedaży. Następnie
zwróciła powodowi wpłaconą przez niego sumę, a nadto wypłaciła mu połowę kosztów
uzyskania zgody na przeniesienie akcji w kwocie 1.918,65 zł oraz karę umowną w
wysokości 5.000 zł. Ostatecznie pozwana zbyła posiadane akcje innemu nabywcy za
cenę wyższa od uzgodnionej z powodem.
Dokonując powyższych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że powód spełnił wszystkie
warunki przewidziane w umowie sprzedaży akcji. Pozwana nie wywiązała się z
obowiązku wydania akcji, gdyż uznała, że może sprzedać je korzystniej innemu
nabywcy. Przewidziana w umowie kara umowna nie została zastrzeżona na wypadek
niewykonania zobowiązania. Powód może zatem skutecznie domagać się naprawienia
poniesionej szkody w postaci utraconej korzyści wynikającej z różnicy pomiędzy ceną
akcji z chwili, kiedy powinien stać się ich właścicielem (31,32 zł), a ceną umówiona
przez strony (20 zł), a także wydatków poniesionych celem wykonania umowy, które nie
zostały pokryte przez pozwaną. Obliczone w ten sposób odszkodowanie Sąd Okręgowy
3
zasądził z ustawowymi odsetkami od dnia 5 maja 2005 r. przyjmując, iż od tej daty
pozwana pozostawała w opóźnieniu z jego zapłatą.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 grudnia 2006 r. oddalił apelację pozwanej od
wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny, podzielając przyjęte za podstawę kwestionowanego
rozstrzygnięcia ustalenie faktyczne, podkreślił, że strony wiązała umowa obligacyjna z
dnia 12 stycznia 2005 r. Umowa ta nie zastrzegała terminu uzyskania zgody Komisji
Papierów Wartościowych i Giełd. Wcześniejsze ustalenia stron w tym zakresie, zawarte
w umowie przedwstępnej z dnia 27 grudnia 2004 r. nie miały znaczenia. Zapis § 4
umowy sprzedaży akcji, przewidujący, że ich własność przejdzie na kupującego po
spełnieniu warunku zawieszającego i zapłacie całej ceny nabycia nie może być uznany
za skuteczny, jako że zgodnie art. 92112
k.c. dla przeniesienia własności dokumentu
akcji na okaziciela konieczne jest jego wręczenie (wydanie dyspozycji przeniesienia
akcji celem dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych).
Zastrzeżona przez strony kara umowna nie mogła więc dotyczyć skutku
rozporządzającego. W sytuacji, gdy umowa zobowiązująca do przeniesienia własności
akcji doszła do skutku w następstwie ziszczenia się warunku, a pozwana zbyła akcje
osobie trzeciej, powstała następcza niemożliwość świadczenia w rozumieniu art. 475 § 2
k.c. Dłużnik obowiązany jest zatem wydać wszystko, co uzyskał w zamian za zbytą
rzecz albo jako naprawienia szkody. Od tego obowiązku dłużnik nie może zwolnić się
przez zapłatę kary umownej w kwocie niższej od wartości surogatu, skoro wierzyciel
może żądać do dłużnika wykonania zobowiązania, a w razie zbycia rzeczy, która miała
być wydana – naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 483 § 2
k.c.). Byłoby to możliwe jedynie w przypadku, gdyby kara umowna zastrzeżona została
na wypadek niewykonania zobowiązania, a nie można w ten sposób interpretować
zapisu § 7 umowy, w którym przewidziano, że kara umowna należy się „w przypadku
działań lub zaniechań” jednej ze stron.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
pozwana podniosła zarzuty naruszenia:
- art. 483 § 1 k.c. przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że strony
nie wprowadziły do umowy sprzedaży akcji zastrzeżenia kary umownej na
wypadek niewykonania tej umowy przez pozwaną, a w konsekwencji
niezastosowanie art. 484 § 1 zdanie drugie k.c. i zasądzenie odszkodowania w
przewyższającego wysokość kary umownej;
4
- art. 65 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że niewydanie przez
pozwaną dyspozycji przeksięgowania akcji na rachunek powoda nie stanowi
zaniechania, o który mowa w § 7 warunkowej umowy sprzedaży akcji;
- art. 92112
k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji, gdy zawarta przez
strony umowa dotyczyła akcji zdematerializowanych dopuszczonych do
publicznego obrotu, a do których – w zakresie przenoszalności akcji
w publicznym obrocie - stosuje się obowiązujący wówczas art. 7 ust. 3 ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o publicznym obrocie papierów wartościowych
(Dz. U. Nr 237, poz. 2703 ze zm.);
- art. 475 § 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie do prawa majątkowego, do
których zalicza się akcje w publicznym obrocie i przyjęcie, że akcje na okaziciela
są rzeczą w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, a także zastosowanie
tego przepisu w sytuacji, gdy odpowiedzialność pozwanej za niewykonanie
umowy została ograniczona do kwoty umownej 5.000 zł i kara ta została
powodowi zapłacona.
Powołując się na powyższe zarzuty pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i jego zmianę przez wydanie rozstrzygnięcia oddalającego powództwo w całości,
bądź też o uchylenie tego orzeczenia oraz wyroku Sądu Okręgowego w G. i przekazanie
sprawy temuż Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Strony stosunku zobowiązaniowego mogą w ramach autonomii woli określić
umownie zakres i sposób naprawienia szkody wyrządzonej wskutek niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania. Instrumentem prawnym służącym realizacji
tego celu jest instytucja kary umownej uregulowana w art. 483-485 k.c. Zgodnie z art.
483 § 1 k.c. można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę
określonej sumy pieniężnej. W braku odmiennych postanowień stron, wierzyciel może
dochodzić jedynie świadczenia równego ustalonej karze umownej, a dalsze roszczenia
odszkodowawcze zarówno w postaci damnum emergens, jak i lucrum cessans nie mogą
być skutecznie dochodzone (art. 484 § 1 zdanie 2 k.c.). W doktrynie tak skonstruowana
kara umowna określana jest mianem kary wyłącznej. Na zastrzeżenie takiej kary,
wykluczającej możliwość skutecznego dochodzenia przez powoda - na zasadach
ogólnych - roszczenia odszkodowawczego z tytułu niewykonania zawartej przez strony
warunkowej umowy sprzedaży akcji, powołała się pozwana. Istota sporu w
5
rozpoznawanej sprawie sprowadza się zatem do kwestii, czy zamieszczony w § 7 tej
umowy zapis regulujący obowiązek zapłaty kary umownej może zostać skutecznie
przeciwstawiony roszczeniu powoda.
Według skarżącej, na tak postawione pytanie należy udzielić odpowiedzi
twierdzącej, bowiem prawidłowa wykładnia postanowień § 7 umowy – wbrew
odmiennemu stanowisku Sądu Apelacyjnego – prowadzić musi do wniosku, że
przewidziana tam kara umowna zastrzeżona została także na wypadek niewykonania
zobowiązania przez sprzedającego, w związku z czym roszczenie odszkodowawcze
kupującego przewyższające wysokość kary umownej nie może być uwzględnione. Z
zapatrywaniem takim nie można jednak się zgodzić i to niezależnie od przyczyn
wskazanych przez skarżącą.
W judykaturze i piśmiennictwie wskazuje się, że zakres odpowiedzialności
z tytułu kary umownej pokrywa się w pełni z zakresem ogólnej odpowiedzialności
dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 k.c.). Z tego
też względu przesłanki obowiązku zapłaty kary umownej określane są przez pryzmat
ogólnych przesłanek kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej. Granice
dopuszczalnego kształtowania obowiązku zapłaty kary umownej wyznaczają – poza art.
483 k.p.c. – także przepisy o charakterze imperatywnym. Ocena skuteczności
postanowienia umownego kreującego obowiązek zapłaty kary umownej podlega zatem
kontroli w kontekście ograniczeń swobody umów (art. 3531
k.c.), obejścia prawa, jak też
ewentualnej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 k.c.).
Wskazać w tym miejscu należy na treść bezwzględnie obowiązującego art. 473 § 2 k.c.
wyłączającego dopuszczalność ograniczenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
umyślnie. W świetle tego unormowania nie ulega wątpliwości, że w razie wyrządzenia
szkody umyślnie wierzyciel - mimo zastrzeżenia kary umownej wyłącznej – może
domagać się skutecznie odszkodowania przenoszącego wysokość tej kary. W takim
przypadku kwestia, czy kara umowna przewidziana została na wypadek niewykonania
zobowiązania, czy też tylko określonych uchybień w zakresie sposobu wykonania
zobowiązania, nie ma istotnego znaczenia.
Z przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku wiążących ustaleń faktycznych
wynika, że niewykonanie przez pozwaną obowiązku złożenia dyspozycji dokonania na
rachunku papierów wartościowych zapisu ujawniającego powoda jako właściciela akcji
było podyktowane sprzedażą akcji osobie trzeciej za cenę wyższą od uzgodnionej z
powodem. Pozwana miała zatem świadomość, że swoim działaniem wyrządza
6
powodowi szkodę i skutek ten aprobowała. Nie może ona zatem zwolnić się od
obowiązku naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Z tych też względów zarzuty
naruszenia art. 483 § 1, art. 484 § 1 zdanie drugie k.c. oraz art. 65 k.c. okazały się
chybione.
Zgodzić się trzeba z zapatrywaniem skarżącej, iż do oceny skutków następczej
niemożliwości świadczenia zaistniałej po stronie pozwanej w wyniku jej - opisanego
wyżej - umyślnego działania przepis art. 475 § 2 k.c. nie miał zastosowania.
Niewątpliwie obowiązek, którego wykonania zaniechała pozwana, polegał na spełnieniu
świadczenia wzajemnego. W takiej sytuacji następstwa tego zaniechania podlegają
ocenie w płaszczyźnie art. 493 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli jedno ze
świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi
odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swojego wyboru,
albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy
odstąpić. Powód był zatem uprawniony do zgłoszenia roszczenia odszkodowawczego
na zasadach ogólnych. Wadliwe zastosowanie przez Sąd Apelacyjny art. 475 § 2 k.c.
pozostaje bez wpływu na treść rozstrzygnięcia. Bez znaczenia jest też eksponowana
przez skarżącą kwestia, czy akcje na okaziciela mogą być kwalifikowane jako rzecz
w rozumieniu tego ostatniego przepisu.
Niewątpliwie rację ma też skarżąca podnosząc, że w świetle zawartej przez
strony umowy, przeniesienie zbywanych na jej podstawie akcji dopuszczonych do
publicznego obrotu mogło nastąpić przez dokonanie odpowiedniego zapisu na rachunku
papierów wartościowych, jak stanowił o tym art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997
r. – Prawo o publicznym obrocie papierów wartościowych w brzmieniu obowiązującym w
dacie, kiedy pozwany miał dokonać stosownej dyspozycji, a nie – jak błędnie przyjął Sąd
Apelacyjny – przez wydanie tych akcji powodowi (art. 92112
k.c.). Również jednak i to
uchybienie nie miało wpływu na treść zaskarżonego wyroku. Skarżąca nie podjęła nawet
próby wykazania istnienia związku między naruszeniem wymienionych przepisów, a
kwestionowanym rozstrzygnięciem.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.