Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek,
uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o
zachowek w granicach określonych w art. 1000 k.c.
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SN Jan Górowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Stanisława K. przeciwko Monice F. o
zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 30
stycznia 2008 r. skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w
Krakowie z dnia 17 kwietnia 2007 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Krakowie
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie wyrokiem z dnia 9 listopada
2006 r. oddalił powództwo Stanisława K. przeciwko Monice F. o zasądzenie 54 000
zł z tytułu zachowku po zmarłej w dniu 16 lutego 2004 r. Annie K. Zdaniem Sądu
powód nie udowodnił swojego roszczenia, a poza tym było ono przedwczesne, gdyż
nie stwierdzono jeszcze nabycia spadku po Annie K.
Apelacja powoda od tego orzeczenia została oddalona wyrokiem Sądu
Okręgowego w Krakowie z dnia 17 kwietnia 2007 r., który ustalił, że nabycie spadku
po Annie K. zostało stwierdzone na podstawie testamentu notarialnego z dnia 1
czerwca 2000 r. w całości na rzecz powoda – jej syna. Pozwana jest wnuczką
spadkodawczyni, której babka darowała lokal mieszkalny wyczerpujący cały
spadek. W ocenie Sądu, powód należy wprawdzie do kręgu osób uprawnionych do
zachowku, ale jednocześnie został powołany do spadku jako spadkobierca
testamentowy, zatem – stosownie do art. 991 § 2 k.c. – wyłącza to legitymację do
dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku.
Powód w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 991 w związku z art. 1000
k.c., wnosząc o uchylenie orzeczeń Sądów obu instancji i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W ustawodawstwach spotyka się dwa rodzaje zabezpieczania interesów
majątkowych najbliższych krewnych i małżonka zmarłego – system rezerwy oraz
system zachowku. System rezerwy polega na tym, że spadek dzieli się na dwie
części: część rozporządzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować,
oraz rezerwę przeznaczoną wyłącznie dla uprawnionych. W systemie zachowku
ustawodawca ustanawia dla nich roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, wyrażającej
się na ogół ułamkiem wartości przewidywanego udziału uprawnionego w spadku,
która ma mu gwarantować uzyskanie określonej korzyści ze spadku. Według
konstrukcji przyjętej w kodeksie cywilnym, roszczenie o zachowek ma zapewnić
uprawnionemu realną korzyść, niezależnie od woli spadkodawcy, gdyż ten może go
jej pozbawić jedynie w drodze wydziedziczenia, dopuszczalnego w wyjątkowych
sytuacjach (art. 1008-1010 k.c.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem
roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 k.c.), a dopiero kiedy
otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od
osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy
pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego
względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem
darowizny (art. 1000 § 1 k.c.). Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do
zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do wysokości
nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 2 k.c.). W razie gdy
uprawniony jest jednocześnie spadkobiercą, a powołanie do spadku nie pokrywa
nawet jego uprawnienia z tytułu zachowku, przysługuje mu roszczenie do
pozostałych spadkobierców o zapłatę sumy pieniężnej, potrzebnej do pokrycia
zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 k.c.).
Sytuacja w niniejszej sprawie jest jednak nietypowa, gdyż uprawniony jest
jednocześnie jedynym spadkobiercą, dziedziczącym spadek na podstawie
testamentu, wobec czego nie może realizować uprawnienia o zachowek na
podstawie art. 991 § 2 k.c. Nie oznacza to jednak, wbrew poglądowi Sądu
Okręgowego, że nie przysługuje mu żadne roszczenie. Powód twierdzi, że
spadkodawczyni dokonała na rzecz pozwanej darowizny, której przedmiot obejmuje
cały spadek. Gdyby tak było istotnie, w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o
zachowek w stosunku do obdarowanej na podstawie art. 1000 k.c., mające
charakter zastępczy w tym sensie, że aktualizuje się jeżeli uprawniony nie może
otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku. Stanowisko Sądu, wyrażające
się kategorycznym stwierdzeniem, że status spadkobiercy wyklucza możliwość
wystąpienia z roszczeniem o zachowek wobec obdarowanego przez spadkodawcę,
nie uwzględnia treści tak rozumianego art. 1000 k.c. i prowadzi do tego, że
uprawnionego można byłoby pozbawić korzyści ze spadku, zagwarantowanej mu
ustawowo w postaci prawa do zachowku, mimo braku wydziedziczenia. Jest to
sytuacja niedopuszczalna, stąd też konieczność uwzględnienia skargi kasacyjnej
(art. 39815
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.).