Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 459/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
SSA Michał Kłos
w sprawie z powództwa Marzeny R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta P., Miastu
P., Samodzielnemu Publicznemu Zakładowi Opieki Zdrowotnej
Ortopedyczno - Rehabilitacyjnemu Szpitalowi Klinicznemu
Akademii Medycznej w P. oraz Parafii Rzymsko - Katolickiej
w P.
o ustalenie i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 marca 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powódki kosztami
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu sprawy, w której powódka dochodziła od
kilku pozwanych odszkodowania w związku ze śmiercią 15 - letniej córki, która
zginęła wskutek przewrócenia się na nią przydrożnego drewnianego krzyża,
wyrokiem z dnia 15 marca 2007 r. uchylił wyrok Sądu Okręgowego w stosunku do
Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta P. w części oddalającej powództwo o
zasądzenie kwoty 50 000 zł z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej (art.
446 § 3 k.c.) oraz w części orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie
przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania, natomiast w pozostałej
części, a mianowicie dotyczącej oddalenia przez Sąd Okręgowy żądania
zasądzenia kwoty 150 000 zł z tytułu zadośćuczynienia za cierpienia, krzywdę i
stres związany ze śmiercią córki (art. 445 k.c.), renty w wysokości po 500 zł
miesięcznie (art. 446 § 2 k.c.), a także ustalenia na przyszłość odpowiedzialności
strony pozwanej za skutki śmierci córki powódki (art. 189 k.p.c.) – oddalił apelację.
Według dokonanych ustaleń w dniu 2 sierpnia 2000 r., postawiony na działce
pozwanego Skarbu Państwa drewniany krzyż, który wskutek zaniedbań nie był
konserwowany, przewrócił się podczas burzy na 15 - letnią córkę powódki Martę
W., która w następstwie doznanych obrażeń zmarła. W tym czasie z powódką
zamieszkiwała także dorosła córka – Emilia i małoletni syn Jakub. Powódka była
zarejestrowana jako bezrobotna bez prawa do zasiłku. Wraz z dziećmi była na
utrzymaniu męża, pracującego i zamieszkującego w Niemczech. Po śmierci córki
powódka leczyła się przez dwa lata u psychologa, dwukrotnie była też u psychiatry.
Od 2004 r., gdy rozwiodła się z mężem, nie korzysta z porad psychologów.
Zamieszkuje z synem Jakubem, który ma już 22 lata. Córka Emilia jest zamężna,
nie pomaga powódce finansowo. Powódka jako fryzjerka utrzymuje się z pracy
dorywczej.
Sąd Apelacyjny nie podzielił – powołując się na zasady doświadczenia
życiowego - poglądu Sądu Okręgowego, który uznał, że nie nastąpiło znaczne
pogorszenie sytuacji życiowej powódki po śmierci jej dorastającej córki. Nie budzi
wątpliwości, że na skutek doznanego silnego stresu i rozstroju zdrowia
3
wymagającego leczenia psychiatryczno – psychologicznego osłabła aktywność
życiowa powódki. Sąd Apelacyjny zalecił, aby Sąd Okręgowy rozpoznając
ponownie sprawę w tym zakresie oszacował wysokość odszkodowania, o którym
mowa w art. 446 § 3 k.c. Za bezzasadny uznał zarzut apelacyjny naruszenia art.
446 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie i w konsekwencji odmowę zasądzenia
renty. Na zmarłej córce - podkreślił Sąd Apelacyjny - nie ciążył obowiązek
alimentacyjny względem powódki. Okoliczność, że powódka mogła w przyszłości
liczyć na pomoc dorastającej córki może mieć znaczenie przy miarkowaniu
odszkodowaniu, o którym Sąd orzeka na podstawie art. 446 § 3 k.c., nie uzasadnia
natomiast roszczenia opartego na podstawie art. 446 § 2 k.c. Odnosząc się do
zarzutu naruszenia art. 445 § 1 k.c. przez jego niezastosowanie i odmowę
zasądzenia zadośćuczynienia Sąd Apelacyjny, przyznając, że w doktrynie
i judykaturze sporna jest kwestia dopuszczalności przyznania najbliższym członkom
rodziny zmarłego zadośćuczynienia w związku z doznanym silnym wstrząsem
psychicznym, opowiedział się za stanowiskiem, zgodnie z którym osobom
poszkodowanym na skutek śmierci osoby bliskiej przysługują roszczenia
odszkodowawcze na szczególnej podstawie prawnej, jaką jest art. 446 k.c., nie zaś
na podstawie art. 445 k.c., który przewiduje zadośćuczynienie tylko dla
poszkodowanych, przeciwko którym było skierowane działanie sprawcy.
Skarga kasacyjna powódki od powyższego wyroku w części oddalającej
apelację w stosunku do Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta P. oparta została na
podstawie naruszenia art. 378 § 1 i art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 448 k.c. przez
nierozważenie możliwości zasądzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c.,
a także na podstawie naruszenia art. 446 § 2 i art. 445 § 1 k.c. przez ich
niezastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut nierozważenia możliwości zasądzenia zadośćuczynienia
na podstawie art. 448 k.c., co zdaniem skarżącej narusza nie tylko ten przepis, ale
także art. 378 k.p.c., nie jest usprawiedliwiony, bowiem powódka w zakresie
zgłoszonego roszczenia o zadośćuczynienie za doznany rozstrój zdrowia nawet nie
twierdzi, że zachodzi zbieg podstaw prawnych odpowiedzialności strony pozwanej,
4
to jest zbieg art. 445 § 1 k.c. i art. 448 k.c. Zarzut niezastosowania art. 448 k.c.
powódka nie odnosi bowiem do roszczenia o zadośćuczynienie z tytułu doznanego
rozstroju zdrowia, lecz do niezgłoszonego roszczenia o zadośćuczynienie z tytułu
naruszenia jej dobra osobistego, jakim jest w prawidłowo funkcjonującej rodzinie
szczególna więź rodziców z dzieckiem, przerwana śmiercią dziecka. Innymi słowy,
skoro roszczenie o zadośćuczynienie oparte było na wyznaczonej przez powódkę
podstawie faktycznej, w zakres której wchodziły okoliczności dotyczące rozstroju
zdrowia wywołanego wskutek śmierci córki, to Sądy obu instancji nie popełniły
błędu subsumcyjnego oceniając zasadność tego roszczenia tylko na podstawie art.
445 k.c. Podkreślić nadto trzeba, że gdyby nawet z faktów przytoczonych przez
powódkę wynikało, że zdarzenie, na którym oparte zostało powództwo
o zadośćuczynienie spowodowało naruszenie także jej dobra osobistego, objętego
ochroną przewidzianą w art. 448 k.c., to z braku zgłoszenia żądania w tym zakresie
Sąd Apelacyjny nie mógłby – bez naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. – o nim orzekać.
Po skreśleniu art. 321 § 2 k.p.c. oraz w świetle przewidzianej w art. 321 § 1 k.p.c.
zasadzie związania sądu żądaniami stron (ne eat iudex ultra petita partiom) sąd nie
może orzekać o roszczeniach, które nie były objęte żądaniem.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 446 § 2 i art. 445 § 1 k.c. przez ich
niezastosowanie, stwierdzić należy, że o ile instytucja zadośćuczynienia za śmierć
osoby bliskiej wywoływała kontrowersje w okresie obowiązywania kodeksu
zobowiązań (art. 166 k.z.), których wyrazem była uchwała siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 15 grudnia 1951 r. (C. 15/51, PiP 1952, z. 2 s. 817), w której
zadośćuczynienie za krzywdę moralną na rzecz członków rodziny zmarłego uznane
zostało za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a także uchwała całej
Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1957 r. (I CO 37/56, OSN
1959, poz. 3 oraz glosa krytyczna opubl. w NP 1957, nr 12, s. 135), o tyle na
gruncie art.446 § 3 k.c. nie wywołuje już takich kontrowersji. W wyroku z dnia 8
maja 1969 r. (II CR 114/69, OSNCP 1970, nr 7-8, poz. 129) Sąd najwyższy uznał,
że jeżeli członek rodziny dozna na skutek silnego wstrząsu psychicznego
spowodowanego tragiczną śmiercią osoby najbliższej znaczniejszych zmian
w stanie zdrowia, to zachodzą przesłanki do zasądzenia na jego rzecz
odszkodowania przewidzianego w art. 446 § 3 k.c. We współczesnym
5
orzecznictwie ten trafny pogląd jest dominujący. W wyroku z dnia 30 czerwca
2004 r. (IV CK 445/03, niepubl.) Sąd Najwyższy uznał, że znaczne pogorszenie
sytuacji życiowej, o którym mowa w art. 446 § 3 k.c., obejmuje niekorzystne zmiany
bezpośrednio w sytuacji materialnej najbliższych członków rodziny zmarłego
(nie wyczerpujące hipotezy art. 446 § 2 k.c.), jak też zmiany w sferze dóbr
niematerialnych, które rzutują na ich sytuację materialną. Sam ból, poczucie
osamotnienia, krzywdy i zawiedzionych nadziei po śmierci dziecka nie stanowią
podstawy do żądania odszkodowania. Jeśli jednak te negatywne emocje wywołały
chorobę, osłabienie aktywności życiowej i motywacji do przezwyciężania trudności
dnia codziennego, to bez szczegółowego dociekania konkretnych zdarzeń lub
stopnia ich prawdopodobieństwa można na zasadzie domniemania faktycznego
(art. 231 k.p.c.) przyjąć, że pogorszyły one dotychczasową sytuację życiową osoby
z najbliższego kręgu rodziny zmarłego. Podobnie w wyroku z dnia 15 października
2002 r. (II CKN 985/00, niepubl.) Sąd Najwyższy uznał, że śmierć małoletniego
dziecka może stanowić w rozumieniu art. 446 § 3 k.c. przyczynę znacznego
pogorszenia sytuacji życiowej jego rodziców, nie tylko wtedy, gdy wywołała
aktualny uszczerbek materialny, ale także wówczas, jeżeli ich cierpienia psychiczne
osłabiły aktywność życiową, powodując utratę możliwości polepszenia warunków
życia w przyszłości lub konieczność ograniczenia planów życiowych.
Taka wykładnia art. 446 § 3 k.c. zasługuje na aprobatę, skoro bowiem istnieje
możliwość zadośćuczynienia w przypadku naruszenia dóbr osobistych wskazanych
w art. 23 k.c. (art. 24 w zw. z art. 448 k.c.), tym bardziej możliwość taka powinna
istnieć w przypadku śmierci osoby bliskiej, powodującej z reguły w sposób istotny
naruszenie sfery psychicznych odczuć osoby, którą utraciła członka najbliższej
rodziny.
Rozpatrywanie przytoczonych stanów faktycznych (zbieżnych z ustaleniami
dokonanymi w rozpoznawanej sprawie), z punktu widzenia „własnej” szkody
i krzywdy osoby najbliższej i traktowanie jej jako „bezpośrednio poszkodowanej”,
a zatem na podstawie art. 445 § 1 k.c. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie
z dnia 29 listopada 2000 r., I ACa 882/00 oraz niektóre wypowiedzi w doktrynie) nie
zasługuje na aprobatę. Dla osób poszkodowanych na skutek śmierci osoby bliskiej
podstawą prawną roszczeń jest art. 446 § 3 k.c., nie zaś art. 445 k.c., zgodnie
6
z którym zasądzenie zadośćuczynienia możliwe jest na rzecz osoby, przeciwko
której był skierowany czyn niedozwolony wyrządzający szkodę w postaci między
innymi rozstroju zdrowia. Zarzut naruszenia art. 445 k.c. przez jego
niezastosowanie nie mógł więc zostać uwzględniony. Kwestia zmian w sferze dóbr
niematerialnych powódki, które rzutują na jej sytuację materialną będzie zatem –
zgodnie z powołanym orzecznictwem - przedmiotem badania przy ponownym
rozpoznawaniu sprawy na skutek uchylenia wyroku Sądu Okręgowego w części
oddalającej powództwo o zasądzenie kwoty 50 000 zł z tytułu znacznego
pogorszenia sytuacji życiowej powódki (art. 446 § 3 k.c.).
Za bezzasadny uznać należało także zarzut naruszenia art. 446 § 2 k.c.
przez odmowę jego zastosowania jako podstawy prawnej żądanej renty. Pierwszą
grupę osób uprawnionych do uzyskania renty na podstawie art. 446 § 2 zd. 1 k.c.
(renta obligatoryjna) stanowią osoby, względem których ciążył na zmarłym
ustawowy obowiązek alimentacyjny. Obowiązki takie przewidują art. 23, 27, 60, 128
i nast. k.r.o. Małoletnia córka powódki do kręgu tych osób nie należała. Powstanie
przewidzianego w art. 446 § 2 zd. 2 k.c. roszczenia o rentę fakultatywną
uzależnione jest od spełnienia dwóch przesłanek: po pierwsze, aby zmarły
dostarczał osobom mu bliskim dobrowolnie i stale środków utrzymania; po drugie,
aby za przyznaniem renty przemawiały zasady współżycia społecznego. Córka
powódki, będąc osobą małoletnią, pozostającą na utrzymaniu powódki, nie mogła
być zaliczona także do tego kręgu osób. Wobec niespełnienia przesłanek
przewidzianych w art. 446 § 2 k.c. Sąd Apelacyjny zasadnie zatem oddalił apelację
w części objętej zarzutem naruszenia tego przepisu przez jego niezastosowanie.
Z przytoczonych względów orzeczono jak w sentencji wyroku (art. 39814
k.p.c. oraz art.102 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
).