Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 lutego 2008 r.
II PK 156/07
Przepis art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym fundu-
szu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze
zm.) nie stanowi podstawy przyznania wszystkim pracownikom świadczeń pie-
niężnych, które nie zmierzają do realizacji celów socjalnych zgodnych z art. 1
ust. 1 i art. 2 pkt 1 tej ustawy.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Korzeniowski, Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 lutego
2008 r. sprawy z powództwa Elżbiety M.-K. przeciwko Przedsiębiorstwu Projektowa-
nia i Realizacji Inwestycji Specjalnych „B.” Spółce z o.o. w W. o zapłatę, na skutek
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie z dnia 9 stycznia 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną i zasądził od powódki na rzecz strony pozwanej
kwotę 900 zł (dziewięćset złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społęcznych w Warszawie wyrokiem
z dnia 9 stycznia 2007 r. oddalił apelację powodów Agnieszki M., Marii H., Janiny O.
Haliny M., Stefana R., Marii S., Tadeusza G., Elżbiety M.-K. i Jerzego K. od wyroku
częściowego Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie z dnia 26
sierpnia 2005 r. oddalającego powództwa przeciwko Przedsiębiorstwu Projektowania
i Realizacji Inwestycji Specjalnych „B." Spółce z o.o. w W. o zapłatę.
W sprawie tej ustalono, że pozwane przedsiębiorstwo zostało sprywatyzowa-
ne przez sprzedaż na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r.
o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz.
2
561 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji). Wraz z
umową prywatyzacyjną między strategicznym inwestorem Studia Projektowe B.
Spółką z o.o. w W. a Zakładową Organizacją Związkową NSZZ Solidarność zostało
zawarte porozumienie w sprawie gwarancji socjalnych, pracowniczych i związkowych
(tzw. pakiet socjalny) z załącznikami. Inwestor strategiczny wpłacił na konto zakła-
dowego funduszu świadczeń socjalnych 15% wartości przedsiębiorstwa w wysokości
2.100.000 zł, z czego 33% zostało wypłacone pracownikom zgodnie z postanowie-
niami załącznika nr 4 do pakietu. Podział tej kwoty został określony przez kryteria
wskazane w tym załączniku. Świadczenia co do zasady mieli otrzymać wszyscy pra-
cownicy, których łączył z pozwanym stosunek pracy w dniu 1 czerwca 2000 r., poza
pracownikami sezonowymi. W przypadku osób zatrudnionych na zasadzie ustalone-
go zryczałtowanego wynagrodzenia wysokość świadczenia miała wynosić 50%
świadczenia. Jedynym kryterium podziału tych kwot miał być dochód na osobę w
rodzinie, a wielkość świadczenia na pracownika określał algorytm. Wyżej wskazane
porozumienie wraz z załącznikami zostało zawarte świadomie i dobrowolnie przez
przedstawicieli inwestora strategicznego Studia Projektowe B. Spółkę z o.o. w W.,
pozwanego i Zakładową Organizację Związkową NSZZ „Solidarność", działającą w
prywatyzowanym przedsiębiorstwie. Powodowie złożyli wnioski i oświadczenia zgod-
nie z wymogami określonymi w załączniku nr 2 i 4 do pakietu, co było podstawą wyli-
czenia dla nich wysokości świadczeń w kwotach żądanych od pozwanego (których
wysokość nie była przez niego kwestionowana).
W tak ustalonych okolicznościach faktycznych Sąd Rejonowy uznał, że cel, na
jaki miała zostać podzielona kwota świadczenia socjalnego przyznanego pracownikom w
oparciu o kryteria wskazane w załączniku do pakietu socjalnego, nie mieści się w
kategorii działalności socjalnej określonej w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o
zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz.
335 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych
lub ustawa). Dlatego też na podstawie załączonych do sprawy dokumentów, w konfrontacji
z przepisami o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, Sąd ten stwierdził, że postano-
wienia załącznika nr 4 do pakietu są sprzeczne z art. 8 ust. 1 tej ustawy, co z uwagi na
charakter bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawy oznacza nieważność załącz-
nika w świetle art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p. i uzasadnia oddalenie powództw w ca-
łości.
3
Sąd Okręgowy oddalił apelacje powodów w pełni podzielając stanowisko Sądu
Rejonowego, a także dokonaną przez ten Sąd ocenę treści porozumienia zbiorowe-
go (pakietu socjalnego), będącego źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 k.p., pod
względem jego zgodności z obowiązującymi przepisami prawa. Zgodnie z punktem 3
załącznika nr 4 do pakietu, podział świadczeń socjalnych odbywa się wyłącznie w
oparciu o kryterium socjalne zgodnie z art. 8 ustawy o zakładowym funduszu świad-
czeń socjalnych. Jednocześnie zgodnie z punktem 1 załącznika nr 4, osobami
uprawnionymi do otrzymania świadczenia są osoby, które były pracownikami strony
pozwanej w dniu 1 czerwca 2000 r. i 6 kwietnia 2001 r., natomiast sama wysokość
tych świadczeń jest uzależniona jedynie od dochodu na osobę w rodzinie (punkt 4
tego załącznika). W ocenie Sądu drugiej instancji, postanowienie pakietu ustalające,
że jedynym kryterium przyznania świadczenia socjalnego jest zatrudnienie w okre-
ślonej dacie u pozwanego, a wysokość świadczenia zależy jedynie od dochodu na
jedną osobę w rodzinie pracownika, jest sprzeczny z art. 8 ustawy o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych. Przepis ten uzależnia bowiem wysokość świadczeń
od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej. Zdaniem Sądu Okrę-
gowego, badanie tylko średniego dochodu na osobę w rodzinie nie jest sprawdze-
niem sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej, a jedynie jednej z wielu przesłanek tej
sytuacji i dlatego nie można traktować go jako zastosowanie kryterium socjalnego w
myśl art. 8 powołanej ustawy. Tym samym powoduje to, jak słusznie ocenił Sąd Re-
jonowy, uznanie postanowień spornego pakietu socjalnego w tej części za niezgodne
z przepisami prawa.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik powódki Elżbiety M.-K. zarzucił naruszenie
przepisów prawa materialnego, w szczególności art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym fun-
duszu świadczeń socjalnych przez jego błędną wykładnię, polegające na przyjęciu, że
kryterium średniego dochodu na członka rodziny jako podstawy do określenia wysoko-
ści świadczenia nie jest uzależnieniem przyznania i określenia wysokości ulgowych
usług i świadczeń od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej. Jako okoliczność uzasad-
niającą przyjęcie skargi do rozpoznania skarżąca wskazała potrzebę wykładni powołanego
w podstawie skargi art. 8 ust. 1, a w szczególności pojęcia „sytuacji życiowej, rodzinnej i
materialnej". Skarżąca twierdzi, że przepis ten pozostawia dużą swobodę pracodawcy w
dysponowaniu środkami funduszu socjalnego, zakreślając jedynie ramy, w jakich owe
dyspozycje muszą się mieścić. Przyjęte w załączniku nr 4 do pakietu socjalnego kryte-
rium „dochodu na osobę w rodzinie" odzwierciedla zarówno sytuację materialną, gdyż
4
suma dochodów przypadających na członka rodziny daje obraz sytuacji materialnej
gospodarstwa domowego beneficjenta „pakietu socjalnego", jak i sytuację rodzinną,
gdyż uzależnia pośrednio wysokość świadczenia od liczby członków gospodarstwa do-
mowego oraz od tego, czy uzyskują oni dochody. Trudno o bardziej miarodajne kryterium
oceny sytuacji materialnej niż dochód na członka rodziny.
Skarżąca zarzuca, że Sądy obu instancji nie określiły w swoich wywodach tego,
co stanowiłoby spełnienie w konkretnej sytuacji kryteriów podziału środków funduszu i
sposobu ich weryfikacji. Nie wzięły też pod uwagę okoliczności, że świadczenia z fundu-
szu miały być wypłacane w związku z prywatyzacją i nie dokonały wykładni systemowej
uwzględniającej wzajemne relacje pomiędzy uregulowaniami art. 36 i 48 ustawy o prywa-
tyzacji przedsiębiorstw a art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń so-
cjalnych. Intencją ustawodawcy wynikającą z ustawy o komercjalizacji (art. 36 i art. 48)
jest przekazanie nieodpłatnego przysporzenia na rzecz pracowników prywatyzowanego
przedsiębiorstwa, bez względu na formę prywatyzacji. Przysporzenie to ma charakter po-
wszechny, co w przypadku prywatyzacji bezpośredniej oznacza, że kryterium rozdziału
świadczeń socjalnych musi dotyczyć wszystkich pracowników prywatyzowanego przed-
siębiorstwa. Jednocześnie muszą to być kryteria uwzględniające sytuację rodzinną,
materialną i życiową (art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjal-
nych). Kryterium dochodu na członka rodziny spełnia, w opinii skarżącej, zarówno wy-
maganie w zakresie powszechności, jak i uwzględnienia sytuacji rodzinnej i materialnej
oraz życiowej, a przy tym jest łatwe do weryfikacji. Przyjęcie przez Sądy obu instancji po-
glądu, że owo kryterium jest niezgodne z ustawą o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych oznacza, że kwota stanowiąca równowartość 15% wartości prywatyzowa-
nego przedsiębiorstwa zamiast stanowić przysporzenie na rzecz pracowników, sta-
nowi w istocie rzeczy bonifikatę w cenie nabycia przedsiębiorstwa dla inwestora.
Zdaniem skarżącej, wyjaśnienie wzajemnych relacji miedzy oboma aktami prawnymi
oraz pojęcia „kryterium socjalnego", tj. sytuacji życiowej, materialnej i rodzinnej w
świetle art. 36 i 48 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji usunie wątpliwości w stosowaniu
tych przepisów.
W konsekwencji skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę
wyroku Sądu pierwszej instancji w pkt I przez zasądzenie na rzecz skarżącej kwoty
17.015,88 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty
oraz zasądzenia kosztów postępowania; alternatywnie domagała się uchylenia zaskar-
żonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
5
W odpowiedzi na skargę strona pozwana wniosła o odmowę przyjęcia skargi do rozpo-
znania, ewentualnie o jej oddalenie i zasądzenie od „powoda” na rzecz pozwanego
kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw prawnych przede
wszystkim dlatego, że skarżąca nie podważyła ustalenia o objęciu postanowień pa-
kietu socjalnego dotyczących rozdysponowania wśród osób uprawnionych 15%
wartości przedsiębiorstwa, określonej w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji peł-
nym zakresem normatywnego oddziaływania przepisów ustawy o zakładowym fun-
duszu świadczeń socjalnych, ze wszelkimi rygorami podziału tych środków. W tym
zakresie istotne jest to, że ustawa ta nie zawiera przepisów, które kreowałyby rosz-
czeniowy charakter ulgowych usług i świadczeń oraz wysokości dopłat z funduszu
świadczeń socjalnych, które mają charakter uznaniowy i socjalny w tym sensie, że
przed przyznaniem określonych świadczeń socjalnych pracownik nie ma bezpośred-
niego roszczenia do pracodawcy o ich przyznanie i wypłatę. Skarżąca nie wskazała
innych argumentów, które mogłyby uzasadniać roszczeniowy charakter żądania
przyznania i wypłaty ściśle określonych kwot pieniężnych ze środków przekazanych
do funduszu w trybie art. 36 ust. 1 lub 48 ust. 3 ustawy o prywatyzacji i komercjaliza-
cji, które według postanowień pakietu socjalnego miały być nie tylko przekazane na
konto zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, ale także rozdysponowane
wśród osób uprawnionych według zasad określonych w załączniku do zawartego
pakietu socjalnego a nie według zasad rozdysponowywania środków z zakładowego
funduszu socjalnego.
Co do wykładni postanowień pakietu socjalnego pomiędzy stronami wystąpiły
diametralne różnice. Pracodawca prezentował stanowisko, że podział środków finan-
sowych przekazanych na konto zakładowego funduszu socjalnego może odbywać
się wyłącznie na zasadach i według rygorów przewidzianych w ustawie o funduszu
socjalnym i zmierzać jedynie do realizacji celów socjalnych ustalonych w tej ustawie.
Natomiast strona związkowa i pracownicy interpretowali sporne postanowienia jako
kreujące prawo każdego zatrudnionego pracownika do kolejnej premii prywatyzacyj-
nej w postaci odpowiedniego finansowego udziału w podziale 15% akcji przekaza-
nych przez inwestora na zakładowy fundusz socjalny, o którą pomniejszono cenę
6
sprzedaży prywatyzowanego przedsiębiorstwa. Rozstrzygnięcie tego zasadniczego
dylematu wymagałoby jednak co najmniej zweryfikowania wykładni oświadczeń woli
w zakresie spornych postanowień przyjętego pakietu socjalnego oraz załącznika nr 1
do tego pakietu, tj. postanowień ramowego regulaminu podziału środków finanso-
wych przekazanych na konto zakładowego funduszu świadczeń socjalnych w wyniku
prywatyzacji bezpośredniej - sprzedaży przedsiębiorstwa B., a także załącznika nr 4
do tego regulaminu dotyczącego otrzymania świadczenia wynikającego z podziału
15% ceny zakupu tego przedsiębiorstwa, tyle że w skardze kasacyjnej zabrakło
wskazania adekwatnej po temu podstawy prawnej. Wprawdzie nie jest to wykluczo-
ne, a więc możliwe jest przyjęcie średniego dochodu na członka rodziny jako uspra-
wiedliwionego kryterium oceny sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby ubie-
gającej się o przyznanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokości dopłat z fundu-
szu świadczeń socjalnych, bo jest to obiektywnie czytelny i miarodajny sposób oceny
zasadności ubiegania się o świadczenia z tego funduszu, to jednak bez wskazania
podstaw prawnych roszczeniowego charakteru indywidualnych świadczeń pienięż-
nych z pakietu socjalnego bądź z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
środki z tego funduszu mogą być przeznaczone wyłącznie na działalność socjalną w
rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy o zakładowym funduszu socjalnym, tj. na usługi
świadczone przez pracodawców na rzecz różnych form wypoczynku, działalności
oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, udzielanie pomocy materialnej - rzeczowej lub
finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na wa-
runkach określonych umową, pod rygorem wystąpienia przez związki zawodowe z
roszczeniem o zwrot funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami
tej ustawy (art. 8 ust. 3). Skoro wśród tych grupowych celów socjalnych nie ma do-
chodzonego roszczenia pieniężnego, które w istocie rzeczy stanowiłoby rodzaj kolej-
nej premii prywatyzacyjnej, której żądanie mogłoby być rozważane tylko wówczas,
gdyby skarżąca wykazała, że zgodnym zamiarem stron pakietu socjalnego i załącz-
ników do tego aktu normatywnego było rozdysponowanie wśród osób uprawnionych
15% wartości przedsiębiorstwa przekazanych do zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych według uzgodnionych kryteriów w pakiecie i jego załącznikach, odrębnych
od przepisów i rygorów ustawy o zakładowym funduszu socjalnym, a odmowa wy-
płaty tych świadczeń stanowiła nadużycie wiążąco uzgodnionych uprawnień przez
inwestora lub pracodawcę, tj. brak takiego potencjalnego kierunku zaskarżenia
wykluczał badanie w tym zakresie zasadności wniesionej skargi kasacyjnej. Na grun-
7
cie miarodajnych ustaleń faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku
(art. 39813
§ 2 k.p.c.) Sąd Najwyższy wyraził zatem pogląd, że kryterium socjalne
określone w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) nie uspra-
wiedliwia przyznawania wszystkim pracownikom prawa do świadczeń pieniężnych,
które nie zmierzają do realizacji celów socjalnych zgodnych z przepisami tej ustawy
(art. 1 ust. 1 i art. 2 pkt 1).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował na podstawie art.
39814
k.p.c., orzekając o kosztach postępowania kasacyjnego w zgodzie z art. 98
k.p.c.
========================================