Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Hanny L. przy uczestnictwie Andrzeja L.
o podział majątku wspólnego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 21 lutego 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Lublinie postanowieniem z dnia 24 września 2007 r.:
"Czy w sprawie o podział majątku wspólnego sąd może nie uwzględnić
nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny jednego z byłych małżonków
wyłącznie wskutek nieudowodnienia wysokości nakładów, z powodu uchybienia
terminowi wyznaczonemu na podstawie art. 207 § 3 k.p.c. w związku z art. 13 § 2
k.p.c., czy też powinien wysokość tę ustalić z urzędu bez względu na inicjatywę
dowodową uczestników?"
podjął uchwałę:
W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z
majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu
na inicjatywę dowodową uczestników postępowania.
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni Hanna L. wniosła o podział majątku wspólnego po ustaniu
wspólności majątkowej między nią a uczestnikiem Andrzejem L. i przedstawiła do
rozliczenia nakłady, które zostały poczynione z majątku wspólnego na
nieruchomość wchodzącą w skład majątku osobistego uczestnika oraz określiła ich
wysokość. Uczestnik przyznał dokonanie nakładów w postaci zasadzenia drzew i
krzewów o wartości 200 zł i zaprzeczył, by dokonane zostały inne nakłady. Sąd
Rejonowy w Białej Podlaskiej postanowieniem z dnia 23 maja 2007 r. dokonał
podziału majątku wspólnego i uwzględnił dokonanie nakładów przyznanych przez
uczestnika postępowania. Na podstawie zeznań świadków ustalił, że poczynione
zostały także nakłady polegające na wykonaniu prac budowlanych i
wykończeniowych w budynku mieszkalnym, zeznania świadków nie dawały
jednakże podstawy do ustalenie ich wysokości. Wprawdzie wnioskodawczyni –
reprezentowana przez adwokata – wniosła o przeprowadzenie na tę okoliczność
dowodu z opinii biegłego, ale uczyniła to z przekroczeniem terminu wyznaczonego
na podstawie art. 207 § 3 k.p.c. Sąd Rejonowy oddalił wniosek jako spóźniony i jako
przeszkodę do rozliczenia nakładów polegających na wykonaniu prac budowlanych
i wykończeniowych w budynku mieszkalnym uznał nieudowodnienie ich wysokości.
Przy rozpoznawaniu apelacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu
pierwszej instancji powstało przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące
poważne wątpliwości, które Sąd Okręgowy w Lublinie przedstawił do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej
między małżonkami rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym (art. 566-
567 k.p.c.). Jedną z cech charakteryzujących to postępowanie i odróżniających od
postępowania procesowego jest działanie sądu z urzędu. W wypadkach
wskazanych w ustawie sąd może wszcząć postępowanie nieprocesowe z urzędu
(art. 506 zdanie drugie k.p.c.), a także w toku postępowania – gdy ustawa tak
stanowi – w znacznie szerszym zakresie niż w procesie może działać z urzędu.
Niezależnie od tego odpowiednie stosowanie do postępowania nieprocesowego
przepisów o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.) pozwala na stosowanie w tym
postępowaniu przepisów dotyczących procesu, które dopuszczają działanie sądu z
urzędu, np. art. 232 zdanie drugie k.p.c., według którego sąd może dopuścić dowód
nie wskazany przez stronę.
Stosownie do art. 45 § 2 k.r.o., zwrotu wydatków i nakładów poczynionych z
majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków i poczynionych z
majątku osobistego jednego z małżonków na majątek wspólny dokonuje się przy
podziale majątku wspólnego, jeżeli ze względu na dobro rodziny sąd nie nakazał
wcześniejszego zwrotu. Konsekwencją tego unormowania jest art. 567 § 1 k.p.c.,
według którego w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga m.in.
o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz
majątku osobistego jednego z małżonków i odwrotnie podlegają zwrotowi.
W doktrynie i w orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że sąd orzeka o zwrocie
wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny tylko na wniosek
(zob. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., II CKN
395/97, nie publ.), nie ma natomiast zgodności poglądów co do tego, czy o zwrocie
wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty orzeka na wniosek,
czy z urzędu.
Za pierwszym rozwiązaniem przemawia treść art. 567 § 1 k.p.c., który nie
różnicuje orzekania o zwrocie wydatków i nakładów w zależności od tego, z jakiego
majątku ten zwrot ma być dokonany, a w szczególności nie stanowi, że o zwrocie
wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty sąd orzeka z
urzędu. Na to, że o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek
osobisty sąd orzeka bez osobnego wniosku, wskazuje natomiast art. 45 § 1 k.r.o.,
według którego każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione
z majątku wspólnego na jego majątek osobisty i może żądać zwrotu wydatków i
nakładów, które poczynił ze swego majątku osobistego na majątek wspólny.
Z przeciwstawienia „powinności zwrotu” z „możnością żądania zwrotu” wynika, że o
ile w drugim wypadku zwrot jest uzależniony od zgłoszenia żądania (wniosku), o
tyle w pierwszym wypadku jest on obowiązkiem małżonka, którego realizacja nie
wymaga inicjatywy żadnego z małżonków.
Należy poza tym zauważyć, że przedmiotami majątkowymi, które wchodzą w
skład majątku wspólnego (art. 31 § 1 k.r.o.) są – obok rzeczy – prawa, a w
szczególności wierzytelności z tytułu wydatków i nakładów poczynionych z majątku
wspólnego na majątek innej osoby. Gdy tą osobą nie jest jeden z małżonków,
wierzytelności te w sprawie o podział majątku wspólnego podlegają uwzględnieniu
przy ustaleniu składu majątku podlegającego podziałowi (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1970 r., III CZP 18/70, OSNCP 1971, nr 2, poz. 18),
a ustalenia tego sąd dokonuje z urzędu (art. 684 w związku z art. 567 § 3 k.p.c.).
Uzasadnia to także orzekanie z urzędu o zwrocie wydatków i nakładów
poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków,
pomimo że roszczenia o ich zwrot nie uwzględnia się przy ustaleniu składu majątku
wspólnego podlegającego podziałowi i – jak wynika z art. 45 § 1 k.r.o. i art. 567 § 1
k.p.c. – rozstrzygnięcie o zwrocie tych wydatków i nakładów jest w sprawie o
podział majątku wspólnego orzeczeniem dodatkowym.
Za tym, że w sprawie o podział majątku wspólnego o zwrocie wydatków i
nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty (odrębny) jednego z
małżonków sąd orzeka bez osobnego żądania uczestników postępowania,
opowiedział się już Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 października 1997 r.,
II CKN 395/97.
Skoro dla orzeczenia o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na
majątek osobisty jednego z małżonków nie jest potrzebny osobny wniosek, nie
można uzależnić od inicjatywy dowodowej uczestników postępowania ani ustalenia,
że wydatki i nakłady zostały poczynione, ani też jaka jest ich wartość. W sprawie o
podział majątku wspólnego sąd obowiązany jest z urzędu ustalić, czy i jakie wydatki
i nakłady poczynione zostały z majątku wspólnego na majątek osobisty i jaka jest
ich wartość oraz obowiązany jest orzec o ich zwrocie.
Obowiązek orzeczenia z urzędu nie oznacza jednak, że sąd może prowadzić
dochodzenie w celu wykrycia dowodów na okoliczność, czy i jakie wydatki i nakłady
poczynione zostały z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków
i jaka jest ich wartość. Podstawę do dokonania ustaleń w tym zakresie stanowi cały
materiał zebrany w sprawie. W interesie jednego z małżonków leży najczęściej
wykazanie, że określone wydatki i nakłady zostały poczynione oraz jaka jest ich
wartość, i w jego interesie jest powołanie na tę okoliczność odpowiednich dowodów.
Celem ustalenia, że wydatki i nakłady zostały poczynione oraz jaka jest ich wartość,
sąd powinien przeprowadzić dowody z urzędu tylko wówczas, gdy okoliczności
sprawy wskazują na poczynienie takich wydatków i nakładów, a nie ma dowodów
na tę okoliczność powołanych przez uczestników postępowania i gdy materiał
zebrany w sprawie wskazuje na istnienie odpowiednich środków dowodowych.
Obowiązkiem sądu jest przeciwdziałanie przewlekaniu postępowania (art. 6
k.p.c.), nie ma zatem przeszkód do odpowiedniego stosowania w sprawie o podział
majątku wspólnego art. 207 § 3 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Jego stosowanie w
tym postępowaniu jest wręcz konieczne, gdy mimo że toczy się przez dłuższy czas,
uczestnicy postępowania zgłaszają wciąż nowe twierdzenia, zarzuty i dowody.
Rygorem niewykonania zarządzenia przewodniczącego wydanego na podstawie
art. 207 § 3 k.p.c. nie może być jednak odmowa przeprowadzenia dowodu
powołanego przez uczestnika postępowania po upływie wyznaczonego terminu,
jeżeli jest to dowód dotyczący okoliczności, którą sąd powinien ustalić z urzędu i
jest konieczny do ustalenia tej okoliczności.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej (art. 390 k.p.c.).