Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 27 lutego 2008 r., III CZP 139/07
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SA Michał Kłos
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jolanty C. przeciwko Janowi C. o
rozwód, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 27
lutego 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w
Szczecinie postanowieniem z dnia 31 października 2007 r.:
„Czy w sprawie o rozwód, w której właściwym do rozpoznania jest sąd w
składzie jednego sędziego i dwóch ławników, postanowienie w przedmiocie
udzielenia zabezpieczenia wydane na posiedzeniu niejawnym może wydać
przewodniczący?”
podjął uchwałę:
Wniosek o udzielenie zabezpieczenia w sprawie o rozwód sąd pierwszej
instancji rozpoznaje na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego
jako przewodniczącego i dwóch ławników.
Uzasadnienie
W sprawie o rozwód Sąd Okręgowy w Koszalinie rozpoznał w dniu 14 sierpnia
2007 r. na posiedzeniu niejawnym, w składzie jednego sędziego, wniosek powódki
o zabezpieczenie roszczenia alimentacyjnego. Rozpoznając zażalenie pozwanego
na postanowienie wydane na tym posiedzeniu, uwzględniające wniosek, Sąd
Apelacyjny w Szczecinie powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w
przedstawionym Sądowi Najwyższemu zagadnieniu prawnym, przytoczonym na
wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Główną przyczyną wątpliwości Sądu Apelacyjnego jest fakt, że art. 736 k.p.c.,
który stanowił, iż w sprawach rozpoznawanych przez sąd w składzie trzyosobowym
przewodniczący może, w wypadku niecierpiącym zwłoki, sam wydać zarządzenie
tymczasowe, nie znalazł odpowiednika w stanie prawnym ustanowionym ustawą z
dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), obowiązującą od dnia 5 lutego
2005 r. Powstał w związku z tym problem składu sądu, w jakim następuje
rozpoznanie wniosku o udzielenie zabezpieczenia, a próby jego rozwiązania w
piśmiennictwie nie dają jednoznacznego wyniku, jakkolwiek przeważa pogląd, że
właściwy jest sąd działający w takim składzie, w jakim rozpoznaje sprawę co do jej
istoty.
Rozstrzygając ten problem, a więc analizując skutki wywołane uchyleniem art.
736 k.p.c., a ściślej – zmianą jego treści, bo obecnie ten przepis normuje zupełnie
inną materię, należy przede wszystkim skupić się na kwestii, jakie było znaczenie
tego przepisu przed wejściem w życie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r., w
szczególności w kontekście art. 47 § 2 k.p.c. Obecnie, po zmianie dokonanej
ustawą z dnia 15 marca 2007 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania
cywilnego, ustawy – kodeks postępowania karnego oraz zmianie niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 112, poz. 766), przepis ten nosi oznaczenie „47 § 3”.
Skład sądu właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji został
określony w art. 47 § 1, 3 i 4 (obecnie art. 47 § 1, 2 i 4) k.p.c., z zastrzeżeniem
określonym w art. 47 § 2 (obecnie art. 47 § 3) k.p.c., zgodnie z którym
postanowienia poza rozprawą oraz zarządzenia wydaje przewodniczący. Artykuł 47
§ 2 (§ 3) k.p.c. regulował (reguluje) skład sądu orzekający poza rozprawą w
kwestiach formalnych, niedotyczących istoty sporu, które są zawsze rozstrzygane w
formie postanowienia lub zarządzenia (art. 354 i 362 k.p.c.). Z tych względów mógł
więc być – na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. – odpowiednio stosowany w
postępowaniu zabezpieczającym tylko w odniesieniu do kwestii formalnych
rozstrzyganych na posiedzeniu niejawnym (np. do odrzucenia lub zwrotu wniosku),
nie było natomiast podstaw do jego stosowania w wypadku orzekania co do
meritum wniosku o zabezpieczenie, tj. o jego zasadności lub bezzasadności; o
składzie sądu decydował wówczas art. 47 § 1 i 3 i jego późniejsze odpowiedniki.
Przedstawiony kontekst normatywny pozwala określić miejsce oraz funkcję
art. 736 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 2
lipca 2004 r. Należy przyjąć, że dotyczył on orzekania o zasadności wniosku o
zabezpieczenie i w tym zakresie – dopuszczając wydanie przez przewodniczącego
na posiedzeniu niejawnym zarządzenia tymczasowego w sprawie rozstrzyganej w
składzie trzyosobowym – ustanawiał ściśle określony wyjątek od reguł ustalonych w
art. 47, dotyczących orzekania co do meritum przez skład kolegialny. Artykuł 736
k.p.c. był zatem przepisem szczególnym w stosunku do tych przepisów
normujących postępowanie procesowe, które przewidywały kolegialny skład sądu
przy orzekaniu co do istoty sprawy (art. 47 § 1, a następnie 47 § 1 i 4 k.p.c.), nie
stanowił natomiast przepisu szczególnego wobec art. 47 § 2 k.p.c. Przepis art. 47 §
2 k.p.c. miał więc w okresie obowiązywania art. 736 w poprzednim brzmieniu
odpowiednie zastosowanie w postępowaniu zabezpieczającym; regulował
wydawanie poza rozprawą przez przewodniczącego postanowień dotyczących
kwestii formalnych, ocenianych w ten sposób z punktu widzenia przedmiotu
postępowania zabezpieczającego. Uzasadniony jest zatem wniosek, że nowelizacja
art. 736 k.p.c. dokonana ustawą z dnia 2 lipca 2004 r., w wyniku której przestała
istnieć odrębna regulacja normująca skład sądu w postępowaniu
zabezpieczającym, nie zmieniła funkcji art. 47 § 2 (§ 3) k.p.c.
Na marginesie należy zaznaczyć, że funkcja tego przepisu odpowiada w
ogólnych zarysach roli jego pierwowzoru, tj. art. XLV § 1 rozporządzenia
Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1930 r. – przepisy wprowadzające kodeks
postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 83, poz. 652 ze zm.) w brzmieniu nadanym
ustawą z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach
cywilnych (Dz.U. Nr 38, poz. 349), wykładanego i stosowanego w kontekście art.
art. 841 § 3 i 4 d.k.p.c. (art. 859 § 3 i 4 według tekstu jednolitego z 1950 r.) (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 1953 r., I C 327/53, „Nowe Prawo”
1953, nr 10, s. 88, oraz z dnia 14 lipca 1953 r., I C 856/53, OSN 1955, nr 2, poz.
17).
W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że współcześnie w postępowaniu
zabezpieczającym sąd pierwszej instancji orzeka o zasadności (bezzasadności)
wniosku o udzielenie zabezpieczenia, a więc co do istoty postępowania
zabezpieczającego, w takim składzie, w jakim rozpoznawana jest sprawa, w której
dochodzi do zabezpieczenia powództwa, bez względu na to, czy działa na
posiedzeniu niejawnym czy na rozprawie (art. 47 § 1, 2 i 4 k.p.c.; obecnie art. 47 §
1, 3 i 4 k.p.c.). W takim samym składzie orzeka rozstrzygając na rozprawie kwestie
formalne, niedotyczące istoty zabezpieczenia, a więc niedotyczące zasadności
wniosku, natomiast poza rozprawą orzeczenia w tym zakresie – oraz zarządzenia –
wydaje przewodniczący (art. 47 § 3 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Oczywiście,
zasady te nie dotyczą sądu drugiej instancji rozstrzygającego wniosek o udzielenie
zabezpieczenia zgłoszony w postępowaniu apelacyjnym, gdyż w tym wypadku o
składzie sądu – orzekającego na rozprawie lub posiedzeniu niejawnym, w kwestii
formalnej lub merytorycznej – decyduje art. 367 § 3 zdanie pierwsze albo art. 50510
§ 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy – dostrzegając niedoskonałość
analizowanego unormowania, gdyż brak możliwości rozpoznawania wniosków o
udzielenie zabezpieczenia przez przewodniczącego składu kolegialnego
(zawodowego lub ławniczego) i konieczność respektowania terminu określonego w
art. 737 k.p.c. zmusza sąd do odbywania osobnych posiedzeń niejawnych w
składzie trzyosobowym tylko celem rozpoznania wniosku o udzielenie
zabezpieczenia, co obniża sprawność postępowania – podjął uchwałę, jak na
wstępie.