Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 458/07
POSTANOWIENIE
Dnia 12 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. T. i R. T.
przy uczestnictwie Miasta W., Z. T. i J. T.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 12 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania Miasta W.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 4 czerwca 2007 r., sygn. akt V Ca
(…),
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w W.
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżone postanowienie zmieniające orzeczenie sądu pierwszej instancji
i uwzględniające wniosek W. T. i R. T. o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości
przez zasiedzenie zostało wydane przy uwzględnieniu następujących istotnych
okoliczności faktycznych:
Rodzice wnioskodawców i uczestnicy postępowania Z. T. i J. T. zawarli w roku
1967 umowę w formie pisemnej sprzedaży domku jednorodzinnego z poprzednią
właścicielką nieruchomości o pow. 500,09 m2
położonej na terenie miasta W.,
podlegającej przepisom dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i
2
użytkowaniu gruntów na obszarze miasta W. (Dz. U. poz. 279), stanowiącej wskutek
tego przedmiot własności Miasta. Kupujący zamieszkali w nabytym domu, ogrodzili
nieruchomość i urządzili warsztat rzemieślniczy wznosząc budynki. Po kilku latach objęli
w posiadanie dalsze grunty opuszczone przez sąsiadów, ustępujących z nich ze
względu na przygotowywanie terenów pod inwestycję drogową.
Organy Miasta na początku roku 2005 wezwały Z. i J. T. do zawarcia umowy
dzierżawy, zapowiadając w razie odmowy wszczęcie sądowego procesu
windykacyjnego. Posiadacze nieruchomości, tj. rodzice wnioskodawców odmówili
zawarcia takiej umowy i w dniu 26 kwietnia 2005 r. zawarli z synami mieszkającymi
gdzie indziej, umowę przeniesienia posiadania samoistnego z zachowaniem władztwa
do części przedmiotu umowy. Pismo to oznaczone przez notariusza datą pewną
zawiera oświadczenia dotychczasowych posiadaczy samoistnych o oddaniu
nieruchomości w takie same posiadanie wnioskodawcom bez prawa jej zbycia osobom
trzecim. Wnioskodawcy wstępujący w posiadanie oświadczyli, że budynki z wyjątkiem
niektórych pomieszczeń pozostawiają dotychczasowym posiadaczom na czas
prowadzenia przez J. T. działalności gospodarczej, nie krócej niż do roku 2015.
Powództwo o wydanie nieruchomości przeciw J. T. i Z. T. zostało wytoczone 27
maja 2007 r. i nierozstrzygnięte dotychczas. Pozwani wnosili o oddalenie pozwu i
wskazali, że posiadaczami samoistnymi są ich synowie tj. wnioskodawcy w
postępowaniu o zasiedzenie nieruchomości. W tym niezakończonym procesie Sąd na
wniosek powoda wezwał wskazane osoby do udziału w sprawie w charakterze
pozwanych (art. 193 § 3 k.p.c.).
W zarysowanych wyżej okolicznościach faktycznych Sąd Rejonowy ustalił, że
rodzice wnioskodawców byli samoistnymi posiadaczami w złej wierze do 27 maja 2005
r. jednak nie nabyli własności nieruchomości przez zasiedzenie, ponieważ bieg terminu
został przerwany wniesieniem w ostatnim dniu powództwa o wydanie (art. 123 § 1 pkt 1
k.c.). Według oceny tego Sądu umowa o przeniesienie posiadania z 26 kwietnia 2005 r.
nieznana porządkowi prawnemu, nie doprowadziła do zmian w osobach posiadaczy
samoistnych, a sposób władania manifestowany przez wnioskodawców nie odpowiadał
pojęciu posiadania samoistnego.
Sąd Okręgowy po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji wnioskodawców
uwzględnił wniosek w wyniku odmiennej oceny zebranego materiału prowadzącej do
wniosku, że posiadanie zostało przeniesione z uczestników na wnioskodawców, a
umowa z 26 kwietnia 2005 r. miała na celu dokumentowanie i określenie warunków
3
przeniesienia posiadania. Zmiana posiadaczy polegała na przekształceniu posiadania J.
i Z. T. z samoistnego w zależne, zostało ono zatem dokonane w sferze woli (animus)
wyrażonej w umowie. Bezpośrednią przyczyną zawarcia umowy, niezależnie od
pogarszania się stanu zdrowia J. T. były żądania miasta W. skierowane do posiadaczy
dotychczasowych. Uczestnicy chcieli uniemożliwić miastu W. przerwanie biegu
przedawnienia, gdyż mieli świadomość, że tylko przenosząc posiadanie mogą się
obronić przed roszczeniem windykacyjnym właściciela. Sąd Okręgowy wskazał, że
posiadanie samoistne przejawiło się również w sferze faktycznej, przytaczając treść
rozmów z innymi osobami, prowadzeniu prac porządkowych, wykonywaniu remontów
koniecznych i pokrywaniu kosztów utrzymania nieruchomości. Ocena charakteru
władania wnioskodawców jako posiadania samoistnego pozwoliła doliczyć posiadanie
poprzedników (art. 176 § 1 k.c.) i uznać, że własność nieruchomości wskutek
zasiedzenia z dniem 27 kwietnia 2005 r. przeszła na wnioskodawców. W skardze
kasacyjnej od tego postanowienia wniesionej przez Miasto W. przytoczono naruszenie
przepisów art. 58 § 1 i 2, art. 83 § 1, art. 348 i 349, art. 336 i 337 oraz art. 172 i 176 k.c.
w związku z art. 10 ustawy zmieniającej kodeks cywilny. W ramach drugiej podstawy
kasacyjnej skarżący zarzucił naruszenie art. 378 § 1 w zw. z art. 363 § 3 k.p.c. odnośnie
do kosztów postępowania. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia w
całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Umowa o przeniesienie posiadania z 26 kwietnia 2005 r., istotna dla oceny
zasadności skargi kasacyjnej prawidłowo została uznana za dokumentację zdarzenia
faktycznego w postaci zmiany osoby posiadacza. Definicja posiadania samoistnego i
zależnego (art. 336 k.c.) uprawnia do uznania ich za kwalifikowane prawnie stany
faktyczne, niewątpliwie odgrywające ważną rolę w stosunkach cywilnoprawnych i
pozostające pod ochroną prawa. Dlatego zmiana posiadacza następuje w sferze
faktycznej przez odmienne władanie i stanowi czynność realną a nie czynność prawną.
Nie wyklucza to jednak sporządzania przez posiadacza ustępującego i obejmującego
rzecz we władanie dokumentu podobnego do umowy i nieraz nazywanego umową
potwierdzającego zajście takiego zdarzenia. Dzieje się tak z różnych przyczyn. Zmiana
posiadacza może być skutkiem wydania rzeczy jako świadczenia wynikającego z
ważnego zobowiązania, dlatego odpowiednią wzmiankę zamieszcza się w umowie
nakładającej obowiązek tego świadczenia. Sporządzenie dokumentu może pełnić
funkcje dowodowe w razie sporu opartego na przesłance samowoli (art. 344 § 1 k.c.).
4
Oświadczenia dotyczące zmiany posiadacza nie wywołują jednak bezpośrednich
skutków prawnych i trafnie Sąd Rejonowy odrzucał możliwość uznania ich za ważną
czynność prawną, choć dla uniknięcia wątpliwości należy jeszcze raz podkreślić, że
termin przeniesienie posiadania jest poprawny gdy nadaje formę pisemną oświadczeniu
wiedzy.
Sąd Okręgowy zwrócił wszakże uwagę w uzasadnieniu na szczególny rodzaj
zmiany w osobie posiadacza uregulowany w art. 349 k.c. określany mianem constitutum
possessorium. Ze względu na dotychczasowe ustalenia można pominąć zmianę, w
wyniku której dotychczasowy posiadacz zależny staje się samoistnym, a posiadacz
samoistny staje się posiadaczem zależnym. W rozpoznawanej sprawie posiadaczami
samoistnymi miały się bowiem stać osoby nieposiadające dotychczas nieruchomości.
Zwrócić należy zatem uwagę, że art. 349 k.c. nie zmienia istoty posiadania polegającej
na władaniu. Wyjątkowość konstrukcji constitutum possessorium wynika z tego,
że dotychczasowy posiadacz samoistny zachowuje rzecz lecz włada nią już w inny –
zależny sposób, natomiast obejmujący we władanie nie był dotychczas posiadaczem i
obejmuje władanie we wszystkich sferach przysługujących właścicielowi.
Bezpieczeństwo prawne utworzonego stanu wymaga z woli ustawodawcy
„ukształtowania stosunku prawnego”, tj. dokonania ważnej czynności prawnej dającej
ochronę dotychczasowemu posiadaczowi samoistnemu.
Z dotychczasowych rozważań wynika, że tzw. umowa o przeniesienie posiadania
sporządzona w formie pisemnej wyraża wiedzę osób o zdarzeniu faktycznym i nie jest
czynnością prawną zdolną na podstawie art. 56 k.c. wywrzeć skutki w zakresie
posiadania. W dokumencie tym znajduje się również oświadczenie woli dotyczące
oddania nieruchomości w użyczenie. Umowa użyczenia, jako czynność prawna podlega
ocenie co do zgodności z prawem i zasadami współżycia społecznego. Ustalenie Sądu
drugiej instancji, że celem czynności z 26 kwietnia 2005 r. było uniknięcie skutków
zapowiadanego powództwa windykacyjnego nakazuje ocenę ważności umowy
użyczenia dokonywaną pod kątem zgodności z zasadami współżycia społecznego
a oświadczenia woli komodantów pod kątem pozorności (art. 83 § 1 k.c.). Ustalenie
nieważności umowy bądź niezawarcia jej ze względu na wadę oświadczenia woli
użyczeniodawców prowadziłoby do odrzucenia koncepcji przeniesienia posiadania w
postaci constitutum possessorium i powrót do oceny samoistnego posiadania na
podstawie wykazanych aktów władania po 26 kwietnia 2005 r. Uzasadnienie
zaskarżonego postanowienia opisujące sposób władania przy użyciu
5
nieskonkretyzowanych pojęć ogólnych (zwiększenie aktywności, prace porządkowe,
itp.) nie pozwala uznać za nieuzasadnione zarzutów Miasta W., że sposób władania
nieruchomością przed i po sporządzeniu umowy z 26 kwietnia 2005 r. był taki sam, a w
rezultacie przepisy art. 336 k.c. i art. 172 k.c. zostały niewłaściwie zastosowane.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy postanowił na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. jak
na wstępie.