Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 336/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa Centrum Zaopatrzenia Medycznego i Weterynaryjnego "C.(...)" -
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 grudnia 2006 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 grudnia 2006 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w P. i oddalił powództwo o zapłatę kwoty 888.876,30 zł z tytułu
odszkodowania, opierając rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych:
2
Orzeczeniem Prezydium Rady Narodowej miasta P. – Urzędu Spraw
Wewnętrznych z dnia 19 marca 1960 r., utrzymanym w mocy decyzją Komisji
Odwoławczej z dnia 16 grudnia 1961 r., orzeczono o wywłaszczeniu na rzecz Skarbu
Państwa części nieruchomości położonej w P. przy ul. D. o pow. 2.365m2
, zapisanej w
księdze wieczystej Kw nr (…), stanowiącej własność M. M., M. M. i S. M.
Spadkobiercy wywłaszczonych właścicieli W. L., R. M., M. M. i W. M. w dniu 3
listopada 1962 r. wystąpili o stwierdzenie nieważności tego orzeczenia z powodu
rażącego naruszenia prawa.
Decyzją Wojewody X. z dnia 10 sierpnia 1994 r. uwłaszczono Okręgowe
Przedsiębiorstwo Weterynaryjno - Zootechniczne „C.(...)” w P. prawem użytkowania
wieczystego przedmiotowej nieruchomości wraz z nieodpłatnym prawem własności
budynku i innych urządzeń trwale z gruntem związanych.
W dniu 29 września 1997 r. strony zawarły umowę, na mocy której oddano
powodowemu Centrum do odpłatnego korzystania mienie sprywatyzowanego
wymienionego „C.(…)” obejmujące prawo wieczystego użytkowania gruntu Skarbu
Państwa, położonego w P. przy ul. D., stanowiącego działki nr (…) i (…) o łącznym
obszarze 0.1988 ha wraz z prawem własności budynku biurowo-magazynowego o pow.
2.515,2 m2
.
Zgodnie z postanowieniem § 14 umowy, zapłata przez powodowe Centrum
należności określonych w umowie w kwocie 1.113.650.28 zł skutkowała powstaniem
zobowiązania Skarbu Państwa do przeniesienia na jego rzecz własności nieruchomości
oddanej do odpłatnego korzystania oraz przeniesienia prawa użytkowania wieczystego.
W wykonaniu tego zobowiązania strony w dniu 30 marca 2000 r. zawarły umowę, na
mocy której Skarb Państwa – Minister Skarbu przeniósł na powodowe Centrum
własność przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c., w tym prawo użytkowania
wieczystego gruntu przy ul. D. w P.
Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast Decyzją z dnia 17 grudnia 1997 r.
stwierdził nieważność decyzji Komisji Odwoławczej z dnia 19 marca 1960 r. W wyniku
ponownego rozpatrzenia odwołania od orzeczenia Prezydium Rady Narodowej,
Wojewoda Wielkopolski decyzją z dnia 7 czerwca 2001 r. uchylił je i postępowanie przed
organem I instancji umorzył.
Decyzją z dnia 5 kwietnia 2002 r. Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast
stwierdził nieważność decyzji Wojewody o uwłaszczeniu „C.(…)”.
3
Spadkobiercy wywłaszczonych zostali w dniu 27 lutego 2002 r. wpisani do księgi
wieczystej Kw.35822 jako współwłaściciele w miejsce Skarbu Państwa.
Wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z dnia 15 grudnia 2003 r. w sprawie I C (…) w
uwzględnieniu powództwa powodowego Centrum przeciwko właścicielom
nieruchomości, opartego na podstawie art. 231 k.c., powodowe Centrum nabyło prawo
własności gruntu składającego się z działek nr (…)/4 i (…)/2 o pow.1.779m2
za kwotę
845.025 zł.
Sąd Apelacyjny przyjmując za własny tak ustalony stan faktyczny, nie podzielił
dokonanej przez Sąd Okręgowy wykładni postanowienia § 5 umowy z dnia 30 marca
2000 r. przyjmującej, że zwrot „Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za wady
tkwiące w przedmiocie umowy” dotyczy wad fizycznych, zatem nie wyłączał
odpowiedzialności Skarbu Państwa za wady prawne nieruchomości. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego nie zasługuje też na aprobatę pogląd Sądu Okręgowego, że wady prawnej
w dacie podpisywania umowy nie stanowiło roszczenie spadkobierców wywłaszczonych
właścicieli oraz, że Skarb Państwa dopiero od chwili wpisania spadkobierców do księgi
wieczystej, co nastąpiło już po zawarciu umowy, mógł się powoływać na rękojmię wiary
publicznej ksiąg. W konsekwencji Sąd Apelacyjny nie podzielił oceny jurydycznej Sądu
Okręgowego, że pozwany na podstawie art. 471 k.c. jest zobowiązany do naprawienia
szkody wynikłej z nienależytego wykonania zobowiązania, w wysokości kwoty
uiszczonej właścicielom na podstawie wyroku z dnia 15 grudnia 2003 r. wraz z kosztami
sporu.
Powód w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie:
- „art. 65 § 1 i 2 k.c. w związku z § 5 umowy z dnia 30 marca 2000 r. przez
dokonanie błędnej wykładni oświadczenia woli stron w wyniku nienależytego
zastosowania norm interpretacyjnych wskazanych w art. 65 k.c. oraz przyjęcia wykładni
językowej zapisów w/w umów prywatyzacyjnych i pominięcia istotnych w sprawie
niniejszej pozostałych reguł interpretacyjnych nakazujących uwzględnienie racjonalnej
woli stron i w konsekwencji przyjęcie, że zamiarem stron było wyłączenie
odpowiedzialności pozwanego za wady prawne przedmiotu umowy”,
- prawa materialnego w postaci art. 471 k.c. polegające na jego niezastosowaniu
mimo istniejących ku temu przesłanek i uznanie, że pozwany należycie wykonał ciążące
na nim obowiązki wynikające z umów prywatyzacyjnych z dnia 29 września 1997 r. i 30
marca 2000 r. oraz że nie ponosi on odpowiedzialności z art. 471 k.c. i to nawet w
przypadku przyjęcia nienależytego wykonania zobowiązania, bowiem niewykonanie to
4
jest następstwem okoliczności za które nie ponosi odpowiedzialności, tudzież przyjęcie,
że powód nie poniósł szkody w wyniku działania pozwanego;
- art. 361 k.c. przez jego niezastosowanie mimo istniejących ku temu przesłanek
przez przyjęcie, że pomiędzy szkodą a działaniem pozwanego brak jest adekwatnego
związku przyczynowego.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i zasądzenie od
pozwanego na jego rzecz kwoty 888.876,30 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem, który wyczerpuje istotę rozpoznawanej sprawy, a zarazem stanowi
podstawę zarzutów kasacyjnych, sprowadza się do dokonania wykładni § 5 umowy dnia
30 marca 2000 r. i oceny czy treść tego punktu mieściła się w granicach swobody umów
zakreślonych art. 3531
k.c. Rację ma skarżący, że w myśl art. 65 § 2 k.c. w umowach
należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej
dosłownym brzmieniu. To rozłożenie akcentów oznacza, że argumenty językowe
(gramatyczne) mają znaczenie drugorzędne i ustępują argumentom odnoszącym się do
woli stron, ich zamiaru i celu. Mimo to prawidłowa, pełna i wszechstronna wykładnia
umowy, nie może pomijać treści zwerbalizowanej na piśmie, bowiem sformułowania i
pojęcia, a także sama semantyka i struktura aktu umowy, są jednym z istotnych
wykładników woli stron, pozwalają ją poznać i ocenić. Jest więc jasne, że wykładnia
umowy nie może prowadzić do stwierdzeń w sposób sprzeczny z jej treścią. Istotnie,
gramatyczne dyrektywy wykładni mają swój walor poznawczy, ale przede wszystkim
wówczas, gdy treść kontraktu jest jednoznaczna, pozwalająca na odtworzenie woli
kontrahentów według reguł znaczeniowych. Jeśli jednak tekst umowy jest niejasny,
konieczne staje się usunięcie wątpliwości przy zastosowaniu obowiązujących zasad
wykładni umowy według reguł przewidzianych w art. 65 § 2 k.c.
Sąd Apelacyjny dokonując analizy treści łączących strony umów, w tym § 3 ust. 5
umowy z dnia 29 września 1997 r., według którego odpowiedzialność wyłączają „ wady
ukryte przedmiotu umowy” i § 5 ust 2 umowy z 30 marca 2000 r. w zakresie treści
„Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za „wady tkwiące w przedmiocie umowy”
uznał, iż zamieszczenie tak sformułowanych okoliczności wyłączających
odpowiedzialność było uwarunkowane niejasną sytuacją prawną nieruchomości, czego
obydwie strony miały świadomość, bowiem uczestniczyły w postępowaniu
administracyjnym, zmierzającym do wzruszenia decyzji o wywłaszczeniu nieruchomości.
5
W ocenie tego Sądu zebrany materiał nie dawał podstawy do jednoznacznych konkluzji
co do znaczenia jakie strony nadały zastrzeżeniu w § 5 ust.2 umowy z 30 marca 2000 r.,
jednakże kierując się dyrektywami wykładni językowej stwierdził, że „sens tego
oświadczenia jest jasny i sprowadza się do przyjęcia, iż wyłączenie odpowiedzialności
Skarbu Państwa dotyczyło wszelkich wad fizycznych i prawnych, jawnych i ukrytych,
istotnych i nieistotnych i było szersze niż w umowie z 1997 r.”. W konsekwencji uznał, że
skoro nienależyte wykonanie zobowiązania, powódka wiązała z faktem, iż grunt
przekazany jej w użytkowanie wieczyste w istocie stanowił własność osób trzecich i
ostatecznie nie wszedł do jej majątku, to w świetle umowy była to okoliczność, za którą
Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności. Zdaniem Sądu Apelacyjnego eliminuje to
całkowicie, jeżeli w ogóle istniał, związek przyczynowy między wadą prawną
nieruchomości, a szkodą. Można jedynie przyjąć, że wada prawna nieruchomości była
koniecznym warunkiem (przyczyną) do wytoczenia przez powódkę procesu przeciwko
rodzinie M. na podstawie art. 231 k.c.
Stanowiska Sądu Apelacyjnego w przedmiocie dokonanej wykładni § 5 umowy
nie można aprobować. Niezależnie bowiem od tego, że przytoczony wywód jest
niespójny - Sąd ten popada w wewnętrzną sprzeczność, stwierdzając, że zebrany
materiał nie daje podstaw do jednoznacznych konkluzji co do znaczenia jakie strony
nadały zamieszczonemu zastrzeżeniu w § 5 umowy, a następnie, że sens tego
zastrzeżenia jest jasny i sprowadza się do przyjęcia, iż wyłączenie odpowiedzialności
Skarbu Państwa dotyczyło wszelkich wad fizycznych i prawnych, jawnych i ukrytych,
istotnych i nieistotnych i było szersze niż w umowie z 1997 r.-, to nie dostarcza on
merytorycznych argumentów podważających dokonaną przez Sąd Okręgowy wykładnię
§ 5 tej umowy. Do podzielenia stanowiska Sądu Apelacyjnego konieczne byłoby
wykazanie, że strona powodowa przy zawarciu umowy w dniu 30 marca 2000 r. godziła
się na to, iż uiszczając 850.000 zł, może nie osiągnąć skutku w postaci przejścia prawa
użytkowania wieczystego gruntu i prawa własności budynku, a mimo to, nie będzie
miała żadnego roszczenia do Skarbu Państwa, co nie zostało wykazane.
Nie można też odmówić racji skarżącemu o ile zwalcza pogląd Sądu
Apelacyjnego o braku związku przyczynowego między wadą prawną nieruchomości a
dochodzoną szkodą. Według art. 361 k.c. odpowiedzialność zobowiązanego opiera się
na teorii przyczynowości adekwatnej, zgodnie z którą obojętne jest, czy jest to związek
przyczynowy bezpośredni, czy wieloczynnikowy, czy następstwa są bezpośrednim, czy
pośrednim skutkiem przyczyny, istotne jest by pośrednie nie były w tak luźnym związku
6
ze zdarzeniem, które spowodowało szkodę, iż uwzględnienie takich następstw
sprzeciwiałoby się rozsądkowi. Przy ocenie zagadnienia związku przyczynowego, nie
można rozpatrywać zdarzeń i oceniać według momentów zewnętrznych, lecz należy
mieć na względzie związek wewnętrzny zdarzeń. Związek przyczynowy może bowiem
występować jako normalny również w sytuacji, w której pewne zdarzenie stwarza
warunki powstania innych zdarzeń, z których dopiero ostatnie stało się bezpośrednią
przyczyną szkody. Takiemu stanowisku dał wyraz Sąd Najwyższy w orzeczeniach z dnia
10 grudnia 1952 r., C 584/52 PiP. 1953, nr 8-9, s. 366 i z 21 czerwca 1960 r., I CR
592/59, OSN 1962, nr III, poz. 84).
Przenosząc te rozważania na grunt rozpoznawanej skargi kasacyjnej, należy
stwierdzić, że taka sytuacja zachodzi w przedmiotowej sprawie. Przedmiot przeniesienia
własności na stronę powodową umową z dnia 30 marca 2000 r. był dotknięty wadą
prawną, zatem cel umowy nie został spełniony i bez dokonania prawidłowej wykładni
powołanych postanowień umowy oraz oceny istnienia związku przyczynowego przy
uwzględnieniu przytoczonych rozważań, nie można przyjąć, jak to uczynił Sąd
Apelacyjny, że Skarb Państwa wykonał zobowiązanie z umowy z dnia 29 września 1997
r., a tym samym, że konieczność wystąpienia z powództwem przeciwko
współwłaścicielom nieruchomości o przeniesienie prawa jej własności za
wynagrodzeniem w kwocie dochodzonej nie było skutkiem tej wady prawnej.
Już tylko ubocznie, bowiem brak w tym przedmiocie zarzutu kasacyjnego, Sąd
Najwyższy zauważa, że w sprawie pominięto podstawowe zagadnienie ważności
umowy z dnia 30 marca 2000 r. z uwagi na zderzające się w sprawie dwie zasady, a to
zasady, że użytkowanie wieczyste można ustanowić tylko na gruncie państwowym (art.
232 k.c.) z zasadą rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art.108 §
2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.