Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 524/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Towarzystwa Ubezpieczeń (...) „T.(...)” w W.
przeciwko A. S. i J. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 17 stycznia 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31 marca 2006 r. Sąd Okręgowy w S. uwzględnił powództwo
Towarzystwa Ubezpieczeń (...) T.(...) w W., które domagało się zasądzenia solidarnie od
pozwanych J. S. i A. S. kwoty 420.650 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 19 maja 2000
r., przyjmując za jego podstawę następujący stan faktyczny.
2
Pozwani, prowadzący działalność gospodarczą pod nazwą Biuro Turystyki
Zagranicznej E.(...), zawarli z powodem umowę ubezpieczenia autocasco (AC)
autobusu marki B.(...) na okres od 4 lipca 1998 r. do 3 lipca 1999 r. na sumę 700.000 zł.
Stanowiący własność pozwanych samochód został, bez ich winy, uszkodzony w dniu 26
maja 1999 r. na terenie Niemiec. Powód wypłacił pozwanym odszkodowanie w kwocie
421.650 zł stanowiącej różnicę między wartością pojazdu przed wypadkiem i w stanie
uszkodzonym. W piśmie z dnia 31 sierpnia 1999 r. pozwani poinformowali powoda, że
odszkodowanie traktują jako zaliczkę oraz że podjęli środki prawne by uzyskać
odszkodowanie od ubezpieczyciela zagranicznego i gdy szkoda nie zostanie zapłacona
w całości, w niewypłaconej części będą dochodzić odszkodowania od powoda. W lutym
2000 r. niemiecki ubezpieczyciel sprawcy wypadku od odpowiedzialności cywilnej H.(...)
przyznał pozwanym, a następnie wypłacił tytułem odszkodowania kwotę 230.000 DM
(460.000 zł według średniego kursu DM z dnia 20 września 2000 r.), zezwalając im na
sprzedaż pozostałości. W dniu 19 maja 2000 r. pozwani zawiadomili powoda, o
otrzymaniu od H.(...) częściowego odszkodowania, deklarując zwrot powodowi po
zakończeniu postępowania likwidacyjnego w Niemczech nadwyżki, którą uzyskają
ponad wartość pojazdu. Po wypłacie odszkodowania pozwanym powód zwrócił się do
H.(...) z roszczeniem regresowym uzyskując odpowiedź, że wobec wypłacenia
pozwanym przez H.(...) odszkodowania w podwójnej wysokości na podstawie umowy
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu, powód powinien
zażądać zwrotu nakładów – wydatków od przedsiębiorstwa pozwanych. Pozwani
zaproponowali powodowi zwrot kwoty 302.100 zł, jednak do ugody między stronami nie
doszło.
Dokonując oceny prawnej przytoczonych ustaleń Sąd Okręgowy wskazał na
zasady dotyczące ubezpieczeń majątkowych wynikające z art. 8 ust. 1 i 2 ówcześnie
obowiązującej ustawy o działalności ubezpieczeniowej z dnia 28 lipca 1990 r. (tekst
jednolity Dz. U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm. – dalej udzu), w myśl których
odszkodowanie nie może być wyższe od poniesionej szkody, a w razie zbiegu dwóch
lub więcej ubezpieczeń z tego samego zdarzenia, odszkodowanie wypłaca się do
wysokości szkody w granicach sum ubezpieczenia w ramach każdego ze stosunków
ubezpieczenia, z uwzględnieniem odszkodowań już wypłaconych z innego stosunku
ubezpieczeniowego. W ubezpieczeniach majątkowych ubezpieczenie pełni funkcje
kompensacyjną i nie może prowadzić do wzbogacenia poszkodowanego czy
ubezpieczonego. Maksymalna wysokość szkody w mieniu pozwanych, która wyniosła
3
460.000 zł, została zrekompensowana przez H.(...), jako ubezpieczyciela sprawcy
szkody, zatem wypłacone im przez powoda drugie odszkodowanie w pełnej wysokości
szkody jest świadczeniem nienależnym. Przepis art. 8 ust. 4 udzu uprawnia
poszkodowanego do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym bezpośrednio do
ubezpieczyciela sprawcy szkody, co było przyczyną wprowadzenia przez powoda do
ogólnych warunków ubezpieczenia AC (dalej owu) w ich § 25 instytucji zrzeczenia się
przez poszkodowanego na rzecz ubezpieczyciela roszczenia do sprawcy szkody do
wysokości wypłaconego odszkodowania. Pozwani zwracając się o wypłatę
odszkodowania obowiązani byli poinformować H.(...) o fakcie uzyskania odszkodowania
od powoda i zrzec się na jego rzecz roszczenia regresowego w stosunku do sprawcy
szkody, czego nie uczynili. Pozwani pobrali podwójne odszkodowanie, przy czym zakres
obydwu świadczeń przez nich otrzymanych pokrywa się. Zdaniem Sądu Okręgowego
nie ma istotnego znaczenia w sprawie kwestia kolejności wypłaconych przez
ubezpieczycieli odszkodowań. Przyjmując, że powód pierwszy wypłacił pozwanym
odszkodowanie, z chwilą jego wypłaty, na podstawie art. 828 § 1 k.c. w zw. z § 25 owu,
przeszło na niego roszczenie do H.(...) o zwrot wypłaconej pozwanym kwoty. Pozwani,
pobierając wbrew umowie ubezpieczenia łączącej ich z powodem, również świadczenie
od ubezpieczyciela sprawcy wypadku pozbawili powoda możliwości jego
wyregresowania.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanych i
powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny krytycznie ocenił stanowisko Sądu Okręgowego, zgodnie
z którym odszkodowanie wypłacone pozwanym przez powoda było drugim w kolejności,
podczas gdy faktycznie otrzymali je jako pierwsze w dniu 27 sierpnia 1999 r. W
dokonanej wykładni art. 8 ust. 1 udzu przyjął, że wynika z niego jedynie to, iż w razie
zbiegu świadczeń z tytułu dwóch lub więcej ubezpieczeń z tego samego zdarzenia,
wysokość kolejnych odszkodowań wypłacanych przez ubezpieczycieli z tego samego
tytułu powinna być ustalona z uwzględnieniem odszkodowań już wypłaconych.
Ponieważ powód wypłacił odszkodowanie jako pierwszy, wypłacona przez niego kwota
była w całości świadczeniem należnym. Podstawą prawna wypłaty była ważna umowa
ubezpieczeniowa i podstawa ta nie odpadła. Tym samym powód nie wykazał przesłanek
z art. 410 § 2 k.c. Odmiennie niż Sąd Okręgowy uznał Sąd Apelacyjny, że zarówno z art.
828 § 1 k.c. jak i § 25 owu nie wynikał obowiązek pozwanych zawiadomienia
ubezpieczyciela sprawcy wypadku o zaspokojeniu ich roszczeń przez powoda, pozwani
4
byli natomiast zobowiązani do świadczenia – bliżej niesprecyzowanej w owu – pomocy
powodowi w dochodzeniu roszczeń regresowych. Wskazał przy tym, że powód
dochodził roszczenia na podstawie art. 410 § 2 w zw. z art. 405 k.c., a nie roszczenia
odszkodowawczego. W takiej sytuacji procesowej sąd jest związany zgłoszonym
roszczeniem i zgodnie z zakazem orzekania ponad żądanie nie może orzekać o innych,
także odszkodowawczych, roszczeniach powoda.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu ustawowych podstawach powód sformułował
zarzuty naruszenia art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. przez formalne rozpatrzenie powództwa
jedynie na podstawie wskazanego przez powoda art. 410 k.c. i nie zastosowanie art.
414 k.c. i art. 471 k.c., naruszenia art. 8 ust. 1 i 2 udzu, oraz 410 § 2 k.c., art. 512 i art.
828 k.c. przez ich niezastosowanie.
Wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę orzeczenia przez oddalenie w
całości apelacji pozwanych oraz zasądzenie od pozwanych kosztów postępowania,
ewentualnie uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powód wystąpił przeciwko pozwanym z roszczeniem o zwrot nienależnego
świadczenia wskazując w pozwie jako jego podstawę przepisy art. 410 § 2 i art. 8 ust. 1
udzu. W uzasadnieniu żądania pozwu podnosił także fakt naruszenia przez pozwanych
obowiązków umownych wynikających z § 25 owu ac. Okoliczność ta była przedmiotem
odniesienia się Sądu Apelacyjnego, który nie podzielił stanowiska prezentowanego w
tym zakresie przez powoda. Rozważanie ewentualnej odpowiedzialności
odszkodowawczej pozwanych uznał jednak w ostatecznym rachunku za zbędne, z
uwagi na związanie zgłoszonym przez powoda żądaniem, opartym według jego
wskazania na podstawie z art. 410 § 2 k.c.
Zgodnie z zasadą da mihi factum, dabo tibi ius, wynikającą w prawie procesowym
z nałożenia na powoda jedynie obowiązku przytoczenia okoliczności faktycznych
uzasadniających żądanie (art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.), konstrukcja podstawy prawnej
rozstrzygnięcia należy do sądu. Wskazanie przez powoda reprezentowanego przez
profesjonalnego pełnomocnika przepisów prawa materialnego mających stanowić
podstawę prawną orzeczenia niewątpliwie ukierunkowuje sprawę i nie pozostaje bez
wpływu na jej przebieg o ile w danych okolicznościach można uznać, że w sposób
pośredni określa ona także okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie. Trafnie
jednak podnosi skarżący, że co do zasady – odmiennie niż można to odczytywać z
5
motywów zaskarżonego wyroku - sąd nie jest związany podaną w pozwie kwalifikacją
prawną dochodzonego roszczenia. Przyjęcie przez sąd innej, niż podana przez powoda,
kwalifikacji prawnej jego roszczenia nie narusza art. 321 k.p.c. Sąd nie może natomiast
wyjść poza faktyczną podstawę pozwu, nie jest bowiem uprawniony do zamiany
podstawy faktycznej powództwa.
Z przyczyn niżej wskazanych kwestia ta jednak schodzi w sprawie na plan dalszy
Uzasadniona jest podstawa kasacyjna naruszenia przepisów prawa materialnego
w zakresie objętych nią zarzutów błędnej wykładni art. 410 § 2 k.c. przez
nieuwzględnienie, że odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia (kondykcja causa
finita) może mieć zastosowanie także w przypadkach, gdy z istoty stosunku prawnego
wynika, iż świadczenie ma pozostać u odbiorcy tylko wtedy, jeśli nie nastąpi określone
zdarzenie. Konsekwencją zasady, że odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia
majątkowego nie może być wyższe od poniesionej szkody, chyba że umowa stanowi
inaczej (art. 8 ust. 1 udzu) jest pozbawienie ubezpieczającego, który otrzymał
wyrównanie szkody w postaci odszkodowania ubezpieczeniowego prawa do
dochodzenia pokrycia doznanej szkody od osoby trzeciej – sprawcy szkody, gdyż
realizacja takiego roszczenia prowadziłaby do bezpodstawnego wzbogacenia. Nie ma
przy tym uzasadnionych racji zwolnienie sprawcy odpowiedzialności za wyrządzoną
szkodę dlatego tylko, że poszkodowany otrzymał ubezpieczenie od ubezpieczyciela.
Dlatego też roszczenie przysługujące ubezpieczonemu przeciwko sprawcy szkody
przechodzi w granicach wypłaconego odszkodowania na ubezpieczyciela (art. 828 § 1
k.c.). Strony mogą umówić się w ten sposób, że ubezpieczyciel nie będzie zobowiązany
do przejęcia roszczenia odszkodowawczego ubezpieczającego przeciwko sprawcy
szkody. Także wówczas ubezpieczający nie może jednak dochodzić roszczenia co do
tej części szkody, która została pokryta przez odszkodowanie ubezpieczeniowe, a
jedynie co do jej części nie pokrytej oraz roszczeń nie objętych odpowiedzialnością
ubezpieczyciela. W świetle powyższego - w okolicznościach sprawy - świadczenie
powoda stało się nienależne, gdy w następstwie otrzymania przez pozwanych
odszkodowania od ubezpieczyciela sprawcy wypadku jego podstawa prawna odpadła.
Tym samym doszło również do zarzucanego przez skarżącego naruszenia art. 8
ust. 1 udzu i art. 410 § 2 k.c. przez ich niezastosowanie.
W tym stanie rzeczy pozbawione są natomiast doniosłości prawnej zarzuty skargi
dotyczące naruszenia przepisów art. 512 i art. 471 k.c.
Kierując się powyższym orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 zd. 1 k.p.c.).