Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 2 kwietnia 2008 r., III CZP 12/08
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca)
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Gminy Miejskiej K. przy uczestnictwie
Jolanty W., Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa i Prezydenta Miasta K. oraz
Mieczysława K. o ustanowienie kuratora spadku, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 2 kwietnia 2008 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 18
grudnia 2007 r.:
"Czy na postanowienie o zwolnieniu z funkcji kuratora spadku i powołanie w to
miejsce innej osoby przysługuje kuratorowi apelacja?"
podjął uchwałę:
Na postanowienie sądu o zwolnieniu z funkcji kuratora spadku i
powołaniu w to miejsce innej osoby kuratorowi przysługuje apelacja.
Uzasadnienie
Rozpoznając zażalenie kuratora spadku na postanowienie Sądu pierwszej
instancji odrzucające jego zażalenie na postanowienie zmieniające osobę kuratora
Sąd Okręgowy powziął poważną wątpliwość odzwierciedloną w treści
przytoczonego na wstępie zagadnienia prawnego, przedstawionego Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Wątpliwość powstała dlatego, że ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
172, poz. 1804 – dalej: „ustawa nowelizująca”) uchylony został art. 932 k.p.c., który
w związku z art. 667 § 2 k.p.c. przewidywał możliwość zaskarżenia takiego
postanowienia zażaleniem. Sąd Okręgowy, dostrzegając zmianę stanu prawego
wywołaną uchyleniem tego przepisu, powziął poważne wątpliwości co do jej
skutków w zakresie możliwości podważenia postanowienia o zmianie osoby
kuratora spadku. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawy związane z zarządem spadku nieobjętego rozpoznawane są w trybie
nieprocesowym (art. 666 i nast. k.p.c.). Kodeks postępowania cywilnego nakłada na
sąd obowiązek czuwania nad całością spadku aż do jego objęcia przez
spadkobiercę, a w razie potrzeby – ustanowienia kuratora spadku. Stosownie do
art. 667 k.p.c., zadaniem kuratora spadku jest wyjaśnienie, kto jest spadkobiercą,
oraz zarządzanie majątkiem spadkowym pod nadzorem sądu. Sposób sprawowania
zarządu nie jest uregulowany wprost; art. 667 § 2 k.p.c. nakazuje stosować w tym
przypadku odpowiednio przepisy o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości.
Techniką odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów o zarządzie w toku
egzekucji z nieruchomości ustawodawca posłużył się również w przypadku zarządu
związanego ze współwłasnością i użytkowaniem (art. 615 k.p.c.) i zarządu
tymczasowego w ramach zabezpieczenia spadku (art. 636 k.p.c. w związku z § 9
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie
szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczeniu spadku i sporządzaniu
spisu inwentarza – Dz.U. Nr 92, poz. 411). W orzecznictwie Sądu Najwyższego
zwrócono uwagę, że w ten sposób kodeks postępowania cywilnego ujednolicił
instytucję zarządu, regulowaną przed jego wejściem w życie w odrębnych aktach
prawnych, tj. w dekrecie z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu spadkowym
(Dz.U. Nr 63, poz. 346; art. 7, 21 i 82-84), dekrecie z dnia 8 listopada 1946 r. o
postępowaniu niespornym z zakresu prawa rzeczowego (Dz.U. Nr 63, poz. 345, art.
2-16) oraz przepisami art. 772-802 d.k.p.c. według tekstu jednolitego z 1950 r.
(Dz.U. z 1950 r. Nr 43, poz. 394) (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31
stycznia 2001 r., III CZP 51/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 81).
Zgodnie z art. 518 k.p.c., od postanowień sądu pierwszej instancji
orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja. Środkiem kontroli innych
postanowień wydawanych w trybie nieprocesowym, mających charakter formalny,
jest zażalenie, przy czym przysługuje ono jedynie w wypadkach określonych w
ustawie. Od zasady, że na postanowienia sądu co do istoty sprawy przysługuje
apelacja, istnieją jednak wyjątki dopuszczające zaskarżanie tych postanowień
zażaleniem. Jest tak w przypadkach określonych np. w art. 551 § 1, art. 5861
oraz
art. 612 § 2 k.p.c. (por. uzasadnienie uchwał z dnia 21 listopada 2006 r., III CZP
49/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 98, i z dnia 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00).
Charakter postanowienia zwalniającego dotychczasowego kuratora spadku i
ustanawiającego w jego miejsce kuratorem inną osobę nie był rozważany w
dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego i w wypowiedziach doktryny,
postanowienie to wykazuje jednak wiele podobieństw do postanowienia, mocą
którego sąd zwalnia z funkcji dotychczasowego zarządcę rzeczy wspólnej i
powołuje w to miejsce nowego zarządcę (art. 931 § 2 w związku z art. 615 k.p.c.).
To postanowienie uznawane jest zarówno w literaturze, jak i w judykaturze za
orzeczenie merytoryczne, orzekające co do istoty sprawy (por. uzasadnienie uchwał
Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1999 r., III CZP 25/99, OSNC 2000, nr 3,
poz. 45, z dnia 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00, z dnia 21 listopada 2006 r.,
III CZP 49/06, z dnia 26 lutego 2007 r., III CZP 149/07, OSNC 2009, nr 2, poz. 27).
Ponadto, poza postanowieniem zwalniającym dotychczasowego zarządcę i
ustanawiającym w to miejsce zarządcą inną osobę, za postanowienie orzekające co
do istoty sprawy w postępowaniu w sprawach dotyczących zarządu związanego ze
współwłasnością i użytkowaniem, uważa się m.in. postanowienie zobowiązujące
zarządcę do wypłacenia określonej kwoty tytułem nadwyżki dochodów (art. 613
k.p.c.; por. uchwałę z dnia 21 listopada 2006 r., III CZP 49/06), postanowienie,
którego przedmiotem jest zatwierdzenie lub odmowa zatwierdzenia sprawozdania
zarządcy (art. 937 § 2 w związku z art. 615 k.p.c.; por. uchwałę z dnia 31 stycznia
2001 r., III CZP 51/00) i postanowienie w przedmiocie udzielenia zarządcy
zezwolenia na czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu oraz na
wydzierżawienie nieruchomości (art. 935 § 3 i art. 936 w związku z art. 615 k.p.c.).
Pogląd opowiadający się za merytorycznym charakterem postanowienia
zwalniającego dotychczasowego zarządcę i powołującego na to stanowisko inną
osobę wymaga odniesienia także do postanowienia zwalniającego
dotychczasowego kuratora spadku i ustanawiającego w to miejsce kuratorem inną
osobę. W obu przypadkach podstawę wydania tego postanowienia stanowi
odpowiednio stosowany art. 932 § 2 i 3 k.p.c.; motywem do wydania postanowienia
o zmianie osoby sprawującej funkcję jest na ogół nienależyte wykonywanie przez
dotychczasowego zarządcę albo kuratora spadku swoich obowiązków. Zarządca i
kurator spadku mają za zadanie zarządzać cudzym majątkiem, z tym że w
przypadku kuratora spadku dochodzi obowiązek poszukiwania spadkobierców; obaj
dysponują legitymacją procesową bierną i czynną w sprawach wynikających z
zarządu (art. 935 § 1 zdanie drugie w związku z art. 615 i 667 § 2 k.p.c.). Skoro na
potrzeby określenia charakteru orzeczenia za „sprawę” uznaje się orzekanie w
przedmiocie zobowiązania zarządcy rzeczy wspólnej do wypłaty nadwyżki
dochodów, zatwierdzenia sprawozdania zarządcy bądź udzielenia zarządcy
zezwolenia na czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, to „sprawę” w
tym znaczeniu wszczyna także wniosek o zmianę osoby kuratora spadku, a sąd
orzekając o tym wniosku, orzeka co do jej istoty.
W świetle poglądów orzecznictwa przedmiotem orzeczenia co do istoty
sprawy jest żądanie zawarte we wniosku o wszczęcie postępowania lub we
wnioskach zgłoszonych w toku postępowania (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 17 marca 1970 r., II CR 159/70, OSNCP 1970, nr 11, poz.
209). Odmiennie niż w przypadku orzeczeń w kwestiach procesowych, chodzi tu o
orzeczenia merytoryczne, których wyróżnikiem jest właściwe podłoże
materialnoprawne, umożliwiające rozstrzygnięcie o żądaniu będącym przedmiotem
postępowania (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia
2000 r., III CZP 30/99, OSNC 2000, nr 6, poz. 106). Takiego charakteru
postanowienia zmieniającego osobę kuratora spadku nie zmienia okoliczność, że
postanowienie to, analogicznie jak w przypadku zarządcy w sprawach związanych z
zarządem współwłasnością i użytkowaniem, może zostać wydane z urzędu (art.
931 § 2 w związku z art. 667 § 2 k.p.c.). Należy także odnotować, że w wymienionej
uchwale Sąd Najwyższy uznał za orzekające co do istoty sprawy postanowienie w
przedmiocie zwolnienia opiekuna osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej.
Reasumując, pogląd, że postanowienie zwalniające dotychczasowego
kuratora spadku i ustanawiającego w to miejsce kuratorem inną osobę ma
charakter postanowienia orzekającego co do istoty sprawy wpisuje się w
dotychczasową linię orzecznictwa i stanowi jej prostą kontynuację.
Przechodząc do analizy właściwego środka zaskarżenia, trzeba wskazać, że
pomimo iż merytoryczny charakter postanowienia o zmianie zarządcy nie budził
wątpliwości, to przed wejściem w życie ustawy nowelizującej nie było ono
zaskarżalne apelacją, lecz zażaleniem. Tłumacząc to stanowisko, w uchwale z dnia
23 września 1999 r., III CZP 25/99, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zawarte w art. 615
k.p.c. odesłanie do przepisów o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości odnosi
się także do przepisów określających środek zaskarżenia od postanowienia, w
którym sąd dokonuje zmiany ustanowionego zarządcy. Stanowiska zajętego w tej
uchwale nie można interpretować w ten sposób, że zaskarżalność postanowienia o
zmianie zarządcy wynikała stąd, iż art. 932 k.p.c. przewidywał możliwość
zaskarżenia zażaleniem postanowienia o zmianie zarządcy. Przypadek ten Sąd
Najwyższy traktował jako sytuację, w której wyjątkowo, z mocy szczególnego
przepisu, na postanowienie orzekające co do istoty sprawy przysługuje nie
apelacja, lecz zażalenie (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31
stycznia 2001 r., III CZP 51/00). Przepis art. 932 k.p.c. nie decydował zatem o
zaskarżalności konkretnych postanowień wydawanych w toku postępowania
dotyczącego zarządu rzeczą wspólną, a jednie rzutował na postać środka
zaskarżenia. Ujmując rzecz w ten sposób, jasne jest, że uchylenie art. 932 k.p.c. nie
oznacza, iż postanowienie o zmianie osoby zarządcy jest niezaskarżalne, a
powoduje jedynie powrót do typowej postaci środka zaskarżenia, jaką w przypadku
postanowień orzekających co do istoty sprawy jest apelacja (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 27 lutego 2008 r., III CZP 149/07).
Stanowisko to należy odnieść także do postępowania dotyczącego zarządu
spadkiem nieobjętym. Przyjmując zatem, że do chwili uchylenia art. 932 k.p.c., na
zasadzie odstępstwa od reguły art. 518 k.p.c., przepis art. 932 k.p.c. w połączeniu z
art. 667 § 2 k.p.c. przewidywał zażalenie jako środek zaskarżenia na postanowienie
zwalniające dotychczasowego kuratora spadku i ustanawiające kuratorem inną
osobę, to jego uchylenie powoduje powrót do reguły ogólnej (art. 518 k.p.c.).
Stanowisko, że na postanowienie zwalniające dotychczasowego kuratora
spadku i ustanawiające w to miejsce kuratorem inną osobę, przysługuje apelacja,
nie przesądza, że przysługuje ona także odwołanemu kuratorowi.
Podmiotem uprawnionym do wniesienia apelacji w postępowaniu
nieprocesowym jest uczestnik, czyli zainteresowany, biorący udział w postępowaniu
lub wezwany do wzięcia udziału, zainteresowanym zaś ten, którego praw
postępowanie dotyczy (art. 510 k.p.c.). W świetle tych zasad, kurator spadku jest
niewątpliwie uczestnikiem, z tym że nie broni on własnych interesów, lecz działa na
rzecz spadkobierców. Na rzecz spadkobierców kurator spadku działa także
wówczas, gdy zostanie wytoczone przeciwko niemu powództwo dotyczące spadku;
wyrok wydany w sprawie przeciwko kuratorowi wiąże spadkobierców (por.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 1956 r., III CR 566/56, OSN 1956,
nr 4, poz. 115).
Charakteryzując pozycję kuratora spadku jako strony postępowania
procesowego, można odwołać się do dostrzeganej od dawna w piśmiennictwie i
orzecznictwie sytuacji, w której jako strona występuje podmiot niezajmujący pozycji
strony twierdzonego stosunku materialnoprawnego, na którym oparte jest żądanie
powództwa. Zachodzi wówczas konieczność posługiwania się pojęciem strony
procesowej w rozumieniu materialnym oraz procesowym (formalnym). Rozróżnienie
to jest dokonywane i aprobowane także w judykaturze (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 5 sierpnia 2005 r., II PZ 22/05, OSNP 2006, nr 11-12, poz.
185, uchwały z dnia 21 października 2005 r., III CZP 77/05, OSNC 2006, nr 9, poz.
143, i z dnia 11 października 1980 r., III CZP 37/80, OSNCP 1981, nr 4, poz. 48,
oraz wyroki z dnia 7 października 2004 r., IV CK 86/04, "Biuletyn SN" 2005, nr 2, s.
15, i z dnia 4 maja 1966 r., II CR 103/66, OSNCP 1967, nr 2, poz. 25).
Za stronę w znaczeniu formalnym uważa się m.in. zarządcę w postępowaniu
egzekucyjnym z nieruchomości, co oczywiście rzutuje na pozycję kuratora spadku,
gdyż do sprawowania zarządu spadkiem mają odpowiednie zastosowanie przepisy
o zarządcy (art. 667 § 2 k.p.c.). Przechodząc na płaszczyznę trybu
nieprocesowego, kuratora spadku należy określić mianem uczestnika postępowania
w znaczeniu formalnym, działającego w imieniu własnym, lecz na rzecz
spadkobierców. Pojęcie to nie jest obce piśmiennictwu, w którym zauważa się, że z
osobami działającymi w imieniu własnym, lecz na rzecz innych podmiotów, są
osoby występujące nie tylko w trybie procesowym, lecz także w postępowaniu
nieprocesowym.
Szczególny status kuratora spadku jako uczestnika postępowania w
znaczeniu formalnym nie przemawia za odjęciem mu legitymacji do zaskarżenia
postanowienia zwalniającego go z funkcji; kurator spadku jest uczestnikiem
postępowania, a sprawa o zmianę kuratora niewątpliwie dotyczy jego praw w
rozumieniu art. 510 k.p.c. Jest to oczywiste, gdyż od decyzji sądu zależy, czy
kurator będzie w dalszym ciągu sprawował swoją funkcję. W tym przypadku,
odmiennie niż w sytuacjach, w których kurator spadku działa na rzecz
spadkobierców, chodzi o jego własne uprawnienie do dalszego sprawowania
funkcji, którego zostaje pozbawiony mocą decyzji sądu. Nie można zatem zgodzić
się z poglądem, że postanowienie o zwolnieniu kuratora spadku nie dotyka w żaden
sposób jego praw. Idąc tym tropem można by twierdzić, że praw syndyka masy
upadłości nie dotyka postanowienie o jego odwołaniu. Zezwalając na zaskarżenie
tego postanowienia przez syndyka zażaleniem (art. 172 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.),
ustawodawca był jednak innego zdania, co dotyczy także nadzorcy sądowego i
zarządcy w postępowaniu upadłościowym. Podobnie, przed uchyleniem art. 932
k.p.c. w literaturze dopuszczano możliwość złożenia zażalenia przez zarządcę
egzekucyjnego na postanowienie odwołujące go z funkcji, mimo że osoba
ustanowiona zarządcą nie miała również żadnego „prawa” do powołania na to
stanowisko. (...)
Można dodać jeszcze dwa argumenty. Jak wskazano, przed uchyleniem art.
932 k.p.c. w piśmiennictwie dopuszczano możliwość wniesienia przez zarządcę w
postępowaniu egzekucyjnym zażalenia na postanowienie odwołujące go z funkcji,
co przesądzało taką legitymację sądowego zarządcy rzeczą wspólną (art. 615
k.p.c.) i kuratora spadku (art. 667 § 2 k.p.c.). Przyjęcie w obecnym stanie prawnym
odmiennego stanowiska prowadzi do wniosku, że powrót do ogólnej reguły
zaskarżalności postanowień orzekających co do istoty sprawy spowodował zmiany
w kręgu podmiotów uprawnionych do zaskarżenia postanowienia. Rozwiązanie
takie nie jest uzasadnione, gdyż – co pośrednio potwierdza uzasadnienie ustawy
nowelizującej – skreślenie art. 932 k.p.c. nie miało służyć zmianom w zakresie
zaskarżalności postanowień wydawanych w trybie nieprocesowym, lecz wyłącznie
usprawnieniu postępowania egzekucyjnego (por. Sejm IV kadencji, druk nr
965). (...)
Reasumując, na postanowienie sądu o zwolnieniu z funkcji kuratora spadku i
powołaniu w to miejsce innej osoby kuratorowi przysługuje apelacja (art. 518 zdanie
pierwsze k.p.c.).
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.