Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 kwietnia 2008 r.
II UK 235/07
Uprawnionym członkom rodziny przysługuje renta rodzinna po zmarłym
ubezpieczonym nawet wtedy, gdy sam zmarły nie miał uprawnień do renty, nie
będąc faktycznie osobą całkowicie niezdolną do pracy (art. 65 ust. 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera
(sprawozdawca), Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 kwietnia
2008 r. sprawy z wniosku Mieczysława J. działającego na rzecz małoletniego Jacka
J. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w L. o rentę rodzinną,
na skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu z dnia 7 marca 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzjami z 15 kwietnia 2005 r. oraz z 6 czerwca 2005 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych-Oddział w L. odmówił wnioskodawcy Mieczysławowi J., działającemu
na rzecz małoletniego syna Jacka J., prawa do renty rodzinnej po zmarłej Barbarze
J. z tej przyczyny, że zmarła nie spełniała warunku posiadania pięcioletniego okresu
ubezpieczenia w czasie dziesięciu lat przed śmiercią.
Odwołanie od decyzji wniósł wnioskodawca, działający na rzecz małoletniego
syna, który podniósł, że wspólnie z żoną „przepracowali” 40 lat, opłacając składki na
ubezpieczenia społeczne, stąd po jej śmierci przysługuje prawo do renty rodzinnej
jemu i ich małoletniemu dziecku.
W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie i wyjaśnił,
że odmówił ubezpieczonemu prawa do renty rodzinnej po zmarłej Barbarze J., po-
2
nieważ w chwili śmierci nie miała ona ustalonego prawa do emerytury lub renty z ty-
tułu niezdolności do pracy ani też nie spełniała warunków do uzyskania jednego z
tych świadczeń.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Jeleniej Górze wyro-
kiem z 29 września 2005 r. [...] oddalił odwołanie wnioskodawcy od decyzji organu
rentowego. Sąd podniósł, że kwestią sporną między stronami była okoliczność, czy w
dacie śmierci Barbara J. spełniała warunki wymagane do ustalenia prawa do emery-
tury lub renty z tytułu niezdolności do pracy. Sąd Okręgowy ustalił, że żona wniosko-
dawcy przed śmiercią nie pobierała renty z tytułu niezdolności do pracy ani emerytu-
ry, nie miała również prawa do emerytury ze względu na wiek. Zdaniem Sądu, ko-
nieczną przesłanką ustalenia prawa do renty rodzinnej było spełnienie przez zmarłą
wszystkich warunków niezbędnych do ustalenia prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy (przy założeniu, że osoba zmarła była w chwili śmierci całkowicie niezdolna
do pracy). Sąd stwierdził, że ponieważ zmarła Barbara J. posiadała okres ubezpie-
czenia wynoszący powyżej 20 lat, pozostawała do udowodnienia niezbędna prze-
słanka wykazania pięcioletniego okresu ubezpieczenia w dziesięcioleciu bezpośred-
nio poprzedzającym datę zgonu, ponieważ stosownie do art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., zwanej dalej „ustawą o
emeryturach i rentach”) warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nie-
składkowego, w myśl art. 57 ust. 1 pkt 2 tej ustawy, uważa się za spełniony, gdy
ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 5 lat -
jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat. Okres ten powinien
przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed powstaniem niezdolności do
pracy - w tym przypadku przed datą zgonu (art. 58 ust. 2 ustawy). W ocenie Sądu
Okręgowego powoływanie się przez wnioskodawcę na przeszło dwudziestoletni
okres ubezpieczenia zmarłej nie mogło mieć wpływu na rozstrzygnięcie, ponieważ
okres tego zatrudnienia nie przypadał w ostatnim dziesięcioleciu przed jej śmiercią.
Sąd pierwszej instancji powołał się przy tym na orzecznictwo Sądu Najwyższego
(między innymi na wyrok z 24 stycznia 2001 r., II UKN 122/00, OSNAPiUS 2002 nr
18, poz. 440 i powołane w nim orzeczenia).
W wyniku apelacji wniesionej przez wnioskodawcę Sąd Apelacyjny we Wro-
cławiu wyrokiem z 7 marca 2007 r. [...] zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego i
poprzedzające go decyzje organu rentowego w ten sposób, że przyznał małoletnie-
3
mu Jackowi J. prawo do renty rodzinnej po zmarłej matce Barbarze J. od dnia 25
marca 2005 r., czyli od dnia jej śmierci. Sąd Apelacyjny ustalił, że zmarła Barbara J.
pozostawiła po sobie syna Jacka J. urodzonego 27 marca 1995 r. Z uzasadnienia
decyzji organu rentowego z 6 czerwca 2005 r. wynika, że Barbara J. miała 17 lat 5
miesięcy i 25 dni okresów składkowych oraz 3 lata 6 miesięcy i 17 dni okresów nie-
składkowych (czyli ponad 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych).
Sąd Apelacyjny przyjął, że w sprawie miała zastosowanie uchwała Sądu Naj-
wyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz. 305), zgodnie
z którą, renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udo-
wodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub
25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcio-
letniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego
dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania nie-
zdolności do pracy. Stąd, w ocenie Sądu drugiej instancji, spełnione zostały warunki
prawa do renty rodzinnej dla Jacka J. po zmarłej matce Barbarze J., określone w art.
65 ust. 1 i ust. 2 oraz w art. 68 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł pełnomocnik organu
rentowego, zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga kasacyjna oparta została na
podstawie naruszenia prawa materialnego przez jego błędną wykładnię, a w szcze-
gólności: 1) art. 65 ust. 1, art. 57 i art. 58 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, poprzez przyznanie
ubezpieczonemu prawa do renty rodzinnej, pomimo że zmarła matka ubezpieczone-
go w chwili śmierci nie spełniała warunków wymaganych do uzyskania renty z tytułu
niezdolności do pracy, gdyż w ostatnim dziesięcioleciu przed śmiercią nie miała wy-
maganego pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego; 2) art. 100 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, poprzez przyznanie ubezpieczonemu prawa do renty rodzinnej w sytu-
acji, gdy jego zmarła matka nie spełniała wszystkich warunków do nabycia prawa do
renty, w szczególności określonych w art. 58 ust. 2 tej ustawy.
Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie skargi kasacyjnej pełnomocnik
skarżącego powołał rażące naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 65 ust.1, art. 57 i
4
art. 58 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, poprzez przyznanie ubezpieczonemu prawa do renty ro-
dzinnej w sytuacji, gdy jego zmarła matka w chwili śmierci nie spełniała warunków
wymaganych do uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy, gdyż w ostatnim
dziesięcioleciu przed śmiercią nie miała wymaganego pięcioletniego okresu składko-
wego i nieskładkowego. Skarżący podniósł, że na tle stanu faktycznego przedmioto-
wej sprawy istnieje konieczność rozstrzygnięcia istotnego zagadnienia prawnego,
mającego zasadnicze znaczenie dla organu rentowego, przy rozpoznawaniu w przy-
szłości podobnych spraw, a sprowadzającego się do wyjaśnienia kwestii, czy prawo
do renty rodzinnej przysługuje uprawnionemu członkowi rodziny osoby, która w chwili
śmierci udowodniła okres składkowy i nieskładkowy wynoszący 20 lat dla kobiety
oraz jest całkowicie niezdolna do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust.
2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego, przypadającego w
ciągu ostatniego dziesięciolecia przed śmiercią tej osoby.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, ewentualnie o zmianę zaskarżo-
nego wyroku i oddalenie odwołania ubezpieczonego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw. Zmarła Barbara J. w
chwili śmierci, czyli 25 marca 2005 r., nie spełniała warunku z art. 58 ust. 2 w
związku z art. 57 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy o emeryturach i rentach, ponieważ przed
datą zgonu - traktowaną jak data powstania niezdolności do pracy (art. 65 ust. 2 tej
ustawy) - w okresie od 25 marca 1995 r. do 25 marca 2005 r. miała udokumentowa-
ny jedynie 1 rok, 7 miesięcy i 19 dni okresów składkowych i nieskładkowych zamiast
wymaganych 5 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Mimo tego ustalenia
możliwe jednak było przyznanie małoletniemu synowi zmarłej Jackowi J. renty ro-
dzinnej na podstawie art. 65 w związku z art. 68 ustawy o emeryturach i rentach.
Zgodnie z art. 65 ustawy o emeryturach i rentach, renta rodzinna przysługuje
uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo
do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymaga-
ne do uzyskania jednego z tych świadczeń. Zmarła Barbara J. nie miała ustalonego
5
prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy i świadczenia takiego nie
pobierała. Można natomiast przyjąć, że chociaż nie pobierała żadnego z tych świad-
czeń i nie miała ustalonego do niego prawa, to - przyjmując swoistą fikcję prawną
(wynikającą z art. 65 ust. 2 ustawy) - spełniała warunki do uzyskania jednego z tych
świadczeń. Zgodnie bowiem z art. 65 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, przy
ocenie prawa do renty rodzinnej przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie nie-
zdolna do pracy. Wynika z tego, że w przypadku rozważania spełnienia przesłanek
do przyznania prawa do renty rodzinnej zmarłego ubezpieczonego traktuje się tak jak
osobę całkowicie niezdolną do pracy, choćby faktycznie taką osobą zmarły ubezpie-
czony nie był. Przytoczona fikcja prawna - że zmarły ubezpieczony był całkowicie
niezdolny do pracy - dotyczy tylko ustalenia prawa do renty rodzinnej po zmarłym i
obowiązuje tylko dla celów przyznania prawa do renty rodzinnej uprawnionym człon-
kom rodziny zmarłego. Z fikcji tej wynika następujący wniosek - gdyby osoba zmarła
miała się ubiegać dla siebie o emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, to
być może nie przyznano by jej takiego prawa, choćby ze względu na niespełnienie
ustawowego wymagania co do osiągnięcia odpowiedniego wieku (w przypadku eme-
rytury) lub braku ustalonej niezdolności do pracy oraz odpowiednich okresów skład-
kowych i nieskładkowych (w przypadku renty z tytułu niezdolności do pracy - art. 58
ust. 1 ustawy) w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę
lub przed dniem powstania niezdolności do pracy, o jakim stanowi art. 56 ust. 2
ustawy. Ponieważ jednak chodzi o rentę rodzinną dla uprawnionego członka rodziny
zmarłego ubezpieczonego (przede wszystkim dla małoletniego lub uczącego się
jeszcze dziecka - art. 68 ustawy), możliwe jest przyjęcie, że zostały spełnione wa-
runki do przyznania tej renty, mimo niespełnienia przez zmarłego warunku z art. 58
ust. 2 ustawy. Art. 65 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach wprowadza fikcję całko-
witej niezdolności do pracy osoby zmarłej w celu umożliwienia nabycia renty rodzin-
nej osobom uprawnionym do tej renty. Po zmarłym przysługuje renta rodzina nawet
wtedy, gdyby sam zmarły nie miał uprawnień do renty, nie będąc faktycznie osobą
całkowicie niezdolną do pracy.
Co prawda, prawo do renty rodzinnej jest prawem pochodnym w stosunku do
uprawnień osoby ubezpieczonej, wynikającym z jej uprawnień do emerytury lub renty
z tytułu niezdolności do pracy, a zatem brak uprawnień do emerytury lub renty z ty-
tułu niezdolności do pracy pociąga za sobą również brak uprawnień członków rodzi-
ny zmarłego ubezpieczonego do renty rodzinnej po nim, ponieważ świadczenie to nie
6
jest świadczeniem przyznawanym z uwagi na potrzeby, nawet najbardziej uzasad-
nione, uprawnionego członka rodziny zmarłego, ale świadczeniem zależnym od
okresów opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, jednak nie można tracić z
pola widzenia funkcji renty rodzinnej - zapewnienia środków utrzymania krewnym i
powinowatym (przede wszystkim małoletnim dzieciom), którzy nie są w stanie samo-
dzielnie się utrzymać. Ta funkcja renty rodzinnej determinuje wykładnię przepisów
dotyczących spełnienia warunków do jej otrzymania.
Przy wykładni art. 65 w związku z art. 57 i 58 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych należy uwzględnić stanowisko wyrażone w
uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP
2006 nr 19-20, poz. 305). W uchwale tej Sąd Najwyższy stwierdził, że renta z tytułu
niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składko-
wy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny
oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2
tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w
ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem
powstania niezdolności do pracy. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że art. 57 ustawy o
emeryturach i rentach - po nowelizacji wprowadzonej ustawą z dnia 27 czerwca 2003
r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.) - składa się z dwu części nie
tylko w znaczeniu formalnym (ust. 1 i ust. 2), ale również w znaczeniu merytorycz-
nym. Przepis art. 57 ust. 1 określa dotychczasowe (wcześniej uregulowane) prze-
słanki prawa do renty. Z kolei art. 57 ust. 2 stanowi, że przepisu ust. 1 pkt 3, okre-
ślającego czas powstania niezdolności do pracy, nie stosuje się do ubezpieczonego,
który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla
kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Ustalając
treść normatywną art. 57 ust. 2 w jego pełnym brzmieniu, należy dojść do wniosku,
że w odniesieniu do osób, o których mowa w tym przepisie (czyli całkowicie niezdol-
nych do pracy), ustawodawca zrezygnował nie tylko z wymagania, aby niezdolność
do pracy powstała w okresach wymienionych w ust. 1 pkt 3, ale ponadto określił w
sposób szczególny wymagany dla nabycia przez nich prawa do renty okres skład-
kowy i nieskładkowy oraz stopień niezdolności do pracy. Określony w art. 57 ust. 2
minimalny wymagany okres składkowy i nieskładkowy spełnia przewidziany w ust. 1
pkt 2 warunek uzyskania prawa do renty w postaci posiadania wymaganego okresu
7
składkowego i nieskładkowego. Uzasadnia to wniosek, że art. 57 ust. 2 w sposób
szczególny - w porównaniu do przesłanek (warunków) przewidzianych w art. 57 ust.
1 - określa przesłanki nabycia prawa do renty osoby całkowicie niezdolnej do pracy.
Jest to uregulowanie nie tylko szczególne, ale również wyczerpujące - w tym zna-
czeniu, że w przypadku osób całkowicie niezdolnych do pracy nie jest wymagane
wykazanie spełnienia warunku wynikającego z art. 58 ust. 2 ustawy, czyli pięciolet-
niego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego
dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania nie-
zdolności do pracy.
Wymagany okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 57 ust. 1
pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach, określa art. 58, według którego warunek po-
siadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, zgodnie z art. 57 ust.
1 pkt 2, uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nie-
składkowy wynoszący co najmniej określoną ilość lat w zależności od wieku, w któ-
rym powstała niezdolność do pracy; np. okres ten wynosi 5 lat, jeżeli niezdolność do
pracy powstała w wieku powyżej 30 lat. Przepis art. 58 ust. 1 nie odnosi się do art. 57
ust. 2, który samodzielnie określił minimalny okres składkowy i nieskładkowy w przy-
padku ubezpieczonego, który jest całkowicie niezdolny do pracy. Tym samym, w od-
niesieniu do kręgu osób, o których mowa w art. 57 ust. 2, nie znajduje zastosowania
art. 58 ust. 2, który w przypadku osób w wieku powyżej 30 lat wymaga, aby pięcio-
letni okres zatrudnienia przypadał w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłosze-
niem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Powyższa
wykładnia art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach może znaleźć zastosowanie
także w odniesieniu do przesłanek uzyskania prawa do renty rodzinnej, ponieważ
zgodnie z art. 65 ust. 2 tej ustawy przy ocenie prawa do renty rodzinnej przyjmuje
się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.
Ze względu na społeczno-gospodarcze znaczenie rent (także rent rodzinnych)
wykładnia przepisów określających przesłanki nabycia prawa do renty musi być do-
konywana ze szczególną ostrożnością. Wymaga to skonfrontowania rezultatów wy-
kładni logiczno-językowej i systemowej z wykładnią funkcjonalną. Otwarcie drogi dla
uzyskania prawa do renty rodzinnej dla szerszej kategorii osób niż to wynika bezpo-
średnio z regulacji ustawowych mogłoby naruszyć równowagę systemu ubezpiecze-
nia rentowego. W kontekście regulacji przewidzianej w art. 57 ust. 2 w związku z art.
65 ust. 2 ustawy emeryturach i rentach niebezpieczeństwo takie nie zachodzi ze
8
względu na surowe warunki uzyskania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności
do pracy, przede wszystkim długi staż pracy, równy wymaganiom przewidzianym dla
uzyskania prawa do emerytury. Uzasadnia to przyznanie renty rodzinnej osobom
uprawnionym do otrzymania tej renty, jeżeli zmarły ubezpieczony (traktowany tak
jakby był całkowicie niezdolny do pracy - art. 65 ust. 2 ustawy) miał długi staż pracy,
równy wymaganiom ustanowionym dla uzyskania prawa do emerytury.
Pozwala to na sformułowanie tezy, że prawo do renty rodzinnej przysługuje
uprawnionemu członkowi rodziny osoby, która w chwili śmierci miała udowodniony
okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat
dla mężczyzny oraz była całkowicie niezdolna do pracy (art. 57 ust. 2 w związku z
art. 65 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust.
2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego, przypadającego w
ciągu ostatniego dziesięciolecia przed śmiercią tej osoby.
Zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego - aczkolwiek nadmiernie lakonicznie
uzasadniony - odpowiada zatem prawu i przedstawionej powyżej wykładni adekwat-
nych przepisów ustawy o emeryturach i rentach.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na pod-
stawie art. 39814
k.p.c.
========================================