Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 maja 2008 r.
II UZP 1/08
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Jerzy Kwaśniewski, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 maja 2008 r. sprawy z
wniosku Katarzyny W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
Wojewódzkiemu w G. o przeniesienie odpowiedzialności za składki na spadkobiercę,
na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego
w Gdańsku z dnia 17 grudnia 2007 r. [...]
„Czy do składek na Fundusz Pracy i ubezpieczenie zdrowotne mają zastoso-
wanie przepisy art. 97 § 1 i 98 § 1 i 2 pkt 1,2,5 i 7 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137 poz. 926 ze zm.) ?
p o d j ą ł uchwałę:
Niezapłacone w terminie składki na Fundusz Pracy i ubezpieczenie
zdrowotne (oraz należności z nimi związane) mogą być pobrane przez organ
rentowy od spadkobiercy osoby zobowiązanej do zapłaty takich składek w gra-
nicach odpowiedzialności danego spadkobiercy za długi spadku [art. 922 § 1 i
§ 3 k.c. oraz art. 1030 i nast. tego Kodeksu w związku z art. 97 § 1 oraz art. 98 §
1 i § 2 pkt 1, 2, 5 i 7 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa
(jednolity tekst: Dz.U. z 2005r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) w związku z art. 31 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr
137, poz. 887 ze zm.) w związku z art. 32 tej ustawy].
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego. Wyrokiem z dnia 28 lutego 2006 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku zmienił decyzję
2
organu rentowego określającą zobowiązania spadkobiercy, który przyjął spadek
wprost, za określone długi spadkodawcy wobec organu rentowego z tytułu niektórych
składek wymierzanych i pobieranych przez taki organ, w ten sposób, że określił zo-
bowiązanie spadkobiercy - płatnika składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpie-
czenie zdrowotne i Fundusz Pracy z tytułu niezapłaconych składek na te ubezpie-
czenia i Fundusz Pracy za okres od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia śmierci spadko-
dawcy w kwocie łącznej 34.555,85 zł, stanowiącej należność główną i odsetki.
Wyrok Sądu pierwszej instancji był zgodny z zajętym w toku postępowania są-
dowego stanowiskiem organu rentowego, który uznał, że przed 1 stycznia 1999 r. nie
było przepisu prawa materialnego, który upoważniałby do określenia zobowiązania
spadkobiercy za długi spadkodawcy wobec organu rentowego za okres sprzed tej
daty. Taki przepis pojawił się, poprzez odesłanie do określonych postanowień Ordy-
nacji podatkowej, dopiero w obowiązującej w ustawie z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych - Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm. (chodzi o ode-
słanie wprost zawarte w art. 31 tej ustawy oraz odesłanie pośrednie, poprzez ostat-
nio wymieniony przepis, zawarte w art. 32 tej ustawy).
Spadkobierca nie zgodził się z tym stanowiskiem Sądu pierwszej instancji i
wniósł apelację, domagając się zmiany wyroku przez uwzględnienie w całości odwo-
łania w sposób wskazujący na brak jego odpowiedzialności za długi spadkodawcy
wobec organu rentowego także za okres po 1 stycznia 1999 r.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku co do czę-
ści apelacji powziął wątpliwość ujętą w przedmiotowym pytaniu do Sądu Najwyższe-
go i zwrócił uwagę, że obowiązująca od dnia 1 stycznia 1999 r. ustawa systemowa
zawiera wiele własnych definicji legalnych. I tak definicja ubezpieczeń społecznych
zawarta w art. 1 przewiduje, że: „ubezpieczenia społeczne obejmują: 1. ubezpiecze-
nie emerytalne; 2. ubezpieczenia rentowe; 3. ubezpieczenie w razie choroby i macie-
rzyństwa, zwane dalej „ubezpieczeniem chorobowym"; 4. ubezpieczenie z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych, zwane dalej „ubezpieczeniem wypadko-
wym". Z kolei w myśl art. 4 pkt 1 i pkt 3 - składkami są jedynie składki na ubezpie-
czenia społeczne osób podlegających chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych,
o których mowa w art. 1, natomiast zgodnie z art. 24 ust. 2 - należnościami z tytułu
składek są składki (na ubezpieczenia społeczne) oraz odsetki za zwłokę, koszty eg-
zekucyjne, koszty upomnienia i dodatkowa opłata. Mając powyższe na uwadze, Sąd
drugiej instancji zauważył, że literalne odczytanie zawartego w art. 31 ustawy syste-
3
mowej odesłania do niektórych przepisów Ordynacji podatkowej, w tym stanowiących
o odpowiedzialności spadkobiercy za długi publicznoprawne spadkodawcy, dotyczy
jedynie należności z tytułu składek w takim znaczeniu, o którym mowa w art. 24 ust.
2, a więc z tytułu: 1. składek na ubezpieczenia społeczne w ścisłym tego słowa zna-
czeniu, oraz 2. związanych z takimi składkami: kosztów egzekucyjnych, kosztów
upomnień oraz dodatkowych opłat. W powołanym art. 31 stanowi się bowiem, że do
należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio: art. 12, art. 26, art. 29 § 1 i 2,
art. 33, art. 33a, art. 33b, art. 51 § 1, art. 55, art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4, 8 i 9, art. 60 § 1,
art. 61 § 1, art. 62 § 1, 3-5, art. 72 § 1 pkt 1 i 4 i § 2, art. 73 § 1 pkt 1 i 5, art. 77b § 1 i
2, art. 91, art. 93, art. 93a-93c, art. 93e, art. 94, art. 97 § 1. art. 98 § 1 i 2 pkt 1.2. 5 i
7. art. 100., art. 101, art. 105 § 1 i 2, art. 106 § 1 i 2, art. 107 § 1, 1a, i 2 pkt 2 i 4, art.
108 § 1 i 4, art. 110 § 1, § 2 pkt 2, § 3, art. 111 § 1-4 i 5 pkt 1, art. 112, art. 113, art.
114, art. 115, art. 116, art. 116a, art. 117, art. 118 § 1 i 2 oraz art. 119 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa. Ponadto w art. 32 ustawy systemowej
została odrębnie uregulowana kwestia należności z tytułu innych składek niż składki
na ubezpieczenia społeczne, również wymierzanych i pobieranych przez organ ren-
towy, a mianowicie należności z tytułu składek: 1. na Fundusz Pracy, 2. na Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz 3. na ubezpieczenie zdrowotne
(na Fundusz Zdrowia), skoro stanowi się w nim, że do składek na Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, na ubezpieczenie zdrowotne
w zakresie: ich poboru, egzekucji, wymierzania odsetek za zwłokę i dodatkowej
opłaty, przepisów karnych, dokonywania zabezpieczeń na wszystkich nieruchomo-
ściach, ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika oraz stosowania ulg i umo-
rzeń stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące składek na ubezpieczenia społecz-
ne.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku w uzasadnieniu przedmiotowego pytania podniósł
również, że w dotychczasowej praktyce orzeczniczej Sądu Apelacyjnego nie był
kwestionowany pogląd, że art. 32 ustawy systemowej stanowi podstawę odpowie-
dzialności spadkobierców za składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych oraz na ubezpieczenie zdrowotne i dopiero w wyroku z
dnia 2 października 2007 r., III AUa 1051/06, Sąd Apelacyjny zaprezentował odmien-
ne stanowisko, przyjmując, że zawarty w art. 32 ustawy systemowej zwrot „w zakre-
sie ich poboru" oznacza jedynie zespół „technicznych" czynności wykonywanych
przez organ rentowy podejmowanych w celu uzyskania wpływu środków na konta
4
właściwego funduszu z konsekwencją braku podstaw prawnych do przyjęcia odpo-
wiedzialności spadkobierców również za składki na fundusze w nim wymienione".
Sąd zadający pytanie prawne wyraził wątpliwość, czy rzeczywiście przedsta-
wiony w wskazanym wyroku pogląd jest właściwy. W ocenie Sądu Apelacyjnego w
Gdańsku rzeczywiście istnieje tutaj niespójność regulacji prawnej oraz faktem jest, że
ustawodawca, gdyby faktycznie chciał, aby zawarte w art. 31 ustawy systemowej
odesłanie do Ordynacji podatkowej dotyczyło również należności z tytułu składek na
ubezpieczenie zdrowotne oraz z tytułu składek na FP i FGŚP, to mógł to wprost wy-
razić, a tego nie uczynił. Niemniej jednak nie wykluczył możliwości, aby poprzez art.
31 tej ustawy osoby trzecie ponosiły odpowiedzialność za należności z tytułu składek
na ubezpieczenie zdrowotne, FP i FGŚP, w tym odpowiedzialność spadkobiercy
dłużnika organu rentowego za niezapłacone należności z tytułu takich składek, na
takich samych zasadach jak w przypadku odpowiedzialności za dług spadkodawcy
związany z należnościami z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazać należy, że nie jest uzasadnione stanowisko, według którego spad-
kobiercy dłużników organu rentowego, jako poborcy określonych składek, w zakresie
należności z tytułu (niezapłaconych przez spadkodawcę) składek na ubezpieczenia
zdrowotne, składek na Fundusz Pracy oraz Funduszu Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych i związanych z takimi składkami, również niezapłaconymi przez
spadkodawcę, odsetkami za zwłokę, kosztami egzekucyjnymi, kosztami upomnienia,
dodatkowymi opłatami - nie mieliby ponosić odpowiedzialności za taki dług spadku w
znaczeniu, w jakim o długu spadku mowa jest w art. 922 § 1 i § 3 k.c. oraz w art.
1030 i nast. tego Kodeksu. Należności z tytułu niezapłaconych przez spadkodawcę
składek na ubezpieczenia zdrowotne, składek na Fundusz Pracy oraz na Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i należności z nimi związane - według
ich stanu na dzień otwarcia spadku - przechodzą, jako obowiązek majątkowy zmar-
łego w rozumieniu art. 922 § 1 i § 3 k.c., a więc jako dług spadku, na spadkobiercę,
który przyjął spadek, w granicach jego odpowiedzialności za długi spadku, przy czym
spełnienie tego obowiązku majątkowego, jako zobowiązania publicznoprawnego,
następuje na zasadach określonych w dziale III Ordynacji podatkowej, a więc po wy-
daniu przez organ rentowy (wierzyciela) decyzji określającej zobowiązanie konkret-
5
nego spadkobiercy, podlegającej kontroli właściwego dla organu rentowego sądu
ubezpieczeń społecznych. Pobór tego rodzaju (zaległych) składek i należności z nimi
związanych, według ich stanu na dzień otwarcia spadku dłużnika organu rentowego,
pobór w znaczeniu, o którym mowa w art. 32 ustawy systemowej, jest niemożliwy
bez uprzedniego wydania przez organ rentowy decyzji określającej zobowiązanie
konkretnego spadkobiercy z powołaniem się na odpowiednie przepisy Ordynacji
podatkowej, te same, jakie stanowią podstawę dla określenia zobowiązania spadko-
biercy dłużnika organu rentowego w zakresie w jakim nie zostały opłacone przez
spadkodawcę, a więc niezapłaconych do dnia otwarcia spadku, należności z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne, do których to przepisów odsyła się w art. 31
ustawy systemowej, a poprzez ten przepis, także w art. 32 tej ustawy. Użyte w art. 32
ustawy określenie: „w zakresie poboru" w odniesieniu do składek na ubezpieczenie
zdrowotne, składek na Fundusz Pracy oraz na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych, należy odczytywać w powiązaniu z przepisami regulującymi pobór
tego rodzaju składek przez organ rentowy. Mając powyższe na uwadze i w sytuacji,
gdy art. 32 ustawy systemowej stwierdza, że nie tylko w zakresie poboru składek na
ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świad-
czeń Pracowniczych, ale także w zakresie egzekucji, wymierzania odsetek za zwłokę
i dodatkowej opłaty, przepisów karnych, dokonywania zabezpieczeń na wszystkich
nieruchomościach, ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika oraz stosowania
ulg i umorzeń stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące składek na ubezpieczenia
społeczne, to oznacza, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego (każda z tych instytucji w zakresie sobie właściwym) ma
prawo i obowiązek stosować odpowiednio przepisy prawa materialnego i proceso-
wego dotyczące składek na ubezpieczenie społeczne wobec każdego dłużnika tego
typu należności jak wymienione w art. 32 ustawy systemowej, które to przepisy po-
zwolą na pobór, czyli uzyskanie wierzytelności danego Funduszu, a tym samym,
między innymi, przepisy stanowiące podstawę materialnoprawną do wydania decyzji
określającej zobowiązanie spadkobiercy za długi spadkowe, w granicach wynikają-
cych z przepisów prawa spadkowego, według stanu zadłużenia spadkodawcy na
dzień otwarcia spadku z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i
(lub) Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz należności z nimi
związanych. Zawarte w ustawach regulujących funkcjonowanie Narodowego Fundu-
szu Zdrowia (dawniej kas chorych) oraz Funduszu Pracy przepisy o naliczaniu od-
6
setek za zwłokę w zapłacie składek na dany Fundusz zgodnie z przepisami Ordyna-
cji podatkowej dotyczącymi odsetek od zaległości podatkowych należy odczytywać
jedynie jako potwierdzające regułę wyprowadzaną z art. 32 ustawy systemowej, a
zarazem jako wskazujące wprost na jeden z aspektów szeroko rozumianego poboru
składek na poszczególne Fundusze. Takimi przepisami odrębnymi w ustawach doty-
czących poboru składek na ubezpieczenia zdrowotne oraz składek na Fundusz
Pracy, a zarazem analogicznymi, w stosunku do przytoczonych ostatnio przepisów
ustaw systemowych, a więc dotyczącymi jedynie odpowiedzialności płatnika składek,
są jeżeli chodzi o zwłokę w zapłacie składek na ubezpieczenie zdrowotne - art. 87
ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej ze środ-
ków publicznych (Dz.U. Nr 210, poz. 2135 ze zm.), a dawniej - art. 29 ust. 2 ustawy z
dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym
Funduszu Zdrowia (Dz. Nr 45, poz. 391, ze zm.) oraz art. 26 ust.2 ustawy z dnia 6
lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. Nr 28, poz. 153 ze
zm.). Natomiast jeżeli chodzi o zwłokę w zapłacie składek na Fundusz Pracy - art.
107 ust. 4 zdanie 1 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i insty-
tucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001 ze zm.), a dawniej - art. 56 ust. 3 ustawy
z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz. z 2003 r.
Nr 58, poz. 514 ze zm.). Istnienie owych przepisów szczególnych można tłumaczyć
faktem, że również w samej ustawie systemowej jest odrębny, w stosunku do art. 31
tej ustawy, przepis odsyłający do przepisów Ordynacji podatkowej, a mianowicie art.
23 ust. 1, z którego wynika, że „od nieopłaconych w terminie składek należne są od
płatnika składek odsetki za zwłokę, na zasadach i w wysokości określonych w usta-
wie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60,
z późn. zm.)", stanowiący odpowiednik obowiązującego do dnia 1 stycznia 1998 r.
art. 34 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), który przesądzał, że „od nie
opłaconych w terminie składek na ubezpieczenie społeczne pracowników Zakład
pobiera odsetki za zwłokę na zasadach i w wysokości określonych przepisami o zo-
bowiązaniach podatkowych." Jeżeli więc podjąć próbę tłumaczenia faktu istnienia
analogicznych, w stosunku do przytoczonych ostatnio przepisów obecnej i dawnej
ustawy systemowej, przepisów w ustawach dotyczących ubezpieczenia zdrowotnego
oraz Funduszu Pracy o naliczaniu z mocy ustawy odsetek od niezapłaconych w ter-
minie, a pobieranych przez organ rentowy składek na ubezpieczenie zdrowotne oraz
7
na Fundusz Pracy, to jedynie w związku z pewną praktyką legislacyjną, w której
przyjęło się, że w poszczególnych ustawach regulujących pobieranie przez organ
rentowy obok składek na ubezpieczenia społeczne, także składek na niektóre fundu-
sze stanowiące element szeroko rozumianego zabezpieczenia społecznego, stanowi
się wprost i samodzielnie o następstwach odsetkowych, wobec płatnika składek, nie
zapłacenia w terminie składek na dany fundusz. Z kolei od tej praktyki legislacyjnej
odstąpiono już w bardziej współczesnych przepisach dotyczących Funduszu Gwa-
rantowanych Świadczeń Pracowniczych, które także przewidują naliczanie odsetek
za zwłokę w zapłacie składek na ten Fundusz według reguł określonych w Ordynacji
podatkowej, ale nie wprost, bo poprzez odesłanie zawarte w art. 23 ust. 1 ustawy
systemowej w związku z art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie rosz-
czeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. Nr 158, poz. 1121),
a dawniej w związku z art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie
roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. 2002 r. Nr 9,
poz. 85 ze zm.).
Biorąc powyższe rozważania pod uwagę należy stwierdzić, że następstwa
nieopłacenia w terminie składek na ubezpieczenia zdrowotne i na Fundusz Pracy
przez osobę zmarłą dla spadkobiercy danej osoby, a tych dotyczy przedmiotowe py-
tanie prawne, w części (wobec osoby zmarłej jako płatnika składek) regulują przepisy
ustaw odrębnych w stosunku do ustawy systemowej (odsyłające wprost do Ordynacji
podatkowej w zakresie naliczania odsetek za niezapłacenie składek w terminie przez
płatnika składek lub do ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji w za-
kresie „ściągania" składek i odsetek za zwłokę w ich zapłacie od płatnika składek), a
pozostałą część tych następstw regulują przepisy Kodeksu cywilnego w granicach
określonych w Ordynacji podatkowej, do których się odsyła w art. 31 ustawy syste-
mowej poprzez art. 32 tej ostatniej ustawy. Z kolei w myśl art. 922 § 1 i § 3 k.c. oraz
art. 1030 i nast. k.c. w związku z art. 97 § 1 oraz art. 98 § 1 i § 2 pkt 1, 2, 5 i 7 ustawy
z dnia 20 sierpnia 1997r. - Ordynacja podatkowa w związku z art. 31 ustawy
systemowej oraz w związku z art. 32 tej ustawy - spadkobiercy płatnika składek na
ubezpieczenie zdrowotne oraz na Fundusz Pracy odpowiadają za tak specyficzny
dług spadku, jakim mogą być niezapłacone składki na ubezpieczenia zdrowotne i na
Fundusz Pracy oraz odsetki za zwłokę w zapłacie takich składek i inne związane z
nimi należności publicznoprawne według ich stanu na dzień śmierci płatnika składek.
Tym się kierując Sąd Najwyższy podjął uchwałę przytoczoną w sentencji.
8
========================================