Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 czerwca 2008 r., III CZP 41/08
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Beaty L. przeciwko Janowi L. o
eksmisję, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12
czerwca 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we
Wrocławiu postanowieniem z dnia 10 stycznia 2008 r.:
"Czy w czasie trwania postępowania o rozwód małżonek może domagać się
eksmisji drugiego małżonka ze wspólnego lokalu mieszkalnego w ramach
odrębnego procesu na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, czy też może żądać
orzeczenia o eksmisji współmałżonka jedynie w wyroku rozwodowym zgodnie z art.
58 § 2 zd. 2 k.r.o.?"
podjął uchwałę:
Małżonek może wystąpić w odrębnym procesie o eksmisję drugiego
małżonka ze wspólnego lokalu mieszkalnego na podstawie art. 13 ust. 2
ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr
31, poz. 266 ze zm.) także w czasie trwania postępowania w sprawie o rozwód,
w której nie zgłoszono żądania eksmisji.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne powstało w sprawie o eksmisję, przy
rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy we Wrocławiu apelacji pozwanego od wyroku
Sądu pierwszej instancji nakazującego mu opróżnienie, opuszczenie i wydanie
powódce Beacie L. opisanego lokalu mieszkalnego oraz ustalającego, że
pozwanemu nie przysługuje prawo do lokalu socjalnego.
Ustalono m.in., że powódka i pozwany pozostają w związku małżeńskim, w
czasie którego uzyskali spółdzielcze lokatorskie prawo do spornego lokalu. Od
2000 r. stosunki stron pogorszyły się; pozwany zaczął podejrzewać powódkę o
zdrady, ubliżał jej, nie akceptował pracy i wyjść z domu. W październiku 2000 r.
podczas nieobecności żony, córki, zięcia i wnuka, usunął z mieszkania rzeczy
powódki i zamknął na klucz wspólną sypialnię. Po tym incydencie powódka, córka,
zięć i wnuk wyprowadzili się ze spornego lokalu, a powódka wytoczyła powództwo o
eksmisję męża na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o
ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu
cywilnego (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm. – dalej: „u.o.p.l.”) oraz
powództwo o rozwód. Sprawa rozwodowa jest w toku.
Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości, czy dopuszczalne jest
wytoczenie przez małżonka powództwa o eksmisję drugiego małżonka ze
wspólnego lokalu mieszkalnego na podstawie art. 13 ust. 2 u.o.p.l. w czasie trwania
postępowania o rozwód, czy też w takiej sytuacji małżonek może żądać eksmisji
tylko na podstawie art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazane przepisy zawierają regulację prawną o różnym zakresie
przedmiotowym i podmiotowym, choć przesłanki orzeczenia eksmisji są podobne;
art. 58 § 2 zdanie drugie w związku z § 1 k.r.o. stanowi, że jeżeli małżonkowie
zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku orzekającym rozwód może, w
wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym
postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, orzec jego eksmisję na
żądanie drugiego małżonka, natomiast zgodnie z art. 13 ust. 2 u.o.p.l., współlokator
może wytoczyć powództwo o nakazanie przez sąd eksmisji małżonka,
rozwiedzionego małżonka lub innego współlokatora tego samego lokalu, jeżeli
swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia on wspólne
zamieszkiwanie.
Nie ulega wątpliwości, że zakres podmiotowy art. 13 ust. 2 u.o.p.l. jest
znacznie szerszy niż art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o., który ma zastosowanie tylko w
sprawie o rozwód i jedynie w razie jego orzeczenia, a więc obejmuje tylko
roszczenie o eksmisję jednego małżonka przeciwko drugiemu, które może być
uwzględnione jedyne w razie orzeczenia rozwodu i tylko w odniesieniu do
współmałżonka. Orzeczenia eksmisji na podstawie art. 13 ust. 2 u.o.p.l. może
natomiast żądać zarówno małżonek, jak i rozwiedziony małżonek i żądaniem tym
można objąć, poza małżonkiem lub byłym małżonkiem, inne osoby z nim
mieszkające.
Także zakresy przedmiotowe obu przepisów są różne, gdyż art. 13 ust. 2
u.o.p.l. ma zastosowanie jedynie do takich lokali, które małżonkowie zajmują
wspólnie jako lokatorzy w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l., a więc używają
lokalu jako najemcy lub na podstawie tytułu prawnego innego niż prawo własności,
podczas gdy art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o. ma zastosowanie do każdego lokalu
zajmowanego przez małżonków na podstawie jakiegokolwiek tytułu prawnego lub
nawet bez tytułu prawnego. Jedynym ograniczeniem mogą być inne regulacje
prawne, które uniemożliwiają orzeczenie eksmisji małżonka ze wspólnie
zajmowanego mieszkania, do którego prawo przysługuje wyłącznie jemu, np. z
mieszkania będącego jego majątkiem osobistym lub przydzielonego mu z racji
pełnionej funkcji.
Nie są także identyczne przesłanki uzasadniające orzeczenie eksmisji, choć
niewątpliwie są podobne. W obu przepisach podstawą eksmisji jest rażąco naganne
postępowanie współmałżonka, uniemożliwiające wspólne zamieszkiwanie, jednak
eksmisja na podstawie art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o. może być orzeczona tylko w
wypadkach wyjątkowych. W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się wyjątkowy
charakter tego przepisu, który zawiera regulację szczególną, ograniczającą jego
stosowanie do przypadków wyjątkowego, szczególnie rażącego zachowania
współmałżonka (por. m.in. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 1978 r., III CZP 30/77, OSNCP 1978, nr 3, poz. 39
oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1990 r., III CZP 53/90, OSNC
1991, nr 4, poz. 43). Przyjmuje się też, że orzeczenie w wyroku rozwodowym
eksmisji z mieszkania, do którego małżonkom przysługuje wspólne prawo, nie jest
rozstrzygnięciem definitywnym o tym prawie, o którym ostatecznie orzeka sąd w
postępowaniu o podział majątku wspólnego.
Ze względu na to, że przedstawione zagadnienie prawne powstało w sprawie
o eksmisję wytoczonej na podstawie art. 13 ust. 2 u.o.p.l., a nie w równolegle
toczącej się sprawie o rozwód, w której nie zgłoszono żądania eksmisji, poza
rozważaniami Sądu Najwyższego musi pozostać zarówno kwestia stosowania
przepisów ustawy o ochronie praw lokatorów w razie orzekania eksmisji w sprawie
rozwodowej, jak i kwestie procesowe wynikające z ewentualnego zawiśnięcia sporu
o eksmisję w obu sprawach. Co do pierwszego zagadnienia można tylko wskazać,
w ramach argumentów wynikających z podstawy prawnej orzekania w obu
przypadkach, że pod rządami ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali
mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 120, poz.
787 ze zm.), która zawierała obowiązujący od dnia 24 października 1997 r. przepis
art. 33 ust. 3 w brzmieniu takim samym, jak art. 13 ust. 2 u.o.p.l., w doktrynie
jednolicie przyjmowano, że jeżeli o eksmisji orzeka sąd w wyroku rozwodowym, to
jedyną podstawę tego rozstrzygnięcia stanowi art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o. Na
gruncie przepisów ustawy o ochronie praw lokatorów Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 26 marca 2003 r., II CK 91/02 ("Izba Cywilna" 2003, nr 12, s. 40) stwierdził, że
sprawa o rozwód, w której zgłoszono wniosek o orzeczenie eksmisji
współmałżonka, nie jest sprawą o opróżnienie lokalu, zatem nie ma w niej
zastosowania art. 15 ust. 2 u.o.p.l., natomiast jeśli rozwodzący się małżonkowie są
lokatorami w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 tej ustawy, mają zastosowanie przepisy
art. 14 ust. 1 i 3 , które ze względu na odesłanie zawarte w art. 3 u.o.p.l., stosuje się
do każdego orzeczenia eksmisji bez względu na jego podstawę, jeżeli zawiera ona
regulację mniej korzystną dla lokatora. Ze względu na to art. 58 § 2 k.r.o. nie jest
korzystniejszy dla eksmitowanego najemcy, gdyż nie przewiduje możliwości
ustalenia po jego stronie uprawnienia do lokalu socjalnego, musi znaleźć
zastosowanie art. 14 ust. 1 i 3 u.o.p.l.
Stanowisko to należy podzielić. Przepis art. 3 ust. 3 u.o.p.l. nakazuje
stosowanie regulacji korzystniejszych dla lokatora, co w sprawie o eksmisję
oznacza stosowanie przepisów korzystniejszych dla eksmitowanego lokatora lub
współlokatora. Przepis art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o. – jako podstawa orzeczenia
eksmisji – jest korzystniejszy dla małżonka objętego żądaniem eksmisji, pozwala
bowiem orzec ją tylko w wyjątkowych wypadkach, podczas gdy art. 13 ust. 2 u.p.pl.
takiego warunku nie zawiera. W razie orzeczenia eksmisji w sprawie rozwodowej,
musi natomiast znaleźć zastosowanie art. 14 dotyczący orzekania o uprawnieniu do
lokalu socjalnego, gdyż art. 58 § 2 k.r.o. nie jest w tym zakresie korzystniejszy dla
eksmitowanego lokatora, nie przewiduje bowiem możliwości przyznania mu prawa
do lokalu socjalnego. Trzeba zatem stwierdzić, że gdy orzekana jest eksmisja
współlokatora, to w obu sprawach, mimo iż podstawa materialnoprawna orzeczenia
jest inna, ma zastosowanie ochrona eksmitowanego współmałżonka przewidziana
w art. 14 u.o.p.l.
Powracając do rozważań ściśle związanych z przedstawionym zagadnieniem
prawnym, należy stwierdzić, że choć zakresy stosowania obu omawianych
przepisów są różne, może dojść do ich zbiegu, nie ma jednak podstaw prawnych do
odmówienia małżonkowi prawa do wystąpienia z odrębną sprawą o eksmisję
współmałżonka na podstawie art. 13 ust. 2 u.o.p.l. także w czasie trwania sprawy
rozwodowej, w której nie zgłoszono żądania eksmisji. Ustawodawca świadomie
zawarł w art. 13 ust. 2 u.o.p.l. regulację zbliżoną, jednak podmiotowo i
przedmiotowo inną niż w art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o.; dopuszczając w art. 13 ust.
2 u.o.p.l. wystąpienie z żądaniem eksmisji małżonka lub byłego małżonka, a więc
bez względu na trwanie lub rozwiązanie związku małżeńskiego, uniezależnił sprawę
o eksmisję od postępowania o rozwód. (...)
Jak wskazano, w razie zbiegu możliwości dochodzenia roszczenia o eksmisję
na podstawie każdego z omawianych przepisów, jego realizacja w drodze odrębnej
sprawy, wytoczonej na podstawie art. 13 ust. 2 u.o.p.l., może skuteczniej i szybciej
zapewnić ochronę małżonkowi pokrzywdzonemu rażąco nagannym zachowaniem
współmałżonka we wspólnym lokalu. W sprawie o rozwód małżonek żądający
eksmisji uzyska tę ochronę jedynie w razie orzeczenia rozwodu i pod warunkiem
wykazania wyjątkowych okoliczności uzasadniających orzeczenie eksmisji. W razie
oddalenia powództwa o rozwód, żądanie eksmisji, nawet uzasadnione, pozostałoby
niezrealizowane.
Konieczność wyjaśnienia wszystkich okoliczności niezbędnych do orzeczenia
rozwodu może znacznie wydłużyć oczekiwanie na eksmisję, co z pewnością nie
było wolą ustawodawcy w wypadkach znęcania się nad rodziną; zgodnie z art. 17
u.o.p.l. nie mają wówczas zastosowania art. 14 i 16 u.o.p.l. o orzekaniu o lokalu
socjalnym i zakazie wykonywania wyroku eksmisyjnego w okresie zimowym, gdy
nie wskazano lokalu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie. Świadczy to o woli
ustawodawcy, aby w wypadku znęcania się nad rodziną wykonanie wyroku
eksmisyjnego nastąpiło niezwłocznie, a także by możliwie szybko doszło do jego
wydania, co znacznie łatwiej osiągnąć w odrębnej sprawie o eksmisję, wytoczonej
na podstawie art. 13 ust. 1 u.o.p.l. Nie jest również obojętne, że wytaczając
powództwo na podstawie tego przepisu małżonek może uzyskać eksmisję nie tylko
współmałżonka, lecz również innych osób wywodzących od niego swoje prawo do
zamieszkiwania w lokalu, oraz że uzyskane na tej drodze orzeczenie – w niektórych
przynajmniej przypadkach – będzie miało charakter definitywny.
Wszystko to wskazuje, że gdy małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie jako
lokatorzy, w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l., wolą ustawodawcy było
pozostawienie małżonkowi pokrzywdzonemu rażąco nagannym zachowaniem
współmałżonka prawa decydowania, czy roszczenie o eksmisję współmałżonka
będzie realizował w toczącej się sprawie o rozwód, na podstawie art. 58 § 2 zdanie
drugie k.r.o., czy wytoczy odrębną sprawę o eksmisję na podstawie art. 13 ust. 2
u.o.p.l.
Przeciwko takiej wykładni nie przemawiają argumenty przytoczone przez Sąd
Okręgowy. Możliwość wytoczenia, w określonych wyżej sytuacjach, odrębnej
sprawy o eksmisję na podstawie art. 13 ust. 2 u.o.p.l. w czasie trwania sprawy o
rozwód, nie prowadzi do „omijania” art. 58 § 2 zdanie drugie k.r.o. ani nie czyni go
zbędnym. Znajduje on zastosowanie jako jedyna podstawa prawna żądania
eksmisji współmałżonka w tych sytuacjach, w których małżonkowie zajmują
wspólnie lokal bez tytułu prawnego lub na podstawie tytułu, niepozwalającego
uznać ich za lokatorów w rozumieniu ustawy o ochronie praw lokatorów.
Nie ma też podstaw do obawy, że ustalenie przez sąd w odrębnej sprawie
przesłanek orzeczenia eksmisji będzie miało wpływ na ocenę sądu w przedmiocie
winy małżonków w sprawie o rozwód. W każdej z tych spraw sąd bada i ocenia
okoliczności faktyczne pod kątem przesłanek prawa materialnego stanowiącego
podstawę żądania stron i w żadnej z nich nie jest związany oceną sądu dokonaną w
drugiej sprawie, dotyczącą innych przesłanek materialnoprawnych. Także argument
odnoszący się do kosztów procesu nie może mieć znaczenia, gdyż zasada
niepowiększania kosztów bez uzasadnionej potrzeby nie może przeważać nad
względami normatywnymi, systemowymi i celowościowymi, uzasadniającymi prawo
wyboru strony drogi dochodzenia swoich roszczeń.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale.