Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 28/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa H. K.
przeciwko Z. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 czerwca 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 4 września 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 4 września 2007 r. oddalił apelację powódki H.
K. od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 5 grudnia 2006r., którym ten Sąd oddalił
żądanie powódki zasądzenia na jej rzecz od pozwanego Z. S. 280381 zł tytułem zwrotu
uiszczonej ceny i czynszu dzierżawnego, a także zwrotu wartości poniesionych
nakładów.
2
Wyrok zapadł w następującym stanie faktycznym:
W dniu 3 października 1980 r. powódka H. B., po mężu K., zawarła z pozwanym
Z. S. i nieżyjącym już jego ojcem F. S., w formie aktu notarialnego, umowę dzierżawy
nieruchomości rolnej położonej we wsi D., o powierzchni gruntów 7,03 ha [KW nr (…)],
na czas oznaczony, tj. do dnia 3 października 1985 r. (§ 1 i 2 umowy dzierżawy). Strony
uzgodniły, że wszelkie podatki od tej nieruchomości rolnej i należności na rzecz Skarbu
Państwa ponosić będzie powódka. Pozwany z ojcem wyrazili zgodę na to, aby powódka
niezwłocznie przeprowadziła remont kapitalny zabudowań posadowionych na tej
nieruchomości (§ 4 umowy dzierżawy). Strony uzgodniły czynsz dzierżawny za cały
okres dzierżawy na 50.000 starych złotych, który powódka uiściła (§ 5 aktu
notarialnego).
Tego samego dnia, te same strony, zawarły również w formie aktu notarialnego
"przedwstępną-warunkową umowę sprzedaży", powyżej opisanej nieruchomości. W
księdze wieczystej prowadzonej dla tej nieruchomości jako właściciele wpisani byli G.
S., zmarła dnia 1 maja 1975 r., i F. S. na prawach wspólności ustawowej. F. S. oraz Z.
S., jedyni spadkobiercy G. S. zobowiązali się tę nieruchomość sprzedać powódce do
dnia 30 czerwca 1981 r., a ta zobowiązała się w tym terminie ją kupić. Strony ustaliły
cenę na 70.000 starych złotych, którą powódka uiściła (§ 5 aktu notarialnego). Ponadto
oświadczyły, że przyczyną zawarcia tej umowy jest brak kwalifikacji rolniczych powódki
oraz nieprzeprowadzenie postępowania spadkowego po G. S. (§ 6 aktu notarialnego).
Ponownie uzgodniły, że powódka będzie mogła niezwłocznie rozpocząć remont
kapitalny zabudowań (§ 11 aktu notarialnego). Koszty sporządzenia aktu poniosła
powódka (§ 8 aktu notarialnego). Kwota owych należności wyniosła 9.151 starych
złotych.
F. S. zmarł dnia 1 grudnia 1985 r. Przypadający po nim udział spadkowy w
nieruchomości objętej powyższymi umowami na podstawie ustawy nabył pozwany Z. S.
Nieruchomość ta w chwili wydania powódce była w bardzo złym stanie. Zabudowania
mieszkalne i gospodarcze wymagały kapitalnego remontu, który ona przeprowadziła na
własny koszt. Powódka opłacała związane z nieruchomością daniny publiczne, a także
składki na ubezpieczenie społeczne.
Powódka w 1984 r. lub 1985 r. przedłożyła w Państwowym Biurze Notarialnym w
O. zaświadczenie o nabyciu uprawnień do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Dnia 4
lutego 1989 r. pozwany zaproponował powódce zawarcie umowy przenoszącej
własność owej nieruchomości pod warunkiem, że poniesie ona związane z tą
3
czynnością koszty opłaty notarialnej. Nie żądał zapłaty za samą nieruchomość.
Powódka odmówiła tłumacząc, że nie ma pieniędzy.
W pozwie z dnia 6 czerwca 2001 r. pozwany domagał się wydania przedmiotowej
nieruchomości, a także zasądzenia od powódki na jego rzecz 13.200 zł tytułem
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z tej nieruchomości. Wyrokiem z dnia 21
czerwca 2002 r. Sąd Rejonowy w O. nakazał powódce, aby wydała powodowi tę
nieruchomość, natomiast dalej idące żądanie oddalił.
W dniu 14 października 2004 r. nieruchomość została przez Komornika
Sądowego przy Sądzie Rejonowym w W. wydana pozwanemu. Ruchomości stanowiące
własność powódki umieszczono w pokoju przy kuchni, inne zaś, którymi ona nie była
zainteresowana umieszczono w pomieszczeniu gospodarczym, a dozór nad nimi objął
pozwany. Powódce pozostawiono tylko kuchnię, łazienkę, korytarz i werandę. Dwa
pozostałe pokoje oraz stodoła, chlew i pomieszczenia gospodarcze wydano
pozwanemu. Po egzekucji konkubent powódki, T. Ż., zniszczył zamki w
pomieszczeniach gospodarczych i użytkuje te pomieszczenia jak dotychczas wraz z
powódką. Obecnie powódka korzysta z całej nieruchomości.
Sąd Apelacyjny uznał żądanie powódki o zwrot wartości poniesionych przez nią
nakładów na nieruchomość za przedwczesne z powołaniem się na art. 229 k.c., a
ponadto, że ewentualna należność powódki z tytułu zwrotu ceny uległa potrąceniu z
wierzytelnością pozwanego z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z tej
nieruchomości.
Skarga kasacyjna powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego – oparta na obu
podstawach z art. 3983
k.p.c. – zawiera zarzut naruszenia art. 226, 229, 498, 390 k.c., a
także art. 328 k.p.c., i zmierza do uchylenia tego wyroku oraz przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny wyraźnie dopuścił możliwość stosowania do stosunków powódki
z pozwanym sprzed zakończenia, według ustaleń tego Sądu, dzierżawy, tj. sprzed dnia
3 października 1985 r., przepisów o rozliczeniach pomiędzy posiadaczem i właścicielem
rzeczy (art. 226 w zw. z art. 230 k.c. i art. 405 k.c.). Sąd Apelacyjny wychodząc z tego
założenia pominął, że do tych stosunków winny mieć zastosowanie przepisy normujące
stosunek dzierżawy, w tym odpowiednio przepisy o najmie (art. 694 k.c.). Utrwalony jest
bowiem w orzecznictwie pogląd, że dzierżawca, który dokonał nakładów na
wydzierżawioną rzecz, nie może dochodzić ich zwrotu na podstawie przepisów
4
normujących rozliczenia między właścicielem a posiadaczem rzeczy z tytułu nakładów
poczynionych przez posiadacza, lecz wyłącznie na podstawie przepisów normujących
stosunek dzierżawy, a także, z mocy art. 694 k.c., odpowiednio przepisów o najmie.
Przepisy te określają samodzielnie wszystkie zagadnienia związane z nakładami
czynionymi na dzierżawiną rzecz, w tym kwestię nakładów koniecznych, jak i ulepszeń.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela ten pogląd.
Trafny jest zatem zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 229 k.c. przez
przyjęcie, że ten przepis, a nie art. 677 k.c., ma zastosowanie do stosunków powódki z
pozwanym sprzed zakończenia dzierżawy, i że w świetle tego przepisu roszczenie o
zwrot nakładów koniecznych na przedmiot najmu (dzierżawy) nie jest wymagalne przed
dniem zwrotu przedmiotu najmu (dzierżawy), a tym samym, że powództwo jest
przedwczesne.
Trzeba zauważyć że art. 677 k.c. wprowadza dwa wyjątki od ogólnych reguł
wynikających z Kodeksu cywilnego dotyczących przedawnienia. Po pierwsze, ustala
krótszy, bo roczny termin przedawnienia, a po drugie, odmiennie niż to wynika z art. 120
k.c., określa początek biegu terminu. Termin przedawnienia przewidziany w art. 677 k.c.
biegnie bowiem nie od dnia, z którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 k.c.), ale
od dnia zwrotu rzeczy. Jest to więc unormowanie analogiczne jak w art. 229 k.c.
Na tle roszczeń posiadacza przeciwko właścicielowi z tytułu poczynienia
nakładów przeważający jest pogląd wyrażany w literaturze przedmiotu, który podziela
Sąd Najwyższy w obecnym składzie, iż roszczenie samoistnego posiadacza o zwrot
nakładów powstaje z chwilą dokonania nakładu. W odniesieniu do nakładów
koniecznych roszczenie o ich zwrot staje się wymagalne z chwilą powstania, a
roszczenie o zwrot innych nakładów staje się wymagalne z chwilą wydania rzeczy
właścicielowi. Podobne stanowisko odnośnie do dopuszczalności dochodzenia zwrotu
nakładów koniecznych przed wydaniem rzeczy właścicielowi wyraził Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu wyroku z dnia 12 grudnia 1967 r., III CRN 365/67 (OSNC 1968, nr 8-9,
poz. 148) oraz w wyroku z dnia 10 sierpnia 1988 r., III CRN 229/88 (OSNC 1990, nr 12,
poz. 153).
Stanowisko to analogicznie należy zastosować przy ocenie powstania
i wymagalności roszczeń powódki, jako dzierżawcy przeciwko pozwanemu z tytułu
nakładów koniecznych na dzierżawioną nieruchomość. Odpowiada to bowiem istocie
nakładów koniecznych, jako mających zapewnić dzierżawcy normalne korzystanie z
rzeczy, które to nakłady obciążają wydzierżawiającego.
5
Skoro Sąd Apelacyjny wyszedł z innego, błędnego założenia, że również
roszczenie o zwrot nakładów koniecznych jest przedwczesne, to już z tej przyczyny
zaskarżony wyrok nie mógł się ostać.
Poza tym, Sąd Apelacyjny uwzględniając zarzut potrącenia nie ustalił, czy
i ewentualnie w jakim zakresie oraz na jakiej podstawie prawnej roszczenie pozwanego
z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z jego nieruchomości zostało
prawomocnie oddalone wyrokiem Sądu Rejonowego w O. z dnia 21 czerwca 2002 r.
Tym samym naruszył art. 498 k.c.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w wyroku.