Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 25 CZERWCA 2008 R.
IV KK 38/08
Reguła ne peius wyrażona w art. 454 § 2 k.p.k. dotyczy wszystkich
ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku, a więc
zarówno odnoszących się do przedmiotowej strony czynu, jego strony
podmiotowej (umyślność, nieumyślność, rodzaj zamiaru, motywy czynu),
innych okolicznościach wpływających na stopień winy i stopień społecznej
szkodliwości czynu oraz ustaleń dotyczących samego oskarżonego, jego
właściwości i warunków osobistych, o których mowa w art. 53 § 2 k.k., a
także jego zachowania przed popełnieniem przestępstwa i po jego popeł-
nieniu.
Przewodniczący: sędzia SN D. Rysińska.
Sędziowie SN: M. Pietruszyński, SA (del. do SN) M. Laskowski
(sprawozdawca).
Prokuratora Prokuratury Krajowej: J. Piechota
Sąd Najwyższy w sprawie Grzegorza M., skazanego z art. 177 § 2
k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w
dniu 25 czerwca 2008 r., kasacji, wniesionej przez obrońcę od wyroku Są-
du Okręgowego w K. z dnia 13 czerwca 2007 r., zmieniającego wyrok Sądu
Rejonowego w W. z dnia 2 marca 2007 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę p r z e k a z a ł Sądowi Okręgo-
wemu w K. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
2
U Z A S A D N I E N I E
Sąd Rejonowy w W. wyrokiem z dnia 2 marca 2007 r., uznał Grzego-
rza M. za winnego tego, że w dniu 18 kwietnia 2006 r. w P., naruszył zasa-
dy bezpieczeństwa i porządku w ruchu drogowym, określone w art. 3 ust.
1, art. 16 ust. 1, art. 19 ust. 1, art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1997
r. – Prawo o ruchu drogowym w ten sposób, że jako kierujący samocho-
dem osobowym marki Audi 80, jadąc drogą w kierunku S., nie zachowując
należytej ostrożności, przez przekroczenie dopuszczalnej prędkości na ob-
szarze zabudowanym o około 50 km/h doprowadził do utraty stateczności
kierunkowej na łuku drogi w lewo, zjechał na przeciwny pas ruchu, potrącił
idące prawidłowo lewą stroną drogi piesze Halinę D. i Marię K., które na
skutek doznanych obrażeń ciała zmarły na miejscu wypadku, przy czym
kierujący bez udzielenia pomocy zbiegł z miejsca zdarzenia, to jest za win-
nego przestępstwa z art. 177 § 2 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k. i za prze-
stępstwo to wymierzył mu karę 5 lat pozbawienia wolności.
Sąd orzekł nadto wobec Grzegorza M. zakaz prowadzenia wszelkich
pojazdów mechanicznych na okres 10 lat oraz podanie wyroku do publicz-
nej wiadomości przez ogłoszenia w lokalnych wydaniach „Gazety Krakow-
skiej” i „Dziennika Polskiego”. Sąd zasądził także na podstawie art. 46 § 2
k.k. od oskarżonego na rzecz pokrzywdzonych Leszka K. i Moniki N. kwotę
łączną 20 000 zł i na rzecz pokrzywdzonych Doroty D. i Iwony B. kwotę
łączną 20 000 zł.
Wyrok powyższy zaskarżyli: obrońca oskarżonego, prokurator i peł-
nomocnicy oskarżycieli posiłkowych.
Obrońca oskarżonego zaskarżył wyrok w zakresie wymiaru kary. Za-
rzucił wyrokowi:
3
1. obrazę przepisów prawa materialnego, polegającą na niewłaści-
wym zastosowaniu art. 46 § 2 k.k., przejawiającym się w zasądzeniu na
rzecz pokrzywdzonych Leszka K., Moniki N., Doroty D. oraz Iwony B. na-
wiązek w sytuacji, gdy nie są oni bezpośrednimi pokrzywdzonymi, którym
przysługiwałoby zadośćuczynienie z art. 46 § 2 k.k.,
2. obrazę przepisów postępowania, to jest art. 49 § 1 k.p.k., przez
błędną wykładnię pojęcia pokrzywdzonego,
3. rażącą niewspółmierność orzeczonej wobec oskarżonego Grzego-
rza M. kary pozbawienia wolności.
Obrońca oskarżonego wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku, przez
obniżenie wymierzonej oskarżonemu kary pozbawienia wolności do 4 lat
oraz określenie, że kwoty pieniężne zasądzone na rzecz pokrzywdzonych
stanowią częściowe odszkodowanie i zostają przyznane w oparciu o prze-
pis art. 46 § 1 k.k.
Prokurator zaskarżył wyrok w części dotyczącej orzeczenia o karze,
zarzucając jej rażącą łagodność i domagając się podwyższenia wymiaru
kary pozbawienia wolności do 8 lat.
Zarzut rażącej łagodności kary pozbawienia wolności sformułowany
został także w apelacji pełnomocnika oskarżycieli posiłkowych. W apelacji
tej wniesiono o zmianę zaskarżonego wyroku, przez orzeczenie kary 10 lat
pozbawienia wolności.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 13 czerwca 2007 r., zmienił za-
skarżony wyrok w ten sposób, że karę pozbawienia wolności orzeczoną
wobec Grzegorza M. podwyższył do lat 10, a za podstawę zasądzenia na
rzecz pokrzywdzonych kwot określonych w punkcie II zaskarżonego wyro-
ku, przyjął przepis art. 46 § 1 k.k.
Kasację od powyższego wyroku wniósł obrońca skazanego. Zarzucił
wyrokowi rażące naruszenie prawa, które miało wpływ na jego treść, a
mianowicie naruszenie art. 454 § 2 k.p.k., przez orzeczenie przez Sąd
4
Okręgowy wobec skazanego Grzegorza M. kary pozbawienia wolności w
wymiarze 10 lat, a więc kary surowszej od orzeczonej przez Sąd Rejono-
wy, które to orzeczenie zostało oparte na zmienionych ustaleniach stanu
faktycznego, przez poszerzenie przez Sąd Okręgowy w części motywacyj-
nej wyroku katalogu okoliczności obciążających skazanego o następujące
fakty: uprzednią karalność oskarżonego za wykroczenia drogowe, nieko-
rzystne dla skazanego zapisy wywiadu kuratora oraz fakt ukrywania się
przez skazanego i podejmowania działań zmierzających do uniknięcia od-
powiedzialności karnej, które to okoliczności nie były podstawą ustaleń fak-
tycznych poczynionych przez Sąd Rejonowy w zakresie wymierzonej ska-
zanemu kary pozbawienia wolności.
Obrońca skazanego wniósł o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w
K. i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania.
Pełnomocnik oskarżycieli posiłkowych złożył odpowiedź na kasację
obrońcy skazanego, w której wniósł o oddalenie przedmiotowej kasacji jako
oczywiście bezzasadnej oraz o zasądzenie kosztów zastępstwa adwokac-
kiego na rzecz każdego z oskarżycieli posiłkowych.
Prokurator Prokuratury Okręgowej w K. w odpowiedzi na kasację
wniósł o uznanie wniesionej kasacji za zasadną, uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja okazała się zasadna i koniecznym stało się uchylenie wyroku
Sądu odwoławczego i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego
rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Przepis art. 454 § 2 k.p.k. zawiera istotną z punktu widzenia gwaran-
cji oskarżonego regułę, w myśl której, sąd odwoławczy może orzec surow-
szą karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń fak-
tycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku (reguła ne peius).
5
Reguła ta w powiązaniu z zakazem reformationis in peius, określonym w
art. 434 k.p.k. określa warunki, które muszą być spełnione, aby dojść mo-
gło do zmiany zaskarżonego wyroku na niekorzyść oskarżonego. W spra-
wie Grzegorza M. wniesiono apelacje na jego niekorzyść, Sąd odwoławczy
po spełnieniu warunków z art. 434 § 1 k.p.k. mógł zatem w zasadzie doko-
nać zmiany zaskarżonego wyroku podwyższając wymiar kary pozbawienia
wolności, respektując jednak zakazy z art. 454 k.p.k., w rozpoznawanej
sprawie konkretnie zakaz z § 2 tego przepisu.
Sąd odwoławczy może przy tym dokonywać odmiennych aniżeli sąd
pierwszej instancji ocen ustalonych okoliczności, nadawać tym samym oko-
licznościom większe lub mniejsze znaczenie, pod warunkiem tylko, że kata-
log tych okoliczności nie ulega zmianie, a więc nie dochodzi do rozszerze-
nia katalogu okoliczności obciążających lub zmniejszenia katalogu okolicz-
ności łagodzących wymiar kary. Takie bowiem rozszerzenie lub zmniejsze-
nie uznane być musi za nowe ustalenie faktyczne. Za nowe ustalenia
uznać należy także sytuację, w której sąd odwoławczy zastąpi jedne usta-
lenia innymi. Punktem wyjścia rozważań sądu odwoławczego jest przy tym
nie tylko treść wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji i zawarty w
nim opis czynu przypisanego oskarżonemu, ale także treść uzasadnienia
wyroku sporządzonego przez sąd meriti.
Reguła ne peius obejmuje każde ustalenie faktyczne przyjęte za pod-
stawę zaskarżonego wyroku. Będą to ustalenia o przedmiotowej stronie
czynu, a także o jego stronie podmiotowej (umyślność, nieumyślność, ro-
dzaj zamiaru), motywach, pobudkach, innych okolicznościach wpływają-
cych na stopień winy i stopień społecznej szkodliwości czynu oraz, co
istotne w rozpoznawanej sprawie, ustalenia dotyczące samego oskarżone-
go, jego właściwości i warunków osobistych, o których mowa w art. 53 § 2
k.k., jego zachowania przed popełnieniem przestępstwa i po jego popeł-
6
nieniu (zob. W.Kociubiński: Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 28 czerwca 2006 r., V KK 491/05, PS 2007 r., nr 9, s. 153).
Istotnym w rozpoznawanej sprawie było rozstrzygnięcie kwestii, czy
Sąd odwoławczy dokonał jedynie odmiennej oceny istotnych w sprawie
okoliczności, czy też doszło do zmiany ustaleń faktycznych, przyjętych za
podstawę zaskarżonego wyroku, przez uzupełnienie katalogu okoliczności
obciążających. Za nietrafną uznać należy tę część zarzutu kasacji, w której
obrońca skazanego podkreśla, że do poszerzenia katalogu okoliczności
obciążających doszło między innymi przez ustalenie przez Sąd Okręgowy
wcześniejszej karalności Grzegorza M. za wykroczenia. Sąd pierwszej in-
stancji w uzasadnieniu wyroku podkreślił, iż Grzegorz M. był za wykrocze-
nia drogowe ukarany 24 punktami karnymi, a dalej skonstatował, że wykro-
czenia drogowe, które popełnił, nie wywołały w nim refleksji i potrzeby za-
stanowienia. W tym stanie rzeczy uznać należy, że sąd a quo dostrzegł i
ustalił karalność Grzegorza M. za wykroczenia drogowe, zaś sąd ad quem
jedynie dokonał innej, bardziej rozbudowanej oceny tej samej okoliczności,
nadając jej większą wagę w porównaniu do Sądu pierwszej instancji.
Za zasadną uznać natomiast należy pozostałą część zarzutu kasacji.
Wywiad sporządzony o Grzegorzu M. przez kuratora sądowego w jego
miejscu zamieszkania został wprawdzie zaliczony przez Sąd pierwszej in-
stancji do dowodów ujawnionych na rozprawie. Treść tego wywiadu,
zwłaszcza zawarte w nim opinie o oskarżonym, nie były jednak w ogóle
przedmiotem rozważań Sądu meriti. Stwierdzenie, że Grzegorz M. po-
strzegany jest w miejscu zamieszkania jako „cwaniak” i osoba agresywnie
prowadząca samochód, nie znalazło się w katalogu okoliczności ustalo-
nych przez Sąd pierwszej instancji i Sąd nie oceniał tego stwierdzenia roz-
ważając wymiar kary. Dopiero Sąd odwoławczy, uzasadniając podwyższe-
nie wymiaru kary pozbawienia wolności, podkreślił powyższe w uzasadnie-
niu wyroku.
7
Sąd ten stwierdził ponadto, że Grzegorz M. ukrywał się, podejmował
działania zmierzające do uniknięcia ujęcia, co osłabiło wymowę pozytywnej
opinii o nim z okresu pobytu w areszcie tymczasowym. Ustalenie to wynika,
jak można zakładać, z zeznań funkcjonariuszy policji, którzy dokonywali
zatrzymania Grzegorza M. w miejscu zamieszkania i podali, że po ich
przyjściu do domu, oskarżony przebywający w pomieszczeniu gospodar-
czym, ujawnił się dopiero po chwili, po skierowanych do niego słowach oj-
ca. Także te okoliczności nie stanowiły przedmiotu rozważań Sądu pierw-
szej instancji, który nie opisał tych faktów dokonując ustaleń faktycznych i
nie rozważał ich w kontekście oceny okoliczności wpływających na wymiar
kary. To Sąd odwoławczy w uzasadnieniu wyroku zmieniającego zaskar-
żony wyrok Sądu Rejonowego w W., ustalił powyższe w uzasadnieniu i
wskazał, jako jedną z okoliczności przemawiających za koniecznością wy-
mierzenia oskarżonemu surowszej kary pozbawienia wolności.
Dwie opisane powyżej okoliczności stały się elementami przyjętego
dopiero przez Sąd odwoławczy stanu faktycznego sprawy, stały się przed-
miotem ocen tego Sądu, co do postawy i właściwości Grzegorza M., stały
się wreszcie podstawą zmiany wymiaru kary pozbawienia wolności i to za-
ostrzenia tej kary w znaczącym stopniu. Były to nowe ustalenia faktyczne,
dokonane dopiero przez Sąd odwoławczy, doszło więc do zmiany ustaleń
faktycznych, o której mowa w art. 454 § 2 k.p.k. (co do rozumienia terminu
„ustalenie faktyczne” zob. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 2 grudnia 2003 r., III KK 526/02, LEX 83789).
Sąd Okręgowy w K. dopuścił się naruszenia art. 454 § 2 k.p.k. i
uchybienie to miało charakter rażący. Spowodowało ono uniemożliwienie
Grzegorzowi M. próby polemizowania z przyjętą opinią „cwaniaka agre-
sywnie prowadzącego samochód” i ustaleniem, że ukrywał się unikając
ujęcia. Uniemożliwiło także podjęcie przez obronę prób weryfikowania tych
twierdzeń, ustalenia źródeł opinii lub wyrażenia ocen, co do wypełnienia
8
przez oskarżonego jego zachowaniem znaczenia wyrażenia „ukrywa się”.
Gwarancyjny charakter przepisu art. 454 § 2 k.p.k. polega właśnie na za-
pewnieniu oskarżonemu możliwości zaskarżenia orzeczenia, przez wyka-
zywanie błędu w ustaleniach faktycznych, które stały się podstawą danego
rozstrzygnięcia. W przypadku Grzegorza M. został on możliwości tej po-
zbawiony. Wpływ omawianego uchybienia na treść wyroku był oczywisty i
istotny zważywszy zmianę wymiaru kary pozbawienia wolności.
Sąd odwoławczy dostrzegając fakty, które nie stały się podstawą za-
skarżonego wyroku, a zdaniem tego sądu stać się powinny, był zobowią-
zany, uwzględniając regułę z art. 454 § 2 k.p.k., do uchylenia zaskarżone-
go wyroku i przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego
rozpoznania.
Uznając wniesioną kasację za zasadną Sąd Najwyższy uchylił za-
skarżony wyrok Sądu Okręgowego w K. i sprawę przekazał temu Sądowi
do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. Przy ponow-
nym rozpoznaniu sąd ten respektować powinien regułę ne peius z art. 454
§ 2 k.p.k.