Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 170/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Przedsiębiorstwa Działań
Gospodarczych "P." A. D. w O.
przeciwko J. B.
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 3 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 listopada 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w […] do ponownego rozpoznania oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
Uzasadnienie
2
Powód – Syndyk Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Działań Gospodarczych
„P.” – A. D. w O. w powództwie wniesionym przeciwko pozwanemu J. B. domagał
się pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego (wyroku Sądu Okręgowego w
O. z dnia 7 marca 2002 r.), zasądzającego od A. D. na rzecz pozwanego kwotę
187.613,47 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu. Jako podstawę żądania
powód wskazywał przepis art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. i podnosił, że należność
pozwanego, objęta tytułem wykonawczym, została już zaspokojona w całości przez
inny podmiot („W.” S.A. w W.) w ramach rozliczeń z inwestorem – Polską
Korporacją Handlu „MM” w W. Prace budowlane dokonywane były w budynku przy
ul. M. [...] w W. Według pozwanego, powód uiścił na rzecz pozwanego jedynie
część należności za wykonane prace instalacyjne, natomiast uzyskane od „W.” S.A.
należności wynikały z zawartych z tym podmiotem (generalnym wykonawcą) umów
i nie obejmowały zobowiązań powoda.
Sąd Okręgowy orzekł zgodnie z żądaniem pozwu, dokonując następujących
ustaleń faktycznych.
Inwestorem robót w budynku przy ul. M. [...] w W. była Polska Korporacja
Handlu „M M” w W. Generalny wykonawca „W.” S.A. zawarł z pozwanym w dniu 10
lutego 2000 r. umowę o wykonanie prac instalacyjnych we wspomnianym budynku
o wartości robót na kwotę 368.000 zł. Funkcję generalnego wykonawcy inwestycji
przejął następnie powód (Przedsiębiorstwo Działań Gospodarczych „P.”). W dniu
10 lipca 2000 r. nowy wykonawca generalny zawarł z pozwanym umowę o
wykonanie prac instalacyjnych (wartość prac – 364.000 zł). Powód zapłacił
pozwanemu za wykonane prace instalacyjne kwotę 95.319,99 zł. Po rozwiązaniu
umowy inwestora z generalnym wykonawcą (powodem) i przejęciu funkcji
generalnego wykonawcy przez „W.” S.A., tenże podmiot zawarł w dniu 1 sierpnia
2001 r. umowę o wykonanie instalacji sanitarnych z pozwanym. Wszystkie trzy
umowy o wykonanie prac instalacyjnych w budynku przy ul. M. [...] odnosiły się do
tego samego zakresu prac i były prowadzone na podstawie tej samej dokumentacji
3
technicznej. Generalny wykonawca „W.” S.A. uiścił na rzecz pozwanego z tytułu
inwestycji przy ul. M. [...] łącznie kwotę 295.470,20 zł.
Wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 7 marca 2002 r. zasądzono od powoda
na rzecz pozwanego kwotę 187.613,47 zł, a w dniu 13 maja 2002 r. nadano temu
wyrokowi klauzulę wykonalności.
Sąd Okręgowy stwierdził, że pomiędzy stronami kwestią sporną było to, czy
kwoty uiszczone przez generalnego wykonawcę „W.” S.A. obejmowały również
należności pozwanego wobec powoda i jaka była wysokość tych kwot już
zapłaconych. W ocenie Sądu pierwszej instancji, powód wykazał, że doszło do
zapłaty w całości przez osobę trzecią (generalnego wykonawcę) należności
pozwanego przysługującej wobec powoda i objętej tytułem wykonawczym
(wyrokiem z dnia 7 marca 2002 r.). Natomiast pozwany nie udowodnił, że zapłata
dokonana przez „W.” S.A. (dotycząca tej samej inwestycji) nie obejmuje
zobowiązania powoda wobec pozwanego, ale wynikała z odrębnych umów,
zawartych pomiędzy generalnym wykonawcą („W.D” S.A.) a pozwanym.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanego, zmienił zaskarżony wyrok
i oddalił powództwo jako nieuzasadnione. Powód kwestionował zasadność
obowiązku objętego tytułem wykonawczym i wywodził, że nastąpiła w całości
zapłata jego należności przez osobę trzecią (o czym dowiedział się już po
powstaniu kwestionowanego wyroku sądowego, tj. po dniu 7 marca 2002 r.).
Według Sądu Apelacyjnego, ocena przesłanek roszczenia opartego na podstawie
art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. powinna następować w oparciu o brzmienie tego przepisu
w okresie powstania kwestionowanego wyroku Sądowego (7 marca 2002 r.). Do
czynności prawnych i innych zdarzeń prawnych stosuje się prawo obowiązujące
w chwili dokonywania tych czynności lub powstania zdarzeń Jeżeli zatem dłużnik
(powód w obecnym procesie) nie podniósł w postępowaniu, w którym zapadł
kwestionowany wyrok z dnia 7 marca 2002 r., zarzutu spełnienia świadczenia,
to nie może tego czynić w obecnym procesie na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Możliwość powoływania się w powództwie o pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego na fakt spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut taki nie był
przedmiotem rozpoznawania w sprawie, pojawiła się dopiero po zmianie przepisu
4
art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. (Dz.U. nr 172, poz. 1804, cyt.
dalej jako „ustawa z dnia 2 lipca 2004 r.”).
W skardze kasacyjnej powoda zgłoszono zarzut naruszenia art. 840 § 1 pkt
2 k.c. w wyniku błędnej wykładni tego przepisu, nieuwzględniającej art. 7 ustawy
z dnia 2 lipca 2004 r. Skarżący kwestionuje stanowisko Sądu Apelacyjnego, że
przepis art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w nowym brzmieniu ma zastosowanie wówczas,
gdy zdarzenie w nim wymienione (m.in. spełnienie świadczenia) ma zastosowanie
po dacie wejścia w życie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. Skarżący wnosi o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W rozpatrywanej sprawie podstawowe znaczenie ma rozstrzygnięcie tego,
czy przepis art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (przewidujący drugą podstawę powództwa
opozycyjnego) w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. – o zmianie
ustawy – kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw ma
zastosowanie wówczas, gdy powództwo opozycyjne zostało wytoczone po dniu
wejścia w życie tej ustawy, tj. po dniu 5 lutego 2005 r., a powód podstawą tego
powództwa czyni wygaśnięcie zobowiązania, formułując zarzut spełnienia
świadczenia, który nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie zakończonej
wydaniem tytułu egzekucyjnego (nakazu zapłaty).
Sąd pierwszej instancji zajął w tej kwestii stanowisko pozytywne bez bliższej
motywacji prawnej. Negatywne stanowisko Sądu Apelacyjnego zostało szerzej
uzasadnione. W ocenie tego Sądu, możliwość powoływania się na zarzut
spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był rozpatrywany w sprawie, w której
wydano orzeczenie sądowe objęte żądaniem pozbawienia go wykonalności
(art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.), powstała dopiero po zmianie treści tego przepisu, tj.
po dniu 5 lutego 2005 r. Powód nie mógł zatem w niniejszym procesie żądać
pozbawienia wykonalności orzeczenia sądowego zapadłego w dniu 7 marca 2002 r.
2. Skarżący proponuje taką wykładnię art. 7 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r.,
która zmierza do wykazania, że tym przepisem intertemporalnym objęty jest także
przepis art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. i dlatego do postępowań egzekucyjnych,
5
wszczętych po dniu wejścia w życie omawianej ustawy, mają już zastosowanie
wszystkie przepisy objęte nowelizacją (w tym też – art. 840 § 1 pkt 2 ustawy),
w brzmieniu określonym w ustawie nowelizacyjnej. Sugerowana wykładnia art. 7
ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. służy skarżącemu do sformułowania ogólnej tezy, że
omawiany przepis intertemporalny konstytuuje w istocie wyjątek od zasady
przewidzianej w art. XXVI przepisów wprowadzających kodeks cywilny (Dz.U. nr
16, poz. 96 ze zm.) w zakresie dotyczącym art. 840 k.p.c.
W ocenie Sądu Najwyższego, nie jest to przekonywający sposób
rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego sformułowanego na wstępie, skoro
zastosowanie przepisu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. wiąże się tu z koniecznością
wszczęcia egzekucji po dniu 5 lutego 2005, tj. po dniu wejścia w życie ustawy
nowelizacyjnej. Dla możliwości wytoczenia powództwa opozycyjnego w oparciu
o art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. nie ma znaczenia to, czy na podstawie tytułu
wykonawczego, którego powód zamierza pozbawić wykonalności, toczy się lub nie
odpowiednie postępowanie egzekucyjne. Dla uruchomienia powództwa
opozycyjnego wystarczy bowiem potencjalna możliwość wszczęcia postępowania
egzekucyjnego (por. np. art. 843 § 2 k.p.c.). Dłużnik może żądać pozbawienia
(ograniczenia) wykonalności tytułu wykonawczego tak długo, jak długo zachodzi
w ogóle możliwość wykonania tego tytułu i dopiero cezurę czasową w tym
względzie stanowi chwila wykonania takiego tytułu. Dłużnik mógłby zatem wystąpić
z powództwem egzekucyjnym na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. nawet
wówczas, gdy nie została jeszcze wszczęta egzekucja i to w okresie, w którym
obowiązywał już przepis art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w nowym brzmieniu. Nie sposób
zatem twierdzić, że przepis ten nie miałby wtedy zastosowania do oceny
zasadności żądania powoda. Skoro zatem wszczęcie egzekucji nie stanowi
niezbędnej przesłanki do wytoczenia powództwa przewidzianego w art. 840 § 1 pkt
2 k.p.c., to należy przyjąć, że przepis art. 7 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. obejmuje
jedynie przepisy proceduralne, regulujące przebieg postępowania egzekucyjnego,
nie odnosi się natomiast do przepisów tworzących m.in. podstawy powództwa
opozycyjnego przewidzianego w art. 840 k.p.c. Wykładnia taka może wynikać
także z ogólnego przepisu art. 7 omawianej ustawy odnoszącego się w sposób
6
ogólny do wszelkich przewidzianych w tej ustawie przepisów poświęconych
postępowaniu egzekucyjnemu.
3. Brak w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. odpowiednich reguł interpretacyjnych
odnoszących się wprost do art. 840 k.p.c. nie oznacza, że należy akceptować
stanowisko Sądu Apelacyjnego, zgodnie z którym możliwość powoływania się na
zarzut spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania
w sprawie, powstała dopiero po dniu wejścia w życie przepisu art. 840 § 1
pkt 2 k.p.c., tj. po dniu 5 lutego 2005 r. Nie może bowiem przekonywać
decydujący - według Sądu Apelacyjnego - argument nawiązujący do zasad prawa
międzyczasowego, zgodnie z którymi do czynności prawnych i innych zdarzeń
stosuje się prawo materialne obowiązujące w chwili dokonania czynności lub
powstania zdarzeń prowadzących do powstania określonych stosunków prawnych
(por. art. XXVI i XLIX przepisów wprowadzających k.c., s. 6 uzasadnienia
zaskarżonego wyroku).
Dla oceny charakteru prawnego przepisu miarodajny pozostaje przede
wszystkim jego przedmiot i treść a nie samo miejsce ulokowania danego przepisu
w określonym akcie prawnym. O takim ulokowaniu decydują względy
systematyczne, a także względy określonej techniki ustawodawczej. Przepis art.
840 k.p.c. ma niewątpliwie cechy przepisu materialnoprawnego. Określa on bowiem
podstawowe przesłanki merytorycznej obrony dłużnika, a ponadto tworzy podstawę
rozstrzygnięcia merytorycznego sądu w oparciu o zdarzenia prawne, z którymi
przepisy prawa materialnego łączą skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania
albo niemożność egzekwowania świadczenia wynikającego z tytułu egzekucyjnego
(por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN
1071/00, Biuletyn SN 2003 nr 1, poz. 9). Nie można jednak zadecydowanie
wykluczyć formalno-prawnych cech omawianego przepisu. Przewiduje on bowiem
możliwość posłużenia się odpowiednim instrumentem procesowym (tzw.
powództwem opozycyjnym) przewidzianym w celu ochrony praw podmiotowych
dłużnika (powoda), które mogłyby być naruszone wykonaniem tytułu
wykonawczego. Możliwe byłoby zatem do obrony stanowisko o mieszanym
(materialno-prawnym) charakterze przepisu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
7
Mieszany charakter prawny przepisu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. nie pozwala
z pewnością na posłużenie się wskazanymi regułami intertemporalnymi
odnoszącymi się do przepisów prawa materialnego. Dla zastosowania tego
przepisu podstawowe znaczenia ma oczywiście powstanie zdarzeń prawnych,
z którymi przepisy prawa materialnego – obowiązujące właśnie w czasie
pojawienia się tych zdarzeń – łączą skutek w postaci wygaśnięcia lub ograniczenia
świadczenia. Data powstania takich zdarzeń (np. data spełnienia świadczenia)
nie może jednak determinować także możliwości zastosowania art. 840 § 1 pkt 2
k.p.c. w brzmieniu obowiązującym w tejże dacie, ponieważ potrzeba skorzystania
z tego środka obrony merytorycznej dłużnika może powstać dopiero po powstaniu
tytułu wykonawczego kwalifikującego się do pozbawienia go wykonalności, także
w okresie po wejściu w życie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r.
Należy także brać pod uwagę ratio legis dokonywanych w ustawie z dnia
2 lipca 2004 r. zmian art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w zakresie możliwych podstaw
powództwa opozycyjnego. Zarówno treść tego i innych przepisów odnoszących się
do powództwa opozycyjnego (por. też art. 8402
k.p.c.), jak i uzasadnienie
„Rządowego projektu ustawy – o zmianie ustawy – k.p.c. oraz niektórych innych
ustaw” (Druk Sejmowy nr 965 z dnia 4 października 2002 r.), pozwalają przyjąć, że
wyraźną intencją ustawodawcy było jednak rozszerzenie możliwości ochrony tych
dłużników, wobec których wydano tytuły wykonawcze, mimo wygaśnięcia (w całości
lub w części) zobowiązania objętego tym tytułem w wyniku wykonania (w całości
lub w części) tego zobowiązania. Żadne merytoryczne racje nie przemawiają za
tym, aby data wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej stanowiła cezurę
wyznaczającą możliwy zasięg merytorycznej obrony dłużnika w ramach powództwa
opozycyjnego, jeżeli za taką obrona przemawiają względy ochrony praw
podmiotowych tego dłużnika w ramach powództwa opozycyjnego. Oznacza to, że
dla zaktualizowania się tej ochrony bez znaczenia pozostaje sama data powstania
zdarzenia prawnego oddziaływującego na istnienie zobowiązania objętego tytułem
wykonawczym, byleby tylko to zdarzenie (spełnienie świadczenia) nie było
podnoszone jako zarzut procesowy i rozpatrywany w sprawie, o której doszło do
wydania tytułu egzekucyjnego. Innymi słowy, inne ukształtowanie prawne podstaw
powództwa egzekucyjnego, przewidziane w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., nie pozbawia
8
dłużnika możliwości powoływania się na te nowo ukształtowane podstawy w razie
wytoczenia powództwa opozycyjnego po dniu 5 lutego 2005 r. także wówczas, gdy
nastąpiło wykonanie zobowiązania objętego tytułem wykonawczym, a zarzut
spełnienia świadczenia nie był w ogóle przedmiotem rozpoznania w sprawie.
Rzecz jasna, skutek wykonania zobowiązania można łączyć także ze spełnieniem
świadczenia na rzecz wierzyciela przez osobę trzecią (art. 356 k.c.).
W konsekwencji należy podzielić sformułowany w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w wyniku dokonania jego niewłaściwej wykładni.
Z przedstawionych wcześniej względów nie mógł uzyskać aprobaty zarzut
nieuwzględnienia przez Sąd Apelacyjny art. 7 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. W tej
sytuacji należało uchylić zaskarżony wyrok i sprawę przekazać Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).