Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 309/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Anny Kosińskiej
przeciwko Zakładowi Gospodarki Ciepłowniczej Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w Tomaszowie Mazowieckim
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim
z dnia 19 czerwca 2007 r., sygn. akt V Pa 121/07,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Piotrkowie Trybunalskim do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy Ubezpieczeń Społecznych w Tomaszowie
Mazowieckim wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2007 r. oddalił powództwo Anny Kosińskiej
przeciwko Zakładowi Gospodarki Ciepłowniczej Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w Tomaszowie Mazowieckim o przywrócenie do pracy,
rozstrzygając także o kosztach procesu.
W uzasadnieniu wyroku Sąd wskazał, że powódka, urodzona 16 września 1955 r.,
poza krótką przerwą od 1 listopada 2003 r. do 14 listopada 2003 r., pozostawała
nieprzerwanie w zatrudnieniu od 2 sierpnia 1974 r. – w tym od 2 sierpnia 1974 r. do 31
grudnia 1985 r. oraz od 1 stycznia 1987 r. do 25 października 1997 r. wykonywała pracę
w szczególnych warunkach. Powódka nie przystąpiła do otwartego funduszu
emerytalnego. W dniu 19 stycznia 2007 r. pozwany wypowiedział powódce umowę o
pracę ze skutkiem na dzień 28 lutego 2007 r. Jako przyczynę wypowiedzenia wskazano
odwołanie powódki z funkcji członka zarządu pozwanej Spółki.
Dalej Sąd wywiódł, że powódka – wbrew swemu stanowisku - nie podlega ochronie
wskazanej w art. 39 k.p., ponieważ w ogóle nie nabędzie prawa do emerytury na
podstawie art. 46 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), z tej
przyczyny, że wiek 55 lat osiągnie dopiero w 2010 r. Według zaś warunku wynikającego
z art. 46 ust. 1 pkt 2 ustawy, możliwość przejścia na emeryturę wskazaną w art. 32
uzależniona jest od spełnienia wszystkich jej przesłanek do 31 grudnia 2007 r. Sąd
Rejonowy wykluczył też możliwość objęcia ochroną z art. 39 k.p. tych pracowników,
którzy legitymując się na dzień 31 grudnia 1998 r. wymaganym okresem pracy w
warunkach szczególnych oraz wymaganym okresem składkowym i nieskładkowym, z
chwilą osiągnięcia wieku emerytalnego, mogą skorzystać z prawa do emerytury na
podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Stwierdził, że nabycie
uprawnień do tej emerytury uzależnione jest, między innymi, od rozwiązania stosunku
pracy, który to warunek nastąpić musi łącznie z pozostałymi przesłankami
uprawniającym do nabycia prawa do tego świadczenia.
3
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim
wyrokiem z dnia 19 czerwca 2007 r. oddalił apelację powódki od powyższego wyroku.
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy podzielił ustalenia
faktyczne i ocenę prawną Sądu Rejonowego, podkreślając, że w przedmiotowej sprawie
nie został spełniony przez powódkę warunek rozwiązania stosunku pracy, w następstwie
którego nabyłaby ona prawo do emerytury.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku, powołującej się na naruszenie
prawa materialnego – art. 39 k.p. w związku z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy poprzez uwzględnienie powództwa w całości oraz o zasądzenie od pozwanego
zwrotu kosztów procesu za obie instancje i przed Sądem Najwyższym, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że bezsporne jest, iż powódka obniżony wiek
emerytalny (z tytułu pracy w warunkach szczególnych) osiągnie 16 września 2010 r.
Zatem wypowiedzenie umowy o pracę w dniu 19 stycznia 2007 r. dokonane zostało w
okresie, w którym przysługiwała jej ochrona przewidziana w art. 39 k.p. Dodatkowy
warunek prawa do emerytury przewidziany w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS jest warunkiem przyszłym, formalnym, po spełnieniu którego pracownik nabędzie
prawo do emerytury. Przepis art. 39 k.p. uzależnia ochronę pracownika przed
wypowiedzeniem od jego wieku i od tego, czy okres zatrudnienia umożliwi mu
skorzystanie z prawa do emerytury z osiągnięciem wieku emerytalnego.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Zgodnie z treścią art. 39 k.p. pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę
pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego,
jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem
tego wieku. Przepis ten, od zmiany dokonanej od dnia 1 maja 1989 r. ustawą z dnia 7
kwietnia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 20, poz. 107), miał w zasadzie identyczne brzmienie, a jedynie od dnia 1
czerwca 2004 r. okres ochronny przedłużono z 2 do 4 lat (na mocy ustawy z dnia 30
kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych, Dz.U. Nr 120, poz. 1252).
4
Wyjątkiem natomiast był okres od 1 stycznia 2004 r. do 1 czerwca 2004 r., czyli od
zmiany dokonanej ustawą z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 213, poz. 2081) do zmiany
wprowadzonej ustawą o świadczeniach emerytalnych. Wtedy brzmiał on następująco:
„Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie
więcej niż 2 lata do nabycia prawa do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych”.
Dotychczasowy sposób rozumienia tego zakazu wypowiedzenia umowy o pracę
oparty był na upowszechnionym poglądzie, że przez określony w tym przepisie wiek
emerytalny należy rozumieć wiek określony w przepisach emerytalnych zezwalający na
uzyskanie uprawnień w normalnym trybie. Nie jest nim natomiast wiek, który w świetle
przepisów szczególnych daje możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę (por.
uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego z
dnia 27 czerwca 1985 r., III PZP 10/85, wytyczne w przedmiocie stosowania art. 45 k.p. -
OSNCP 1985 nr 11, poz. 164). Jednakże, jak zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 28 marca 2002 r., I PKN 141/01, (OSNP 2004 nr 5, poz. 86), pogląd taki był w pełni
uprawniony wówczas, gdy prawo do wcześniejszej emerytury, rozumiane jako
szczególne uprawnienie do wcześniejszego skorzystania z uprawnień emerytalnych,
było realizowane jako przywilej socjalny (np. przez pracownice po osiągnięciu tzw.
normalnego stażu emerytalnego opiekujące się dziećmi szczególnej troski), albo jako
prawo honorowe z tytułu uznania szczególnych zasług (np. przez inwalidów wojskowych
lub kombatantów) lub poniesienia szczególnych obciążeń (wyrzeczeń) dla kraju (np.
przez byłych żołnierzy zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianych w
kopalniach węgla kamiennego, kamieniołomach lub w zakładach wydobywania rud
uranu). W tych przypadkach możliwość uzyskania wcześniejszych uprawnień
emerytalnych zależała od uznania zainteresowanego pracownika, korzystającego ze
szczególnego (uprzywilejowanego) "pozapracowniczego" statusu prawnego osoby
uprawnionej do skorzystania z prawa do wcześniejszej emerytury. Pojęcie wieku
emerytalnego jest ustawową kategorią prawa ubezpieczeń społecznych, co oznacza, że
ustawodawca określa w tym dziale prawa wiek emerytalny, którego granice - de lege lata
- są uwarunkowane nie tylko kategorią płci, ale również rodzajami zatrudnienia, które
preferują wykonujących je pracowników do skorzystania z uprawnień emerytalnych w
5
obniżonym wieku emerytalnym, uznanym przez ustawodawcę za normalny wiek
emerytalny dla ściśle określonych kategorii zatrudnienia. W obowiązującym stanie
prawnym ustawowym wiekiem emerytalnym jest wiek uprawniający do przejścia na
emeryturę na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39,
poz. 353 ze zm.). Ustawa ta określa jednolity wiek emerytalny w zależności od płci
pracownika wynoszący dla kobiety 60, a dla mężczyzny 65 lat. Równocześnie
przewiduje ona możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę, przed osiągnięciem
tzw. powszechnego wieku emerytalnego. Dotyczy ona górników, pracowników
kolejowych, ale także pracowników, o których mowa w ustępach 2 i 3 art. 32 tej ustawy,
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Możliwość
taka dotyczy bezwarunkowo ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz
warunkowo ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1
stycznia 1969 r. Wiek emerytalny dla pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na
podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury,
ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych, które zawiera rozporządzenie
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8,
poz. 43 ze zm.). W świetle powyższego, niższy od powszechnego wiek emerytalny
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
jest dla nich normalnym ustawowym wiekiem emerytalnym, a to z kolei sprawia, że tacy
pracownicy w okresie 4 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego właściwego dla tych
kategorii zatrudnienia korzystają ze szczególnej ochrony prawnej przewidzianej w art. 39
k.p. (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2006 r., II PK 159/05, OSNP
2007 nr 1-2, poz. 3).
Zgodnie z art. 184 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach ubezpieczonym
urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku
przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy osiągnęli: (1)
okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku
niższym niż 60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz (2) okres składkowy i
6
nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 (wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat
dla mężczyzn). Ponadto emerytura przysługuje pod warunkiem nieprzystąpienia do
otwartego funduszu emerytalnego oraz rozwiązania stosunku pracy - w przypadku
ubezpieczonego będącego pracownikiem (ust. 2). Ponieważ przepis ten również dotyczy
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
i odwołuje się do przepisów określających wiek emerytalny tej kategorii ubezpieczonych,
konsekwentnie zatem pracownik, któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia
wieku emerytalnego wskazanego w tym przepisie i któremu okres zatrudnienia
umożliwia uzyskanie emerytury na podstawie tego przepisu, podlega ochronie
przewidzianej w art. 39 k.p. Przeciwne stanowisko Sądu Okręgowego, a wcześniej Sądu
Rejonowego, nie znajduje uzasadnienia w treści tego przepisu. Z jego dosłownego
brzmienia wynika, że ochroną objęty jest pracownik, który z chwilą osiągnięcia wieku
emerytalnego będzie miał wynikającą z obowiązujących przepisów prawa możliwość
uzyskania prawa do emerytury. Na tę możliwość uzyskania emerytury składają się
pozostałe - obok wieku emerytalnego - warunki prawa do tego świadczenia a nie tylko
okres zatrudnienia (okres składkowy i nieskładkowy), choć tylko on został wymieniony w
tym przepisie. Stąd też nie można szczególnego znaczenia przypisywać temu, iż
ustawodawca wiek emerytalny powiązał w tym przepisie wyłącznie z okresem
zatrudnienia i z tego wywodzić, że chodzi tu o prawo do emerytury uzależnionej
wyłącznie od stażu i wieku emerytalnego. Idąc tym tokiem rozumowania, należałoby
wyłączyć spod ochrony również i tych ubezpieczonych, którzy swoje prawo do tego
świadczenia opieraliby na przepisie art. 46 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, z uwagi na inny, niewymieniony w art. 39 k.p. warunek –
nieprzystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego, a przecież co do tej grupy
ubezpieczonych Sąd Okręgowy nie miał wątpliwości, że przysługuje im ta ochrona.
W przypadku emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych lub w
szczególnym charakterze jej przesłanki zależą od daty urodzenia ubezpieczonego.
Prawo do tej emerytury ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. uzależnia
się od określonego wieku oraz wymaganego okresu zatrudnienia – w tym okresu pracy
w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze (art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS). Młodsi ubezpieczeni, urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r.
a przed dniem 1 stycznia 1969 r. muszą się legitymować dodatkowym warunkami, a
7
mianowicie, wymagane jest, aby nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego
albo nie złożyli wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w
otwartym funduszu emerytalnym, nadto, aby spełnili oni warunki do uzyskania emerytury
do dnia 31 grudnia 2008 r., (przedtem do dnia 31 grudnia 2007 r., jeszcze wcześniej do
dnia 31 grudnia 2006 r.). Natomiast ci, którzy osiągną wiek emerytalny po 31 grudnia
2008 r. i są pracownikami, dodatkowo muszą rozwiązać stosunek pracy (art. 184 ust. 2).
Oczywistym jest, że przystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego wyklucza raz na
zawsze prawo do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych lub w
szczególnym charakterze tej drugiej grupy ubezpieczonych. Zatem nawet osiągnięcie
wieku emerytalnego i posiadanie wymaganego okresu zatrudnienia nie umożliwi nabycia
prawa do emerytury. Inaczej rzecz się przedstawia w przypadku warunku rozwiązania
stosunku pracy, który nie został ograniczony czasowo. Warunek ten ma charakter
„zawieszający" powstanie prawa do emerytury i uzależniony jest wyłącznie od woli
pracownika (ubezpieczonego). Stąd osiągnięcie wieku emerytalnego – po spełnieniu
pozostałych przesłanek - umożliwi mu uzyskanie prawa do emerytury z tą datą, jeżeli
jednocześnie do tej daty rozwiąże stosunek pracy. Uprawniony jest zatem pogląd, że
pracownik, który spełnił do 31 grudnia 1998 r. warunek stażu emerytalnego (w tym
okresu pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze) uprawniający
go do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym i który wiek ten osiągnie po 31
grudnia 2008 r., ma możliwość nabycia uprawnień do emerytury na podstawie art. 184
ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a zatem podlega ochronie przewidzianej w art.
39 k.p.
Warto zwrócić uwagę, że podobny warunek – rozwiązania stosunku pracy
przewidywał, obowiązujący do 31 grudnia 2006 r., art. 49 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, uchylony ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy - Karta Nauczyciela (Dz.U.
Dz.U. Nr 167, poz.1397). Zgodnie z nim prawo do emerytury górniczej, o której mowa w
art. 34 lub 48, przysługuje pracownikom urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed
dniem 1 stycznia 1969 r., jeżeli spełniają łącznie następujące warunki: (1) nie przystąpili
do otwartego funduszu emerytalnego; (2) warunki do uzyskania emerytury określone w
tych przepisach spełnią do dnia 31 grudnia 2006 r.; (3) nastąpiło rozwiązanie stosunku
pracy. Mimo to, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 lutego 2004 r., I PK 348/03 (OSNP
8
2004 nr 24, poz. 417), nie widział przeszkód dla objęcia ochroną wynikającą z art. 39
k.p. ubezpieczonego, któremu brakowało 2 lat do nabycia prawa do tej właśnie
emerytury (do osiągnięcia obniżonego wieku emerytalnego wynoszącego - zgodnie z
obowiązującym wówczas art. 34 ust. 2 – 50 lat).
W uzupełnieniu powyższych uwag należy wskazać, że przyjęcie, iż wiekiem
emerytalnym dla powódki jest 55 lat oznacza, że ochrona ustalona w art. 39 k.p.
zakończy się z chwilą osiągnięcia przez powódkę 55 lat – nawet jeśli stosunek pracy nie
zostanie rozwiązany. Także nie będzie mogła ona skorzystać z tej ochrony na 4 lata
przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego (60 lat), bowiem przysługuje
ona pracownikowi tylko jeden raz (zob. wskazany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z 28
marca 2002 r., I PKN 141/01).
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§1 k.p.c. orzekł jak
w sentencji wyroku. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.