Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 lipca 2008 r.
I UK 9/08
Członkowie zarządu osoby prawnej, których odpowiedzialność za zale-
głości z tytułu niezapłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, pow-
szechne ubezpieczenie zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwaranto-
wanych Świadczeń Pracowniczych, ustalił w decyzji właściwy organ Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, mogą odwołać się od tej decyzji także w części do-
tyczącej nieobjęcia odpowiedzialnością pozostałych członków zarządu.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Roman
Kuczyński, Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 lipca
2008 r. sprawy z odwołania Ryszarda S., Janusza T., Tadeusza M. przeciwko Zakła-
dowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi Wojewódzkiemu w O. z udziałem zainte-
resowanych [...] o ustalenie braku odpowiedzialności członka zarządu stowarzysze-
nia za zobowiązania z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, na
skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonych od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białym-
stoku z dnia 28 sierpnia 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania ka-
sacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzjami z dnia 4 kwietnia 2006 r. ZUS Oddział w O. ustalił odpowiedzial-
ność 19 członków zarządu Stowarzyszenia O. Klub Sportowy „G.” w O. za zaległości
z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, powszechne ubezpie-
czenie zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych powstałe w okresie pełnienia przez powyższe osoby funkcji członków
zarządu stowarzyszenia.
2
Od powyższych decyzji, w dniu 4 maja 2006 r. - za pośrednictwem ZUS Od-
działu w O. - ich adresaci złożyli odwołania do Sądu Okręgowego w Olsztynie.
W dniu 30 maja 2006 r. organ rentowy wydał decyzję dotyczącą Ryszarda S.
wyłączającą jego odpowiedzialność co do zaległości składkowych za okres przed 1
stycznia 2003 r. Natomiast decyzjami z dnia 1 czerwca 2006 r. organ rentowy uchylił
swoje decyzje dotyczące 16 członków zarządu, pozostawiając w mocy decyzje doty-
czące Janusza T. i Tadeusza M. Wskazane powyżej decyzje zostały doręczone
wnioskodawcom (Ryszardowi S., Januszowi T. i Tadeuszowi M.) w toku postępowa-
nia toczącego się przed Sądem Okręgowym w Olsztynie [...] o ustalenie braku ich
odpowiedzialności jako członków zarządu za zobowiązania z tytułu nieopłaconych
składek na ubezpieczenie społeczne.
Ryszard S., Janusz T. i Tadeusz M. wnieśli odwołania, którymi zaskarżyli de-
cyzje organu rentowego z dnia 1 czerwca 2006 r. uchylające odpowiedzialność po-
zostałych członków zarządu Stowarzyszenia. W uzasadnieniach podnieśli, że za-
skarżone decyzje zostały wydane z naruszeniem przepisów postępowania admini-
stracyjnego oraz art. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z
art. 116 i art. 116a Ordynacji podatkowej. Ich zdaniem Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddział w O. naruszył zasadę równego traktowania wszystkich osób objętych
obowiązkiem opłacania składek na ubezpieczenie, bowiem nie zastosował wobec
wszystkich członków zarządu tych samych kryteriów warunkujących ich odpowie-
dzialność za zobowiązania Stowarzyszenia, wydając tylko wobec wybranych człon-
ków zarządu decyzje uchylające ich odpowiedzialność. Odwołujący się podnieśli po-
nadto, że zaskarżone decyzje uchylające odpowiedzialność pozostałych członków
zarządu powinny być doręczone również odwołującym się, ponieważ naruszają ich
istotny interes prawny przez zawężenie kręgu osób solidarnie odpowiedzialnych z
OPKS „G.” za zaległości składkowe Stowarzyszenia.
W odpowiedzi na odwołania organ rentowy podniósł między innymi, że nie
uchylając decyzji dotyczących odpowiedzialności wnioskodawców skorzystał z
uprawnień wierzyciela wobec odpowiadających solidarnie dłużników; miał bowiem
możliwość wyboru podmiotu, od którego będzie żądał spełnienia świadczenia.
Wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2007 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Olsztynie oddalił odwołania uznając, że nie mogą być one uwzględ-
nione ze względów proceduralnych. Odwołujący się domagali się uchylenia
zaskarżonych decyzji, tymczasem z treści art. 4774
§ 1 i § 2 k. p. c. wynika, że Sąd
3
pierwszej instancji może jedynie oddalić odwołanie albo je uwzględnić i zmienić za-
skarżoną decyzję w części lub w całości i orzec co do istoty sprawy. Sąd pierwszej
instancji uznał ponadto, że odpowiedzialność solidarna członków zarządu za zobo-
wiązania osób prawnych powstaje z mocy prawa niezależnie od decyzji organu ren-
towego. Decyzje ZUS jedynie potwierdzają istnienie takiej odpowiedzialności, gdyż
mają charakter deklaratywny. Wydanie zatem decyzji uchylającej odpowiedzialność
niektórych członków zarządu nie pozbawiło odwołujących się, środków prawnych do
dochodzenia swoich roszczeń w drodze regresu.
W apelacji od powyższego wyroku Ryszard S., Janusz T. i Tadeusz M. zarzu-
cili naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 116 § 1 w
związku z art. 107 § 1 i art. 108 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 - Ordynacja po-
datkowa, przez przyjęcie, że odpowiedzialność członków zarządu Stowarzyszenia
OPKS „G.” za zaległości z tytułu nieopłaconych przez Stowarzyszenie składek po-
wstaje z mocy prawa, bez konieczności wydania decyzji przez organ rentowy; zarzu-
cili też naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 376 k.c.
w związku z art. 91 Ordynacji podatkowej, przez przyjęcie, że brak decyzji wydanych
w trybie art. 108 § 1 w związku z art. 116a oraz 116 § 1 Ordynacji podatkowej, usta-
lających odpowiedzialność pozostałych członków zarządu Stowarzyszenia nie po-
zbawia apelujących możliwości dochodzenia od pozostałych członków zarządu
zwrotu w odpowiednich częściach tego, co sami świadczyli na rzecz organu rento-
wego.
Wyrokiem z dnia 28 sierpnia 2007 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację odwołują-
cych się. Sąd drugiej instancji podzielił pogląd apelujących, że odpowiedzialność
osoby trzeciej za zobowiązania płatnika składek nie może powstawać z mocy same-
go prawa. Jej zaistnienie obwarowane jest bowiem określonymi przesłankami, któ-
rych obecność bada organ rentowy w postępowaniu poprzedzającym wydanie decy-
zji. W przypadku ustalenia odpowiedzialności z art. 116a Ordynacji podatkowej wy-
magane jest łączne zaistnienie przesłanek wskazanych w art. 116 Ordynacji podat-
kowej. Dopiero ustalenie tych okoliczności uprawnia organ rentowy do orzeczenia w
drodze decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej za zobowiązania osoby prawnej. Z
chwilą doręczenia decyzji powstaje stosunek prawny, którego przedmiotem jest po-
wstanie odpowiedzialności osoby trzeciej. Sąd drugiej instancji stwierdził, że możli-
wość skorzystania przez organ rentowy z uprawnień wierzyciela wynikających z art.
4
366 k.c. w związku z art. 91 Ordynacji podatkowej powstaje dopiero po orzeczeniu
odpowiedzialności członków organu zarządzającego osobą prawną i dotyczy jedynie
adresatów wydanych decyzji. Jednakże organ rentowy ma prawo wyboru osoby, wo-
bec której wyda decyzję. Wyprowadzona z art. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych zasada równego traktowania wszystkich ubezpieczonych może być, w
ocenie Sądu drugiej instancji, jedną z podstaw prawnych wystąpienia przez osobę,
wobec której zapadła prawomocna decyzja, z żądaniem wydania przez organ ren-
towy decyzji ustalającej odpowiedzialność solidarną również innych członków zarzą-
du. Natomiast, w przypadku, gdyby odwołania osób, wobec których wydano decyzje,
zostały uwzględnione, osoby takie nie miałyby interesu prawnego w takim ustaleniu.
W związku z powyższym stanowiskiem, Sąd drugiej instancji uznał, że na
obecnym etapie sprawy roszczenia wnioskodawców należy uznać za przedwczesne,
gdyż postępowania dotyczące odwołań od decyzji ustalających odpowiedzialność
solidarną apelujących za niezapłacone przez Stowarzyszenie składki nie zostały za-
kończone prawomocnymi wyrokami. Organ rentowy jest zobowiązany ustalić pełny
krąg osób odpowiedzialnych za zobowiązania osoby prawnej dopiero na żądanie
dłużnika, który uregulował należności stowarzyszenia lub wobec którego uprawo-
mocniła się decyzja ustalająca jego zobowiązanie w tej kwestii.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony w całości skargą ka-
sacyjną wniesioną przez pełnomocnika wnioskodawców Ryszarda S., Janusza T. i
Tadeusza M. Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę przez
orzeczenie co do istoty sprawy - uwzględnienie odwołań skarżących i uchylenie de-
cyzji ZUS Oddziału w O. z dnia 1 czerwca 2006 r. [...], ewentualnie o uchylenie za-
skarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania, a także o zasądzenie od organu rentowego na rzecz skarżących zwrotu
kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa prawnego według norm przepisanych.
Skargę kasacyjną oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa material-
nego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: 1) art. 366 § 1 k. c. w
związku z art. 91 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity
tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) oraz art. 108 § 1 w związku z art. 116 § 1
i art. 116a Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11,
poz. 74 ze zm.), polegające na przyjęciu, że organ rentowy ma prawo dokonać swo-
bodnego wyboru, którzy spośród członków organu zarządzającego stowarzyszenia
5
będą ponosić odpowiedzialność za nieopłacone przez stowarzyszenie należności
składkowe, bez konieczności uprzedniego ustalenia w drodze decyzji kręgu osób
solidarnie odpowiedzialnych za te zaległości, podczas gdy w świetle powołanych
przepisów odpowiedzialność osób wchodzących w skład organu zarządzającego
stowarzyszenia powstaje dopiero z momentem doręczenia decyzji ustalającej ich
odpowiedzialność, którą organ rentowy ma obowiązek wydać w przypadku stwier-
dzenia przesłanek określonych w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej; 2) art. 83a
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,przez błędne przyjęcie, że organ ren-
towy jest zobowiązany ustalić pełny krąg osób odpowiedzialnych za zobowiązania
osoby prawnej dopiero na żądanie członka organu zarządzającego tej osoby praw-
nej, który zapłacił jej dług wobec organu rentowego lub wobec którego została wyda-
na ostateczna decyzja ustalająca jego odpowiedzialność za zaległości stowarzysze-
nia, pomimo tego że w niniejszej sprawie byłoby to możliwe tylko przez wzruszenie
uprzednio wydanych decyzji, którymi uchylono odpowiedzialność pozostałych człon-
ków organu zarządzającego; 3) art. 2a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych i art. 8 k.p.a., przez uznanie, że organ rentowy może wydać w stosunku do
różnych osób odmienne decyzje oparte na tym samym stanie faktycznym i prawnym,
bez konieczności szczegółowego uzasadnienia swoich ustaleń, co stoi w sprzeczno-
ści z zasadą równości wobec prawa oraz pogłębiania zaufania do organów państwa i
z zasadą pogłębiania świadomości i kultury prawnej obywateli.
Uzasadniając podstawę skargi skarżący podnieśli, że do powstania odpowie-
dzialności z art. 116 a Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych konieczne jest wydanie i doręczenie przez organ rentowy
stosownej decyzji. Bez prawomocnej decyzji ustalającej nie istnieje zatem żadne zo-
bowiązanie wobec organu rentowego. W sytuacji, gdy ZUS stwierdzi istnienie okre-
ślonych w art. 116 Ordynacji podatkowej podstaw do wydania decyzji o
odpowiedzialności członków organu zarządzającego ma obowiązek wydać taką de-
cyzję. W przypadku odstąpienia od wydania decyzji ustalającej odpowiedzialność
organ rentowy powinien w sposób wyczerpujący uzasadnić swoje rozstrzygnięcie.
Zdaniem skarżących w zaskarżonym wyroku Sąd drugiej instancji usankcjonował
działanie organu rentowego, polegające na: uznaniowym wyborze osób, od których
ZUS będzie żądał zaspokojenia zaległości stowarzyszenia bez uprzedniego ustalenia
kręgu wszystkich osób odpowiedzialnych solidarnie z dłużnikiem głównym oraz
uchylenia decyzji ustalających odpowiedzialność wybranych członków organu zarzą-
6
dzającego bez dostatecznego uzasadnienia swojego rozstrzygnięcia, a tym samym
pozbawienie skarżących możliwości występowania z roszczeniami regresowymi w
stosunku do tych osób. Z kolei stanowisko Sądu, że w przypadku prawomocnego
ustalenia odpowiedzialności skarżących, będą oni mogli domagać się od organu
rentowego podjęcia działań w celu ustalenia odpowiedzialności pozostałych człon-
ków organu zarządzającego, zdaniem skarżących jest niezgodne z przepisem art. 83
a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który stanowi, że do wzruszenia de-
cyzji organu rentowego, od której wniesiono odwołanie konieczne jest wskazanie
nowych okoliczności i dowodów istniejących w czasie wydania decyzji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwszym z założeń, na których opiera się zaskarżony wyrok jest stwierdze-
nie konieczności wydania decyzji organu rentowego, ażeby została ukonstytuowana
(powstała) odpowiedzialność członków zarządu Stowarzyszenia O. Klub Sportowy
„G.” za zaległości Stowarzyszenia z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne po-
wszechne ubezpieczenie zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowa-
nych Świadczeń Pracowniczych. Powyższe stanowisko jest dobrze w wyroku uargu-
mentowane, nie jest w rozpatrywanej skardze kasacyjnej kwestionowane i nie budzi
wątpliwości (por. zwłaszcza wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2006 r.
I UK 126/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 331).
Podzielając wyrażony w zaskarżonym wyroku pogląd o konstytutywnym zna-
czeniu decyzji ustalającej zobowiązanie członków zarządu, będących osobami trze-
cimi w rozumieniu art. 108 § 1 w związku z art. 116 a, art. 116 Ordynacji podatkowej i
art. 31 oraz 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, należy jednakże zaak-
centować pewne aspekty i konsekwencje przedmiotowej sytuacji prawnej, istotne ze
względu na podstawę skargi. Odpowiedzialność osoby trzeciej istotnie wymaga
podjęcia (i doręczenia) stosownej decyzji. Jednakże w decyzji właściwego organu
rentowego nie ma żadnych przesłanek o charakterze uznaniowym, które zależne
byłyby od organu ustalającego odpowiedzialność. Wszystkie przesłanki odpowie-
dzialności osoby trzeciej są ustawowo określone. Rzeczą organu rentowego jest
zastosowanie się do obowiązującego prawa. Istotę decyzji o odpowiedzialności
osoby trzeciej za zaległości składkowe, takie o jakie chodzi w rozpatrywanej sprawie,
stanowi stwierdzenie przez organ rozstrzygający, że zachodzą okoliczności (prze-
7
słanki) tej odpowiedzialności, określone w przepisach (por. zwłaszcza odpowiednio
stosowany art. 116 § 1 i § 2 Ordynacji podatkowej). Jest to w ujęciu modelowym
konkretyzacja stanu faktycznego do abstrakcyjnej normy prawnej. Jeżeli zachodzi
stan faktyczny, który odpowiada ustawowo ukształtowanym warunkom odpowie-
dzialności osoby trzeciej za niezapłacone składki przez stowarzyszenie, to organ,
któremu została w ustawie powierzona właściwość (kompetencja) do orzeczenia w
drodze decyzji o tej odpowiedzialności, nie powinien się od tej właściwości uchylać.
Kompetencje organów działających w sferze publicznej - najogólniej tę kwestię uj-
mując - są zobowiązaniem tych organów a nie ich uprawnieniem, z którego mogą
korzystać według uznania. Warto w tym kontekście wskazać na tezę Naczelnego
Sądu Administracyjnego zawartą w wyroku z dnia 5 września 2002 r., I Po 3214/00
(LEX nr 79014. POP 2003/3/65): „stwierdzenie przez organ podatkowy, iż określony
podmiot spełniał przesłanki ustawowe odpowiedzialności określonej kategorii osób
trzecich powoduje, iż ma on obowiązek wydania decyzji o pociągnięciu do odpowie-
dzialności takiej osoby. Nie istnieje obecnie żadna prawna możliwość odstąpienia od
wydania tego rodzaju decyzji”.
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych stosownie do jej zasady okre-
ślonej w art. 2a ust. 1 i 2, stoi na gruncie równego traktowania wszystkich ubezpie-
czonych; zasada równego traktowania dotyczy w szczególności obowiązku opłacania
i obliczenia wysokości składek na ubezpieczenie społeczne, co - poprzez regulacje z
art. 31 i 32 ustawy - .przenosi się odpowiednio na odpowiedzialność określonych
osób za zaległości składkowe. Słusznie na te przepisy zwrócił uwagę skarżący w
przedstawionej w skardze krytyce poglądu, który dopuszczałby jakąś swobodę uzna-
niową (arbitralność) podejmowania albo niepodejmowania decyzji w stosunku do
osób, które spełniają ustawowe przesłanki odpowiedzialności za zaległości składko-
we.
Zasadne są zarzuty skargi skierowane przeciwko pozostałym, poza przyję-
ciem konstytutywnego znaczenia decyzji dla powstania odpowiedzialności osób trze-
cich, założeniom zaskarżonego wyroku. Sąd Apelacyjny nie jest w swych założe-
niach konsekwentny, bo - jak to wyżej wyjaśniono - jeżeli decyzja jest potrzebna
ażeby powstało zobowiązanie z tytułu zaległości składkowej, to organ rentowy musi
taką decyzję podjąć, bo inaczej nie zostałaby zastosowana ustawowa norma prawna
nakładająca na określone osoby znajdujące się w określonej sytuacji faktycznej,
określone zobowiązanie. Rację ma skarżący zarzucając błędną wykładnię i zastoso-
8
wanie wskazanych w skardze przepisów dotyczących odpowiedzialności solidarnej
za zaległości składkowe. W kwestii powyższej znaczenie decydujące mają wskazane
wyżej konsekwencje decyzyjnego konkretyzowania odpowiedzialności za zaległości
składkowe. Najpierw musi zaistnieć, ukonstytuowana w decyzji odpowiedzialność,
ażeby - w myśl odpowiednio zastosowanego art. 91 Ordynacji podatkowej - zastoso-
wać do tej odpowiedzialności solidarnej za zaległości składkowe reguły określone w
Kodeksie cywilnym. Z odesłania zawartego w art. 91 Ordynacji podatkowej do art.
366 § 1 k.c. i art. 369 k.c. wynika, że wierzyciel (organ rentowy) może dokonać wy-
boru dłużnika (członka zarządu), od którego będzie dochodził zaspokojenia wierzy-
telności, dopiero po powstaniu solidarnego zobowiązania.
Zasadnie także w skardze został zakwestionowany pogląd Sądu Apelacyjnego
jakoby w ustalonym stanie faktycznym potrzeba (interes prawny) decyzyjnego okre-
ślenia wszystkich osób, które spełniają ustawowe warunki odpowiedzialności za za-
ległości składkowe aktualizowała się dopiero po prawomocnym zakończeniu sprawy
dotyczącej bezpośrednio skarżących wnioskodawców. Ten pogląd Sądu Apelacyjne-
go jest wyraźnie niekonsekwentny do przyjętej zasady odpowiedzialności, która,
ażeby zaistniała, musi opierać się na decyzji. Z kolei jak to trafnie wyjaśnił skarżący,
decyzje ustalające, że określone osoby nie odpowiadają za przedmiotowe zaległości
składkowe, są decyzjami rozstrzygającymi, tyle że negatywnie w przedmiocie odpo-
wiedzialności za zaległości składkowe. Uprawomocnienie się tych decyzji spowodo-
wałoby prawomocność ustalenia (rozstrzygnięcia) wyłączającego określone osoby z
kręgu osób zobowiązanych. Osoby te uzyskałyby w ten sposób status osób niezo-
bowiązanych, co oczywiście - wbrew poglądowi Sądu Apelacyjnego - ubezskutecz-
niałoby podstawę prawną ewentualnych repartycji w razie pokrycia wierzytelności
przez wnioskodawców. Ewentualne żądania regresowe mogłyby być przecież kiero-
wane do współdłużników solidarnych (por. art. 376 k.c.), natomiast sporne w sprawie
decyzje oznaczają wyłączenie określonych osób z kręgu dłużników solidarnych.
Z powyższych przyczyn uznając zasadność podstawy skargi kasacyjnej Sąd
Najwyższy orzekł stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.
========================================