Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 września 2008 r.
II UK 364/07
Przepis art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.; obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227)
pozwala uzupełnić okresy składkowe i nieskładkowe, które mają decydujące
znaczenie przy ocenie uprawnień emerytalnych ustalanych na podstawie prze-
pisów tej ustawy (art. 5-7), okresami składkowymi rolniczego ubezpieczenia
społecznego oraz prowadzenia lub pracy w gospodarstwie rolnym, do rozmiaru
najbliższego (kolejnego) stażu okresów składkowych i nieskładkowych w za-
kresie wymaganym i koniecznym do nabycia określonych uprawnień emerytal-
nych. Oznacza to, że jeżeli okresy składkowe lub nieskładkowe nie przekra-
czają 15 lat, to możliwe jest ich uzupełnienie okresami wskazanymi w art. 10
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach jedynie w celu nabycia prawa do tzw. nie-
pełnej emerytury na podstawie art. 28 tej ustawy. Natomiast, jeżeli okresy
składkowe lub nieskładkowe przekraczają 15 lat, to możliwe jest ich uzupełnie-
nie okresami, o jakich mowa w art. 10 ust. 1 ustawy, dla nabycia pełnych
uprawnień emerytalnych (np. na podstawie art. 27 lub art. 29 ustawy).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 września
2008 r. sprawy z wniosku Bożeny K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w W. o emeryturę, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 czerwca 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
2
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem z
dnia 27 czerwca 2007 r. oddalił apelację wnioskodawczyni Bożeny K. od wyroku Sądu
Okręgowego w Warszawie z dnia 14 lutego 2007 r. oddalającego jej odwołanie od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w W. z dnia 28 lutego 2006 r. przyznającej
wnioskodawczyni emeryturę „w kwocie gwarantowanej”.
W sprawie tej ustalono, że wnioskodawczyni, urodzona dnia 14 stycznia 1942 r.,
złożyła w dniu 12 stycznia 2006 r. wniosek o wyliczenie emerytury w nowej wysokości z
uwzględnieniem okresów jej pracy w gospodarstwie rolnym. W decyzji z dnia 28 lutego
2006 r. organ rentowy stwierdził, że wyliczony staż ubezpieczeniowy wynosi 19 lat, 1 mie-
siąc i 20 dni okresów składkowych oraz zatrudnienie w gospodarstwie rolnym w okresie 4
lat, 7 miesięcy i 17 dni. Ustalając wysokość emerytury organ rentowy nie uwzględnił okre-
sów zatrudnienia w gospodarstwie rolnym rodziców wnioskodawczyni od 15 stycznia 1958
r. do 31 stycznia 1962 r., ponieważ okres ten można by uwzględnić tylko wówczas, gdyby
wnioskodawczyni nie miała stażu pracy niezbędnego do uzyskania uprawnień do świad-
czenia emerytalnego. Tymczasem odwołująca legitymowała się „15-letnim stażem pracy” i
organ rentowy uznał, że „spełnia ona warunki do przyznania emerytury w kwocie gwaran-
towanej o symbolu E, a brak jest podstaw do wyliczenia emerytury zgodnie z żądaniem
zawartym w jej wniosku”.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu
Okręgowego, który stwierdził, że w świetle art. 10 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr
39, poz. 353 ze zm., powołanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach lub ustawa) brak
jest podstaw do zaliczenia, jako okresu składkowego, okresu pracy wnioskodawczyni w
gospodarstwie rolnym rodziców. Okresów, o których mowa w ust. 1 i 2 tego przepisu nie
uwzględnia się bowiem, jeżeli zostały one zaliczone do okresów, od których zależy prawo
do emerytury lub renty na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Natomiast okres zatrudnienia w gospodarstwie rolnym można uwzględnić tylko wyjątkowo,
jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe ustalone na zasadach ogólnych określonych w art.
5-7 ustawy nie wystarczają do przyznania emerytury i to tylko w takim zakresie, jaki jest
niezbędny do uzupełnienia tego brakującego okresu. W rozpoznawanej sprawie nie za-
chodziła potrzeba uzupełnienia okresu składkowego z tytułu ubezpieczenia społecznego,
ponieważ wnioskodawczyni ma co najmniej 15-letni okres składkowy i nieskładkowy, wy-
magany do przyznania emerytury na podstawie art. 28 ustawy. Sąd Apelacyjny powołał się
w tej argumentacji na stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w wyroku z dnia 3 grudnia
3
2004 r., II UK 59/04 (OSNP 2005 nr 13, poz. 95), wskazujące na wyjątkową możliwość
traktowania okresów pracy w gospodarstwie rolnym, tak jak okresów składkowych w ra-
mach ubezpieczenia pracowniczego, jedynie w zakresie niezbędnym do uzupełnienia
okresów składkowych i nieskładkowych. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy
stwierdził, że obowiązek restryktywnego interpretowania i stosowania art. 10 ustawy wy-
nika z faktu, że pracowniczy system emerytalny ma charakter systemu ubezpieczeniowego
i zakłada uzależnienie wysokości świadczenia emerytalnego od wielkości składek zgroma-
dzonych przez ubezpieczonego, podczas gdy rolniczy system emerytalny nie jest oparty
na takim założeniu i ma zasadniczo charakter zaopatrzeniowy. Kierując się tym wskaza-
niem nie można uzupełniać okresu składkowego o okres pracy w gospodarstwie rolnym
ponad wymagany art. 28 ustawy 15-letni okres składkowy, w tym celu aby osiągnąć 20-
letni okres składkowy, określony w art. 27 ustawy dla uzyskania wyższego świadczenia
emerytalnego.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik wnioskodawczyni zarzucił naruszenie prawa
materialnego, w szczególności: 1) art. 27 i art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i ren-
tach, przez jego błędną wykładnię polegającą na wadliwym przyjęciu, że przepisy te nie
mają zastosowania do ustalenia uprawnień emerytalnych skarżącej, aczkolwiek wykład-
nia literalna i celowościowa obu tych unormowań wskazuje, że brakujący staż pracowni-
czy do 20 lat pracy należy obligatoryjnie uzupełniać okresami pracy rolniczej, 2) art. 28 i
art. 54 tej ustawy, przez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że skarżąca
składając wniosek o emeryturę po ukończeniu 60 lat życia - w 2002 r. legitymowała się
jedynie 15 - letnim, a nie 20 - letnim stażem pracy, przez co otrzymała emeryturę w nie-
pełnym wymiarze, niepodwyższoną nawet do kwoty najniższej emerytury, mimo że zło-
żyła w 2002 r. do organu rentowego komplet dokumentów, także obejmujących pracę
w gospodarstwie rolnym rodziców przed 1983 r., a po ukończeniu 16 roku życia, 3) „nie-
uwzględnienie przy ustalaniu wysokości emerytury do podstawy jej wymiaru okresów
składkowych zgodnie z art. 15 ust. 1 i 6, art. 53 ust. 1 pkt 2 i art. 56 w/w ustawy, przez
co wysokość emerytury skarżącej nie uwzględniała składnika obejmującego po 1,3%
podstawy jej wymiaru za każdy rok z 20 lat okresów składkowych, co skutkowało bez-
podstawne niemalże 3 - krotne jej obniżenie”, 4) art. 2, art. 7, art. 32 ust. 1 i art. 67 ust.
1 Konstytucji RP, przez pozbawienie skarżącej przysługującego jej ustawowego prawa
do godziwej emerytury za niemalże 20 - letni okres pracy po ukończeniu studiów wyż-
szych na odpowiedzialnych stanowiskach, a przez to podważenie zasady zaufania do
władzy publicznej, naruszenia wobec niej zasady równego traktowania w porównaniu z
4
innymi ubezpieczonymi w zbliżonych stanach faktycznych oraz naruszenia zasady
sprawiedliwości społecznej wobec wydania krzywdzących ją decyzji emerytalnych,
nieuwzględniających jej dorobku pracowniczego i skazujących ją na życie w ubóstwie
w sytuacji, gdy nie ma innych źródeł dochodu. Jako okoliczność uzasadniającą przyję-
cie skargi do rozpoznania skarżąca wskazała na potrzebę wykładni przepisów praw-
nych, wobec poważnych wątpliwości w orzecznictwie sądów dotyczących tego, czy w
przypadku, gdy osoba ubezpieczona spełniająca wymóg wieku - kobieta 60 lat i posia-
dająca staż pracowniczy w jednostkach państwowych ponad 19 lat, kwalifikuje się do
przyznania jej emerytury z art. 27 ustawy emerytalnej za 20 lat pracy przy uzupełnieniu
brakujących miesięcy (niekwestionowaną w sprawie) pracą rolniczą, czy też przysłu-
guje jej emerytura za 15 lat pracy z art. 28 tej ustawy.
W ocenie skarżącej, za poglądem pozwalającym na uzupełnienie stażu emery-
talnego pracą w gospodarstwie rolnym przemawia dosłowne brzmienie zarówno art.
27, jak i art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach, nakazujących uwzględnie-
nie tych okresów jako okresów składkowych w zakresie niezbędnym do uzupełnienia
okresu wymaganego do przyznania emerytury. Należy bowiem odróżnić sytuację, gdy
staż pracowniczy wynosi niepełne 15 lat i wtedy uzasadnione jest uzupełnienie wyma-
ganego stażu okresami pracy rolniczej do tychże 15 lat (art. 28 ustawy), od sytuacji
gdy staż pracowniczy przekracza 15 lat, a jest krótszy niż 20 lat i wówczas uzasadnio-
ne wydaje się uzupełnienie stażu pracowniczego pracą w gospodarstwie rolnym do
pełnych 20 lat (art. 27 ustawy). Skarżąca podkreśliła, że przywoływana przez Sądy
obu instancji teza wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2004 r., II UK 59/04,
odnośnie do brzmienia art. 10 ustawy emerytalnej dotyczyła zupełnie innego stanu
faktycznego, w którym wnioskodawczyni pracowała w rolnictwie około 27 lat, a wystą-
piła o emeryturę pracowniczą legitymując się jedynie 9 miesiącami okresów składko-
wych, podczas gdy skarżąca posiada - jak przyjął sam organ rentowy - staż pracowni-
czy 19 lat, 1 miesiąc i 20 dni oraz 4 lata, 7 miesięcy i 17 dni zatrudnienia w gospodar-
stwie rolnym rodziców. Zatem przyznanie jej emerytury za jedynie 15 - letni staż pra-
cowniczy, niweczy jej dalszy ponad 4 - letni staż pracowniczy i całkowicie staż jej pracy
w rolnictwie, co niewątpliwie nie jest zgodne z zamierzeniem ustawodawcy, nakazują-
cego liczyć oba te okresy jako składkowe oraz zasadami sprawiedliwego i równego
traktowania ubezpieczonych. Zdaniem skarżącej, celem art. 10 ustawy emerytalnej
jest uzupełnienie stażu pracowniczego przez dodanie w brakującym zakresie okresów
pracy rolniczej zarówno przy ustalaniu, jak i obliczaniu wysokości emerytury po to, by -
5
jak w sprawie niniejszej, mimo braku kilku miesięcy pracy zawodowej, mogła być przy-
znana pełna emerytura pracownicza za 20 lat pracy. W przeciwnym wypadku w art. 10
umieszczone byłoby wyraźne zastrzeżenie, że chodzi o ustalenie prawa do emerytury,
np. „o jakiej mowa w art. 28” lub „z wyłączeniem emerytury z art. 27", tym bardziej że z
takim unormowaniem związane są poważne skutki finansowe, gdyż w myśl art. 54 tej
ustawy tych pierwszych emerytur nie podwyższa się nawet do kwoty najniższej eme-
rytury. W konsekwencji skarżąca wniosła o uchylenie „w całości i zmianę zaskarżone-
go wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego” przez uwzględnienie
odwołania od decyzji organu rentowego i przyznanie jej emerytury na podstawie art. 27
ustawy o emerytalnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieusprawiedliwiona dlatego, że zaskarżoną decyzją z
dnia 28 lutego 2006 r. organ rentowy przyznał ubezpieczonej emeryturę o symbolu E
na podstawie art. 27 ustawy o emeryturach i rentach, którą podwyższył do kwoty naj-
niższej emerytury, w miejsce niepełnej emerytury o identyfikatorze ENN, przyznanej
wcześniej na podstawie art. 28 tej ustawy, której nie podwyższa się do kwoty najniż-
szej emerytury (art. 54 tej ustawy). Oznaczało to, że w istocie rzeczy organ rentowy
ostatecznie na podstawie art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach uwzględ-
nił do okresu ubezpieczenia w rozmiarze 19 lat 1 miesiąca i 20 dni okresów składko-
wych i nieskładkowych okres pracy rolniczej w zakresie niezbędnym do przyznania
emerytury na podstawie art. 27 ustawy, w miejsce dotychczas pobieranej niepełnej
emerytury na podstawie art. 28 ustawy. Wprawdzie w piśmie z 20 czerwca 2006 r. or-
gan rentowy twierdził, że na taką operację „pozwolił przepis art. 28 ustawy w brzmieniu
nadanym mu od 01.07.2004 r.”, to ostatecznie przyznał ubezpieczonej emeryturę na
podstawie art. 27, a nie na podstawie art. 28 ustawy, do którego znowelizowanego
brzmienia organ ten odwołał się.
Równocześnie wysokość emerytury ubezpieczonej, która zgłosiła wniosek o
emeryturę w 2002 r. oraz o jej przeliczenie w 2006 r., nie mogła być wyliczona według
jej zarobków z lat 1972-1981, ponieważ tak wskazany okres nie mieści się w ustawo-
wych wariantach ustalania podstawy wymiaru emerytury określonych w art. 15 ust. 1
lub ust. 6 ustawy, które wymagają wskazania przeciętnej podstawy wymiaru składki na
ubezpieczenia emerytalne lub rentowe w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych wy-
6
branych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w któ-
rym zgłoszono wniosek o emeryturę (ust. 1, a lata wskazane przez ubezpieczoną nie
przypadają w takim okresie), lub w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających
przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania ubezpiecze-
niu (ust. 6, bo ubezpieczona nie opłacała składek na ubezpieczenie emerytalne lub
rentowe przez co najmniej 20 lat). Oznaczało to, że ubezpieczonej w żadnym z tych
ustawowych wariantów nie można było ustalić podstawy wymiaru jej emerytury dla
celów wyliczenia kwoty składkowej świadczenia według reguł art. 53 ust. 1 pkt 2 i 3
ustawy, co sprawiało, iż wobec braku możliwości ustalenia podstawy wymiaru emery-
tury w oparciu o te regulacje przysługuje jej świadczenie w wysokości najniższej eme-
rytury (art. 23 ust. 1 ustawy).
Powyższe sprawia, że skład orzekający Sądu Najwyższego jedynie incydental-
nie uznał, że w art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach nie ma przeszkód praw-
nych, aby przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie
rolnym po ukończeniu 16 roku życia mogły być uwzględniane w zakresie niezbędnym
do uzupełniania okresów składkowych i nieskładkowych wymaganych do ustalania
prawa do różnego rodzaju emerytur oraz przy obliczaniu ich wysokości, z zastrzeże-
niem ust. 3 tego przepisu, a także art. 56 ustawy o emeryturach i rentach. To pierwsze
ograniczenie nie pozwala na uwzględnienie „rolniczych” okresów, które zostały zali-
czone do okresów, od których zależy prawo do rolniczej emerytury lub renty. Nato-
miast ograniczenia z art. 56 ustawy wymuszają obliczenie wysokości przysługującego
świadczenia jako części świadczenia obliczonego w myśl art. 53, ale proporcjonalnie
do udziału okresów składowych i nieskładkowych w okresie stanowiącym sumę okre-
sów składkowych, nieskładkowych i uwzględnionych okresów pracy w gospodarstwie
rolnym (ust. 1). Natomiast w przypadku, gdy osoba uprawniona udowodniła co naj-
mniej: 20 lat - kobieta lub 25 lat - mężczyzna okresów składkowych albo okresów
składkowych uzupełnionych okresami nieskładkowymi w rozmiarze nie większym niż
określony w art. 5 ust. 2, wysokość należnej emerytury oblicza się w myśl zasad art.
53, z uwzględnieniem okresów składowych i nieskładkowych, lecz bez uwzględnienia
okresów pracy w gospodarstwie rolnym (ust.1). Takie ograniczenia stanowią zabez-
pieczenia przeciwko możliwości nadużywania regulacji art. 10 ust. 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach przy nabywaniu uprawnień emerytalnych na podstawie przepisów tej
ustawy.
7
Równocześnie nie zawsze jest uzasadniona lub usprawiedliwiona restrykcyjna
wykładnia art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, wedle której przepis art. 10
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach dopuszcza zupełnie wyjątkowo możliwość trak-
towania okresów pracy w gospodarstwie rolnym tak jak okresów składkowych w ra-
mach ubezpieczenia pracowniczego, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia okresów
składkowych i nieskładkowych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2004
r., II UK 59/04, OSNP 2005 nr 13, poz. 195). W każdym razie wykładnia ta nie może
być nadmiernie restrykcyjna, tj. ograniczać możliwości uwzględnienia okresów prowa-
dzenia lub pracy w gospodarstwie rolnym albo podlegania ubezpieczeniu społeczne-
mu rolników do przyznania wyłącznie prawa do tzw. niepełnej emerytury na podstawie
art. 28 ustawy. W ocenie składu orzekającego, przepis art. 10 ust. 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach pozwala bowiem uzupełnić okresy składkowe i nieskładkowe, które mają
decydujące znaczenie przy ocenie uprawnień emerytalnych ustalanych na podstawie
przepisów tej ustawy (art. 5-7), okresami składkowymi rolniczego ubezpieczenia spo-
łecznego, prowadzenia lub pracy w gospodarstwie rolnym do rozmiaru najbliższego
(kolejnego) stażu okresów składkowych i nieskładkowych w zakresie wymaganym i
koniecznym do nabycia określonych uprawnień emerytalnych. Oznacza to, że jeżeli
okresy składkowe lub nieskładkowe nie przekraczają 15 lat, to możliwe jest ich uzu-
pełnienie okresami wskazanymi w art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach jedy-
nie w celu nabycia prawa do tzw. niepełnej emerytury na podstawie art. 28 tej ustawy.
Natomiast, jeżeli okresy składkowe lub nieskładkowe przekraczają 15 lat, to możliwe
jest ich uzupełnienie okresami, o jakich mowa w art. 10 ust. 1 ustawy, dla nabycia peł-
nych uprawnień emerytalnych (np. na podstawie art. 27 lub art. 29 ustawy).
Ostatecznie w rozpoznawanej sprawie organ rentowy w istocie rzeczy, choć z
błędnym wskazaniem znowelizowanego brzmienia art. 28 ust. 1 in principio ustawy,
dostosował się do zaprezentowanej interpretacji składu orzekającego Sądu Najwyż-
szego, skoro przyznał ubezpieczonej pełną emeryturę na podstawie art. 27 ustawy o
emeryturach i rentach, który dla kobiety wymaga co najmniej 20 lat okresów ubezpie-
czenia, tyle że następnie ustalił to świadczenie w wysokości najniższej emerytury (art.
23 ust. 1 tej ustawy), ponieważ skarżącej nie można było ustalić podstawy wymiaru
emerytury stosownie do zasad określonych w art. 15 ust. 1 lub 6.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji w zgo-
dzie z art. 39814
k.p.c.
========================================