Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 105/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 września 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa M. S.
przeciwko "A." Spółce z o.o. w S.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 września 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 września 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok
Sądu pierwszej instancji (pkt 1) oraz orzekającej o kosztach
procesu (pkt 3) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy w G., po rozpoznaniu sprawy z powództwa M. S. przeciwko
Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo – Kredytowej „Ś.” w R. i spółce z o.o. pod
firmą „A.” z siedzibą w S. o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
wyrokiem z dnia 12 października 2006 r. pozbawił tytuł wykonawczy – wyrok Sądu
Okręgowego w K. z dnia 22 sierpnia 2000 r., IC …/00, zaopatrzony
postanowieniem tego Sądu z dnia 24 lutego 2006 r., I Co …/06, w klauzulę
wykonalności na rzecz spółki „A.” – wykonalności w części obejmującej kwotę 1
674,25 zł, natomiast w pozostałej części w stosunku do tej spółki oraz w całości w
stosunku do pozwanej Kasy powództwo oddalił. Za podstawę orzeczenia Sąd
Okręgowy przyjął następujące ustalenia faktyczne.
Wyrokiem z dnia 22 sierpnia 2000 r., IC …/00, Sąd Okręgowy w K. zasądził
od M. S., jako dłużnika solidarnego z tytułu poręczenia za spłatę kredytu
zaciągniętego przez D. M., na rzecz pozwanej Kasy kwotę 75 761,93 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 14 października 1999 r. i kosztami procesu w
wysokości 8 200 zł, po czym postanowieniem z dnia 3 grudnia 2000 r. nadał temu
wyrokowi klauzulę wykonalności. W dniu 31 stycznia 2003 r. pozwana Kasa
zawarła umowę powierniczego przelewu wierzytelności, mocą której przelała
wierzytelność wynikającą z powołanego wyroku na rzecz spółki „A.”, a w dniu 24
lutego 2006 r. Sąd Okręgowy w K. nadał temu wyrokowi na rzecz wymienionej
spółki klauzulę wykonalności. Następnie spółka „A.” wystąpiła do komornika z
wnioskiem o wszczęcie egzekucji. Bezspornie, w 1999 r. na poczet wierzytelności
objętej wspomnianym tytułem została zapłacona kwota 1 674,24 zł i w odniesieniu
do tej kwoty pozwana spółka uznała powództwo.
Sąd Okręgowy podkreślił, że powództwo o pozbawienie tytułu
wykonawczego wykonalności nie może prowadzić do naruszenia powagi rzeczy
osądzonej, wobec czego nie może odnieść zamierzonego skutku podnoszona
przez powoda okoliczność, że na udzielenie poręczenia nie uzyskał zgody
współmałżonki. Bez znaczenia jest również okoliczność, że nie został on
zawiadomiony o przelewie, ponieważ przeniesienie wierzytelności na osobę trzecią
nie wymaga zgody dłużnika (art. 509 k.c.). Istotne jest natomiast to, że wskutek
3
zawarcia umowy powierniczego przelewu wierzytelności doszło do przeniesienia
wierzytelności przysługującej pozwanej Kasie na podstawie wyroku Sądu
Okręgowego w K. z dnia 22 sierpnia 2000 r., IC 1234/00, na spółkę „A”. Pozwana
Kasa utraciła w związku z tym status wierzyciela, a tym samym legitymację bierną,
ponieważ w sprawie o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności legitymację
tę ma jedynie wierzyciel wymieniony w tytule wykonawczym. Z tej przyczyny
powództwo w stosunku do pozwanej Kasy podlegało oddaleniu. Powód nie
wykazał, aby zaistniała okoliczność uzasadniająca uwzględnienie powództwa w
stosunku do spółki „A.”, dlatego również w stosunku do tej spółki powództwo – poza
zakresem, w którym zostało uznane – podlegało oddaleniu.
Na skutek apelacji powoda, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 września
2007 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w stosunku do pozwanej spółki w ten
sposób, że pozbawił objęty nim tytuł wykonawczy wykonalności w całości,
natomiast w części dotyczącej oddalenia powództwa w stosunku do pozwanej Kasy
apelację oddalił. Sąd Apelacyjny stwierdził, że ustalony stan faktyczny, w
powiązaniu z żądaniem pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności także w
części dotyczącej wierzyciela egzekwującego prawa wynikające z tytułu
egzekucyjnego, dawał Sądowi pierwszej instancji podstawę do zbadania
skuteczności przejścia wspomnianych praw na tego wierzyciela. Zawarcie umowy
przelewu powierniczego bez skutku rozwiązującego powodowało przejście
wierzytelności stwierdzonej tytułem egzekucyjnym na nabywcę. Zgodnie z art. 509
k.c., wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią
prawa, chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo
właściwości zobowiązania. Poręczyciel może natomiast podnieść przeciwko
wierzycielowi wszelkie zarzuty, które przysługują dłużnikowi (art. 883 § 1 k.c.).
Trzeba w związku z tym zauważyć – podkreślił Sąd Apelacyjny – że umowa
pożyczki, za wykonanie której powód poręczył, nie zawierała uzgodnionego
indywidualnie postanowienia w przedmiocie zgody dłużnika na przelew. Z art. 3853
pkt 5 k.c. wynika , że postanowienia, które zezwalają kontrahentowi konsumenta na
przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody
konsumenta, należą do niedozwolonych klauzul umownych. Oznacza to, że umowa
przelewu, stanowiąca podstawę nabycia przez spółkę „A.” wierzytelności
4
stwierdzonej tytułem egzekucyjnym, naruszała prawa dłużnika jako konsumenta.
Tym samym umowa ta, jako sprzeczna z ustawą, jest – zgodnie z art. 58 § 1 k.c. –
nieważna. Jeżeli bowiem ustawa nie dopuszcza wprowadzenia do stosunków
umownych klauzul zezwalających na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków
bez zgody konsumenta, to tym bardziej nie może to nastąpić, gdy umowa na ten
temat milczy. Ze względu na nieważność umowy przelewu spółka „A.” nie uzyskała
statusu wierzyciela, wobec czego powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego
wykonalności skierowane przeciwko tej spółce podlegało uwzględnieniu. Nie mogła
natomiast odnieść skutku apelacja skierowana przeciwko pozwanej Kasie,
ponieważ oddalenie powództwa w stosunku do tej pozwanej okazało się
uzasadnione.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwana spółka,
powołując się na podstawę kasacyjną określoną w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wnosiła
o jego uchylenie w części zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji i orzeczenie
co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji ewentualnie przekazanie sprawy
w odnośnym zakresie do ponownego rozpoznania. W ramach powołanej podstawy
kasacyjnej wskazała na naruszenie przepisów: art. 3853
pkt 5 k.c. przez jego
zastosowanie do instytucji przelewu, podczas gdy przepis ten odnosi się on jedynie
do łącznego przeniesienia wierzytelności i długu, czyli do tzw. cesji umowy, art.
3851
§ 1 i art. 3853
pkt 5 k.c. przez ich zastosowanie do klauzuli umownej, która nie
została zamieszczona w zawartej umowie, art. 3851
§ 1 i art. 3853
pkt 5 k.c. przez
przyjęcie, że umowa przelewu była sprzeczna z dobrymi obyczajami oraz rażąco
naruszała prawa i obowiązki dłużnika, art. 509 w związku z art. 3851
§ 1 i art. 3853
pkt 5 k.c. przez przyjęcie, że warunkiem przelewu wierzytelności konsumenckiej
jest zgoda dłużnika i z tej przyczyny pozwana Kasa nie mogła bez zgody powoda
przenieść wierzytelności na rzecz skarżącej, art. 58 k.c. przez jego niewłaściwe
zastosowanie, i art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. przez przyjęcie, że powód skutecznie
zakwestionował przejście swojego obowiązku na rzecz skarżącej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Spośród zarzutów podniesionych przez skarżącą w pierwszej kolejności
rozważenia wymaga zarzut błędnej wykładni art. 3853
pkt 5 k.c., przez przyjęcie,
że przepis ten wprowadza zakaz zbywania wierzytelności bez zgody konsumenta.
Rozważania wypada rozpocząć od przypomnienia, że przepisy art. 384 –
3854
k.c., w brzmieniu nadanym przez art. 18 pkt 1 – 5 ustawy z dnia 2 marca
2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za
szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.),
stanowiły implementację dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r.
w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. UE L z dnia
21 kwietnia 1993 r.) i miały na celu wzmocnienie poziomu ochrony konsumenta
jako zazwyczaj słabszej strony stosunku prawnego, którego drugą stroną jest
przedsiębiorca. Zostały one następnie częściowo zmienione ustawami
nowelizującymi z dnia 14 lutego 2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408) i z dnia 13 kwietnia
2007 r. (Dz.U. Nr 82, poz. 557), z tym że zmiany nie dotyczyły art. 3853
k.c.,
zawierającego przykładowe wyliczenie niedozwolonych postanowień umownych
zaczerpnięte z załącznika do dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r.
Zgodnie z art. 3853
pkt 5 k.c., w razie wątpliwości uważa się,
że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które zezwalają
kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków
wynikających z umowy bez zgody konsumenta. Za konsumenta uważa się
natomiast osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej
bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 221
k.c.).
Z regulacji zawartej w art. 3853
pkt 5 k.c. Sąd Apelacyjny wyprowadził wniosek,
że dokonanie przez przedsiębiorcę przelewu wierzytelności przysługującej mu
w stosunku do konsumenta wymaga jego zgody. Wiadomo natomiast, że, zgodnie
z art. 509 § 1 k.c., wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na
osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu
umownemu albo właściwości zobowiązania. Zachodzi zatem potrzeba określenia
wzajemnej relacji tych przepisów. W doktrynie trafnie podkreślono, że nie zachodzi
między nimi relacja właściwa dla przepisu ogólnego (lex generalis) do przepisu
szczególnego (lex specialis), stosunek taki może bowiem wchodzić w grę tylko
wtedy, gdy ten sam stan faktyczny można podciągnąć pod więcej niż jeden przepis
6
prawa. Jeżeli co najmniej dwie normy w swych hipotezach zawierają wszystkie
elementy stanu faktycznego, o który chodzi, za przepis szczególny uznaje się tę
normę, której hipoteza jest węższa (zob. uzasadnienie uchwały składu całej Izby
Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 1960 r., I CO 45/59, OSN 1961, nr 1, poz. 1).
Porównanie przepisów art. 3853
pkt 5 i 509 § 1 k.c. prowadzi do wniosku, że mają
one odmienne hipotezy i nie poddają się próbie określenia ich wzajemnego
powiązania.
Artykuł 3853
pkt 5 k.c. odnosi się do wzorca umownego i dotyczy zawartej
w nim klauzuli zezwalającej kontrahentowi konsumenta, a więc przedsiębiorcy,
„na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez
zgody konsumenta”. Użyty w przepisie spójnik „i”, tworząc koniunkcję,
nie pozostawia wątpliwości co do tego, że chodzi o łączne przeniesienie na inny
podmiot praw i obowiązków wynikających z umowy. Innymi słowy, o instytucję
uregulowaną w niektórych ustawodawstwach europejskich, a w niektórych innych
krajach europejskich faktycznie funkcjonującą w obrocie i uznawaną przez doktrynę
oraz orzecznictwo, określaną w opracowaniach prawnoporównawczych jako
transfer of contract czy cession du contrat. Nie wnikając w teoretyczne spory co do
natury prawnej tej instytucji, można przyjąć, że chodzi tu o czynność prawną,
polegającą na przeniesieniu przez stronę umowy na osobę trzecią całości swoich
uprawnień i obowiązków wynikających z umowy zawartej wcześniej z określonym
kontrahentem. Takie rozumienie klauzuli przewidzianej w art. 3853
pkt 5 k.c. jest
z gospodarczego punktu widzenia uzasadnione, gdyż akceptowanie przyszłego
przeniesienia przez przedsiębiorcę praw i obowiązków wynikających z umowy
naraża konsumenta na nieoczekiwaną zmianę osoby kontrahenta, która z różnych
przyczyn może naruszać jego interesy (np. mniejsza fachowość lub mniej pewna
wypłacalność nowego kontrahenta).
Kodeks cywilny nie zna instytucji łącznego przejścia praw i obowiązków
jednej ze stron w umowie wzajemnej na inną osobę, dlatego przejście takich praw
i obowiązków jest uwarunkowane spełnieniem się przesłanek wymaganych przez
przepisy kodeksu zarówno dla wywołania zmiany w osobie wierzyciela,
jak i dłużnika. Wyjątkowo tylko sama ustawa może przewidywać wstąpienie osoby
trzeciej w miejsce jednej ze stron w cały istniejący stosunek prawny, np. w stosunek
7
najmu (art. 678 § 1 i 691 § 1 k.c.) lub w stosunek kontraktacji (art. 625 i 626 § 1
k.c.). W doktrynie wyraża się zapatrywanie, że nie ma potrzeby konstruowania
pojęcia teoretycznego, przeciwstawianego pojęciom cesji wierzytelności i przejęcia
długu, gdyż skutek taki można osiągnąć przez łączne zastosowanie dwóch
osobnych instytucji kodeksowych przewidzianych w art. 509 i 519 k.c.
Trzeba jednak podkreślić, że pomimo łącznego ich zastosowania będzie to nadal
złożenie dwóch czynności prawnych.
W przepisach kodeksu cywilnego regulujących zasady przenoszenia praw
i obowiązków wynikających z umowy bardziej restrykcyjne wymagania
przewidziane zostały dla przejęcia długu. Zgodnie z art. 519 § 2 k.c., przejęcie
długu może nastąpić przez umowę między wierzycielem a osobą trzecią za zgodą
dłużnika albo między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela.
Każdorazowo zatem wymagana jest zgoda wierzyciela albo dłużnika w zależności
od tego, między jakimi podmiotami zawierana jest umowa, podczas gdy
przeniesienie wierzytelności wymaga zgody dłużnika tylko w wyjątkowych
wypadkach. Przepis art. 3853
pkt 5 k.c. odnosi się do wzorca umownego, który nie
stanowi źródła prawa pozytywnego, i nie może być postrzegany w kategoriach
wyjątku sprzeciwiającego się ustawie (art. 509 § 1 k.c.). Trzeba zatem przyjąć,
że, zaliczając w art. 3853
pkt 5 k.c. „przeniesienie praw i przekazanie obowiązków
wynikających z umowy” do katalogu niedozwolonych postanowień umownych,
ustawodawca miał na celu ochronę konsumenta przed nieoczekiwaną, dokonaną
w nieprzewidywalnej dla niego chwili zmianą osoby kontrahenta zobowiązanego do
świadczeń wynikających z umowy. Nie ustanowił natomiast zakazu zbywania
wierzytelności bez zgody konsumenta. Sama zmiana osoby wierzyciela
w odniesieniu do ściśle określonej wierzytelności nie prowadzi zresztą ani do
zmiany tożsamości stosunku zobowiązaniowego ani do tak poważnych trudności
dla dłużnika, że dla ochrony jego interesów należałoby jej zakazać.
Również w nauce prawa przyjmuje się, że art. 3853
pkt 5 k.c. nie wprowadza
zakazu zbywania wierzytelności bez zgody konsumenta, dotyczy bowiem tylko
łącznego przeniesienia praw i obowiązków wynikających z umowy. Konkludując,
podniesiony przez skarżącą zarzut błędnej wykładni tego przepisu trzeba uznać
za uzasadniony.
8
Błędnie też Sąd Apelacyjny przyjął, że art. 3853
pkt 5 k.c. może być uznany
za ustawowy zakaz przelewu wierzytelności w sytuacji, w której umowa nie zawiera
określonych w nim postanowień. Artykuł 3853
k.c. dotyczy niedozwolonych
postanowień umownych i nie może znaleźć zastosowania do umowy, która takich
postanowień nie zawiera. Ma on charakter reguły interpretacyjnej, która
ukierunkowuje ocenę konkretnego postanowienia umowy w sytuacji, gdy zachodzą
w tym przedmiocie wątpliwości. Oznacza to, że odnośne klauzule mogą zostać
uznane za niedozwolone wobec konsumentów, a w razie wątpliwości powinny być
za takie uznane. W świetle art. 3851
§ 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej
z konsumentem mogą być natomiast uznane za niedozwolone, jeżeli kształtują jego
prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając
jego interesy.
Z powyższych rozważań wynika, że Sąd Apelacyjny na skutek błędnej
wykładni art. 3853
pkt 5 k.c. naruszył także pozostałe przepisy prawa materialnego
wskazane przez skarżącą. Zachodzą zatem podstawy do uwzględnienia skargi
kasacyjnej i uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego w części zaskarżonej,
czyli zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji i orzekającej o kosztach procesu.
Ponieważ Sąd Apelacyjny ze względu na przyjętą konstrukcję prawną
rozstrzygnięcia nie ustosunkował się do wszystkich twierdzeń przytoczonych dla
uzasadnienia dochodzonego żądania, konieczne stało się przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania i do rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
eb