Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 155/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E.(…) Spółki z o.o. w T.
przeciwko Państwowemu Funduszowi Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 października 2008 r., skargi
kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 24 października
2007 r., sygn. akt VI ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 15 grudnia 2006 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo o
zasądzenie 1 698 331,50 zł z tytułu nienależnego świadczenia i orzekł o kosztach
procesu.
Sąd ustalił, że powódka na podstawie decyzji z dnia 30 kwietna 1999 r. uzyskała
status zakładu pracy chronionej i z tego tytułu była zwolniona z wpłat do urzędu
2
skarbowego należności z tytułu podatku od towarów i usług, stanowiących różnicę
pomiędzy podatkiem należnym a naliczonym.
Zgodnie z art. 14a ust. 3 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i
usług oraz podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.; dalej – ustawa o podatku
od towarów i usług), jeżeli kwota zwolnienia była wyższa od kwoty stanowiącej iloczyn
osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładzie pracy chronionej w przeliczeniu na
pełny wymiar czasu oraz trzykrotności najniższego wynagrodzenia, różnica podlegała
przekazaniu na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w
terminach przewidzianych dla rozliczenia z tytułu podatku od towarów i usług. Tytułem
tej różnicy powódka przekazała pozwanemu od lutego do grudnia 1999 r. łącznie
1 698 331,50 zł.
Na podstawie decyzji Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych z
dnia 21 grudnia 1999 r., nr U/(...), powódka utraciła status zakładu pracy chronionej z
dniem 1 lutego 1999 r. Tę decyzję Minister Pracy i Polityki Socjalnej – na skutek
wniosku powódki o ponowne rozpatrzenie sprawy – utrzymał w mocy decyzją z dnia 14
lutego 2000 r.
Dnia 31 maja 2000 r. Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w B. wydał decyzję
określającą wysokość zaległości podatkowej z tytułu podatku od towarów i usług oraz
odsetek. W trakcie postępowania odwoławczego od tej decyzji Minister Pracy i Polityki
Socjalnej wydał decyzje:
- z dnia 27 czerwca 2000 r., uchylającą w całości decyzję z dnia 14 lutego 2000 r.
i utrzymującą w mocy decyzję Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych
z dnia 21 grudnia 1999 r.;
- z dnia 17 sierpnia 2000 r., wydaną po rozpatrzeniu wniosku o ponowne
rozpoznanie sprawy zakończonej decyzją z dnia 27 czerwca 2000 r., utrzymał w mocy
zaskarżoną decyzję w części dotyczącej uchylenia decyzji Ministra Pracy i Spraw
Socjalnych z dnia 14 lutego 2000 r., uchylił zaskarżoną decyzję w części dotyczącej
uchylenia decyzji Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych z dnia 21
grudnia 1999 r., uchylił decyzję z dnia 21 grudnia 1999 r. w części dotyczącej utraty
statusu zakładu pracy chronionej i orzekł jego utratę z dniem 18 listopada 1999 r.
Decyzją z dnia 15 września 2000 r. Izba Skarbowa w B. uchyliła decyzję
Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej w B. z dnia 31 maja 2000 r. określającą wysokość
zaległości powódki z tytułu podatku od towarów i usług oraz odsetek od zaległości i
sprawę przekazała do ponownego rozpoznania.
3
Dnia 21 września 2000 r. powódka wniosła do Naczelnego Sądu
Administracyjnego skargę na decyzję Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17
sierpnia 2000 r. z wnioskiem o jej zmianę i orzeczenie utraty statusu zakładu pracy
chronionej z dniem 21 grudnia 1999 r. Ponadto powódka wniosła skargę do Naczelnego
Sądu Administracyjnego na decyzję Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 lutego
2000 r. Naczelny Sąd Administracyjny – mimo cofnięcia przez powódkę obu skarg –
rozpoznał sprawę i wyrokiem z dnia 30 stycznia 2003 r. stwierdził nieważność decyzji z
dnia 17 sierpnia 2000 r. i poprzedzającej ją decyzji z dnia 27 czerwca 2000 r. oraz
umorzył postępowanie w sprawie skargi na decyzję z dnia 14 lutego 2000 r. W
konsekwencji orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego obowiązywała decyzja
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 14 lutego 2000 r. utrzymująca w mocy decyzję
Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych orzekającą utratę przez
powódkę statusu zakładu pracy chronionej z dniem 1 lutego 1999 r.
W dniu 30 maja 2003 r. powódka ponownie wniosła o zmianę decyzji z dnia 14
maja 2000 r. przez orzeczenie utraty statusu zakładu pracy chronionej z dniem 18
listopada 1999 r. Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Socjalnej decyzją z dnia 18 lipca
2003 r. odmówił zmiany decyzji, a następnie tę decyzję utrzymał w mocy decyzją z dnia
29 sierpnia 2003 r.
Dnia 24 listopada 2003 r. Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w B. wydał
decyzję, w której określił zobowiązanie z tytułu podatku od towarów i usług za okres od
lutego do grudnia 1999 r. w wysokości 5 862 765 zł, utrzymaną w mocy przez Dyrektora
Izby Skarbowej w B. decyzją z dnia 11 lutego 2004 r.
Dokonywane przez powódkę wpłaty na rzecz Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych były sukcesywnie wykorzystywane w roku ich
otrzymania na zadania Funduszu przewidziane w planie finansowym. Wpłaty za listopad
i grudzień 1999 r. pozwany otrzymał w dniu 20 grudnia 2000 r. i wykorzystał w tym
samym miesiącu.
Sąd Okręgowy uznał, że spełnione przez powódkę świadczenie na rzecz
pozwanego stało się – na skutek odpadnięcia podstawy prawnej z powodu utraty przez
powódkę statusu zakładu pracy chronionej – świadczeniem nienależnym (art. 410 § 2
k.c.) i podlega zwrotowi na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Jednakże obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia wygasł na podstawie art. 409
k.c. Pozwany nie mógł bowiem liczyć się z obowiązkiem zwrotu wpłat, ponieważ o
4
decyzji orzekającej utratę przez powódkę statusu zakładu pracy chronionej dowiedział
się dnia 25 stycznia 2000 r., a więc po wykorzystaniu przekazanych mu wpłat.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki. Z uzasadnienia
wyroku wynika, że Sąd odwoławczy podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji. Uznał jednak, że powództwo podlega oddaleniu – jego zdaniem – z powodu
trafnie podniesionego przez pozwanego w odpowiedzi na apelację zarzutu
przedawnienia roszczenia na podstawie art. 118 in fine k.c. Roszczenie o zwrot
nienależnego świadczenia z tytułu przekazanych przez powódkę wpłat na rzecz
pozwanego jest roszczeniem związanym w prowadzeniem działalności gospodarczej.
Powódka dokonywała tych wpłat jako zakład pracy chronionej i przedsiębiorca
prowadzący działalność gospodarczą. Opierając się na dokonanych ustaleniach
faktycznych, Sąd uznał, że powódka mogła wezwać pozwanego do zwrotu nienależnego
świadczenia bezpośrednio po dokonaniu ostatniej wpłaty, tj. dnia 24 stycznia 2000 r., a
przynajmniej bezpośrednio po wydaniu decyzji z dnia 14 lutego 2004 r. (utrzymującej w
mocy decyzję z dnia 21 grudnia 1999 r. o utracie statusu zakładu pracy chronionej).
Tymczasem pozew został wniesiony dnia 2 września 2004 r., a więc po upływie
trzyletniego terminu przedawnienia.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powódki zarzucił
naruszenie przez błędną wykładnię art. 84 Konstytucji w związku z art. 14a ust. 3 ustawy
o podatku od towarów i usług, art. 41 pkt 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1999 r. o
rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w brzmieniu
obowiązującym do 31 grudnia 1999 r., art. 5 ust. 1 pkt 2, art. 3 ust. 1 pkt 2 i art. 3 ust. 2
pkt.1 ustawy z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, art. 118 k.c. w związku z
art. 14 ust. 3 ustawy o podatku od towarów i usług i art. 69 Konstytucji, art. 120 § 1 k.c.
w związku z art. 455, art. 405 i art. 410 k.c., art. 405 w związku z art. 410, art. 120 k.c. i
art. 14a ust. 3 ustawy o podatku od towarów i usług, art. 123 § 1 pkt 2 w związku z art.
124 § 1 i 2 k.c., naruszenie przez niewłaściwe zastosowanie art. 117 § 2 w związku z
art. 118 k.c. oraz obrazę art. 382 i art. 328 § 2 k.p.c. Powołując się na te podstawy,
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z szeregu zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej zasadnicze znaczenie
dla oceny zasadności skargi ma zarzut naruszenia art. 118 in fine k.c. polegający –
zdaniem skarżącej – na błędnym uznaniu, że dochodzone roszczenie o zwrot
5
nienależnego świadczenia z tytułu wpłat dokonanych na podstawie art. 14a ust. 3
ustawy o podatku od towarów i usług jest w rozumieniu przytoczonego przepisu
roszczeniem związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej i podlega
trzyletniemu terminowi przedawnienia.
Kwestia rozumienia zawartego w art. 118 k.c. określania „związane
z prowadzeniem działalności gospodarczej” była przedmiotem wypowiedzi Sądu
Najwyższego. W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 14 maja 1998 r., III CZP 12/98
(OSNC 1998, nr 10, poz. 151) Sąd Najwyższy, podkreślając, że sam przymiot działania
w charakterze przedsiębiorcy nie przesądza o tym, iż każde roszczenie tego podmiotu
można uznać za związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, przyjął
rozróżnienie na roszczenie związane z działalnością gospodarczą i związane z
prowadzeniem przedsiębiorstwa. To drugie pojęcie jest szersze i obejmuje także
czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym.
W przywołanej uchwale Sąd Najwyższy wyjaśnił, a wywód ten – ze względu na
kluczowe znaczenie zarzutu naruszenia art. 118 k.c. i różnicę zdań stron co do wykładni
powołanego przepisu – wymaga szerszego przytoczenia, że określenie „związane z
prowadzeniem działalności gospodarczej” jest określeniem bardzo szerokim. Użycie
przez ustawodawcę takiego określenia zdaje się sugerować, że chodzi o jakikolwiek
związek z prowadzoną działalnością gospodarczą. Tego rodzaju interpretacja jest
jednak nie do przyjęcia.
Należy bowiem dostrzegać różnicę pomiędzy zakresem pojęć „prowadzenie
działalności gospodarczej”, a „prowadzenie przedsiębiorstwa”. W konsekwencji należy
uznać, że czynności podejmowane przez podmiot gospodarczy wchodzą w zakres jego
działalności gospodarczej, gdy pozostają w normalnym, funkcjonalnym związku z tą
działalnością, w szczególności poodejmowane są w celu realizacji zadań związanych z
przedmiotem działalności tego podmiotu (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11
czerwca 1992 r., III CZP 64/92, OSNCP 1992, nr 12, poz. 225).
Szerszym co do zakresu jest pojęcie „prowadzenie przedsiębiorstwa” oraz
„czynności pozostające w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa”. W obrębie tego
pojęcia znajdą się m. in. czynności związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa w
znaczeniu przedmiotowym. W takim związku z „prowadzeniem przedsiębiorstwa może
ewentualnie pozostawać wykonywanie zadania polegającego na utrzymaniu w stanie
gotowości bezczynnych linii produkcyjnych. Tego rodzaju czynności nie pozostają
bowiem w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, nie polegają na
6
uczestnictwie w obrocie gospodarczym, nie prowadzą do wytwarzania dóbr
materialnych, a także nie przynoszą żadnego zysku. Nie wykazują zatem cech
pozostających w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Wykładnia art. 118 k.c. w omawianym zakresie wymaga także – co podkreślił Sąd
Najwyższy w przytoczonej uchwale – sięgnięcia do ratio legis uregulowania zawartego w
tym przepisie. Wprowadzając krótszy, trzyletni termin przedawnienia dla roszczeń
związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, ustawodawca uwzględnił
wymagania prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej. W stosunkach między
partnerami działalności gospodarczej, profesjonalistami, roszczenia powinny być
realizowane sprawnie i szybko. Instrumentem „nakłaniającym” podmioty gospodarcze do
takiego sprawnego działania jest krótki, trzyletni termin przedawniania. Jego
zastosowanie wymaga jednak w stosunkach między podmiotami istnienia partnerstwa w
obrocie gospodarczym.
Dokonana w przytoczonej uchwale wykładnia art. 118 k.c. została potwierdzona w
kolejnych orzeczeniach Sądu Najwyższego (por. wyroki Sąd Najwyższego: z dnia 1
października 1998 r., I CKN 288/98 i z dnia 26 listopada 1998 r., I CKU 108/98, niepubl.
oraz uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2001 r., III
CZP 63/01, OSNC 2002, nr 9, poz. 106). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym
niniejszą skargę kasacyjną podziela ten kierunek interpretacji art. 118 k.c. To oznacza,
że dochodzone w sprawie roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia z tytułu wpłat
dokonanych na podstanie art. 14a ust. 3 ustawy o podatku o towarów i usług – wbrew
stanowisku Sądu Apelacyjnego – nie jest roszczeniem związanym z prowadzeniem
działalności gospodarczej.
Mając na względzie różnicę pomiędzy zakresem pojęć „prowadzenie działalności
gospodarczej”, a „prowadzenie przedsiębiorstwa”, należało uznać, że dochodzone
roszczenie nie jest związane z prowadzeniem działalności gospodarczej przez powódkę
w rozumieniu art. 118 k.c. Czynność polegająca na dokonywaniu wpłat na podstawie art.
14a ust. 3 ustawy o podatku od towarów i usług nie była podejmowana w celu realizacji
zadań związanych z przedmiotem działalności gospodarczej powódki. Wiązała się ona
natomiast z prowadzeniem przedsiębiorstwa jako zakładu pracy chronionej.
Dokonywanie wpłat na podstawie art. 14a ust. 3 ustawy o podatku od towarów i usług
nie stanowiło czynności pozostającej w związku z prowadzoną przez powódkę
działalnością gospodarczą, polegającej na uczestnictwie w obrocie gospodarczym,
prowadzącej do wytwarzania dóbr materialnych. Nie wykazuje zatem cech działań
7
pozostających w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej. W konsekwencji
roszczenie, powstałe na skutek odpadnięcia podstawy prawnej dokonywania
wspomnianych wpłat na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych, nie ma charakteru roszczenia związanego z prowadzeniem
działalności gospodarczej w rozumieniu art. 118 k.c.
Również przedmiotowe i podmiotowe uzasadnienie ratio legis art. 118 k.c.
przemawia przeciwko uznaniu dochodzonego roszczenia za związane z prowadzeniem
działalności gospodarczej. Trudno bowiem mówić, aby stosunki między powódką a
Państwowym Funduszem Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w zakresie
dokonywania wpłat na podstawie art. 14a ust. 3 ustawy o podatku od towarów i usług
miały charakter partnerstwa w obrocie gospodarczym, wymagającego ze względu na
profesjonalny charakter wierzyciela i potrzeby obrotu gospodarczego krótkiego,
trzyletniego terminu przedawnienia.
Należy podzielić wyrażany w piśmiennictwie pogląd, że wykładnia uwzględniająca
ratio legis unormowania zawartego w art. 118 in fine k.c. przemawia za przyjęciem, iż
roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, to roszczenie, które
ściśle wiąże się z umowami zawieranymi przez przedsiębiorców. Chodzi tu zarówno o
umowy, które są zawierane w ramach podstawowej działalności przedsiębiorcy, jak i o
umowy, które pośrednio tej działalności służą (np. umowy ubezpieczenia). Związane z
prowadzeniem działalności gospodarczej mogą być nie tylko roszczenia kontraktowe,
ale również roszczenia deliktowe oraz z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, pod
warunkiem, że pozostają w bezpośrednim związku przyczynowym ze wskazanymi wyżej
umowami. Przepisowi art. 118 in fine k.c. nie podlega natomiast przysługujące
przedsiębiorcy np. roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, jeżeli powstało –
tak jak w okolicznościach niniejszej sprawy – poza relacjami kontraktowymi
przedsiębiorcy.
Z przedstawionych powodów zarzut naruszenia art. 118 k.c. należało uznać za
uzasadniony. Nie ma potrzeby ustosunkowywania się do pozostałych zarzutów skargi
kasacyjnej. Jest tak nie tylko dlatego, że już skuteczny zarzut naruszenia art. 118 k.c.
przesądza o uwzględnieniu skargi, ale także z tego powodu, że pozostałe zarzuty w
zasadzie miałyby znaczenie w sytuacji, w której zarzut naruszenia art. 118 k.c. okazałby
się nieuzasadniony.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku (art. 39815
§ 1
oraz 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).