Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 208/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa M. D.
przeciwko N. D. i O. D.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 2 października 2008
r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 listopada 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka żądała ustalenia, że umowa sprzedaży bliżej określonej nieruchomości
położonej w Ś. zawarta między pozwanymi N D. i O. D. w dniu 1 kwietnia 2004 r., jest
2
nieważna. Powódka twierdziła, że umowa ta została zawarta dla pozoru po to, aby nie
dopuścić do rozliczeń majątku dorobkowego jej i pozwanego.
Wyrokiem z dnia 14 sierpnia 2007 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo.
Powołując się na dokonane ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy przyjął, że sprzedaż była
umową pozorną. Wskazał na fakt, iż strony umowy są osobami bliskimi, którym zależało
by nieruchomość przejęła pozwana po to, aby nie dopuścić do rozliczeń majątku
dorobkowego powódki i pozwanego, a w szczególności uniemożliwić powódce
wystąpienie z żądaniem wynikającym z art. 231 k.c. W ocenie Sądu Okręgowego o
pozorności umowy przemawia także cena nieruchomości, zaniżona w stosunku do
wartości rynkowej, niewymeldowanie pozwanego, zakup nieruchomości przez pozwaną
bez jej uprzedniego obejrzenia i zapoznania się z jej stanem.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji pozwanych zmienił powyższy wyrok i
powództwo oddalił. W ocenie tego Sądu wskazane i ustalone fakty nie wystarczają do
przyjęcia wystąpienia wady oświadczenia woli w postaci pozorności. Stwierdził przy tym,
że wolę pozwanego wyzbycia się własności nieruchomości wyrażały jego groźby, iż
„sprzeda nieruchomość a rodzina zostanie wyrzucona na bruk, deklarowana przez
pozwaną wola wyprowadzenia się od poprzedniego męża, a także czynności
właścicielskie pozwanej, takie, jak opłacanie podatku, wniesienie powództwa
windykacyjnego oraz wynajęcie pozwanemu pomieszczeń warsztatowych.
Skarga kasacyjna powódki - oparta na podstawie drugiej z art. 398 – zawiera
zarzut naruszenia art. 385 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c., art. 391 § 1 k.p.c. i art. 328§ 2
k.p.c., i zmierza do uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego oraz przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota zarzutów skargi kasacyjnej sprowadza się do twierdzenia, że sąd drugiej
instancji zmienił ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu
pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego
odmienne ustalenia. Inaczej mówiąc, że uczynił to z naruszeniem zasady
bezpośredniości.
W postępowaniu apelacyjnym zasada bezpośredniości – na podstawie art. 382
k.p.c. – została ograniczona, gdyż sąd rozpoznający apelację może oprzeć się na
materiale dowodowym zgromadzonym przez sąd pierwszej instancji. Ograniczenie
zasady bezpośredniości w postępowaniu apelacyjnym należy do jego istoty, samo więc
odwołanie się do niej nie może uzasadniać zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. w sytuacji,
3
w której sąd drugiej instancji zmienił ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania
wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodowego
uzasadniającego odmienne ustalenia. Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. może być
uzasadniony, gdy skarżący wykaże, że w sprawie wystąpiły szczególne okoliczności
wymagające ponowienia lub uzupełnienia postępowania dowodowego przed sądem
drugiej instancji. Przykładowo, sąd dysponował wyłącznie dowodami osobowymi o
niejednoznacznej wartości i wymowie.
Wada oświadczenia woli w postaci pozorności, której upatruje skarżąca, polega
m.in. na tym, że strony przejawiają zamiar np. zbycia prawa, podejmując – w razie
potrzeby - pewne czynności, mimo że w rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie
skutków dokonywanej czynności prawnej. Warto też przypomnieć, że dokonanie
czynności prawnej w formie aktu notarialnego nie wyklucza jej pozorności.
Co do tego, kiedy należy przyjąć, że wolą stron dokonanej czynności prawnej
było w rzeczywistości wyeliminowanie jej skutków nie sposób wskazać stałych reguł.
Zawsze bowiem zależy to od okoliczności poszczególnego wypadku i ocena ich
pozostawiona jest swobodnemu uznaniu sądu.
W wypadku, gdy z żądaniem ustalenia nieważności umowy występuje osoba,
która nie była jej stroną, jak w sprawie, ustalenie stanu podmiotowego opiera się w
przeważającej części na dowodach pośrednich. Niemożliwą jest bowiem rzeczą
ustalenie w drodze dowodu bezpośredniego stanu czysto wewnętrznego, o ile strony
umowy nie wyraziły go na zewnątrz, np. przed świadkami, czy w drodze korespondencji,
lub o ile przesłuchanie stron umowy nie dało w tym kierunku dostatecznych podstaw do
ustalenia. Dlatego też w niniejszym procesie dowód z przesłuchania stron, dowody
pośrednie i domniemania faktyczne odgrywają tak istotną rolę, jak w rzadko w którym.
Oznacza to, że zachodziły szczególne okoliczności wymagające, co najmniej,
ponowienia dowodu z przesłuchania stron, w sytuacji, gdy Sąd Apelacyjny zmierzał do
odmiennego od Sądu Okręgowego ustalenia stanu podmiotowego pozwanych. Przez
zaniechanie przeprowadzenia tego dowodu Sąd Apelacyjny dopuścił się naruszenia
zarzucanego w skardze kasacyjnej art. 382 k.p.c., które to uchybienie mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy.
Na koniec wypada zauważyć, że uprawnienie sądu drugiej instancji do dokonania
odmiennych ustaleń bez ponowienia dowodów z zeznań świadków czy też z
przesłuchania stron jest dopuszczalne i uzasadnione ale w szczególności wówczas, gdy
dowody te mają jednoznaczną wymowę, a ocena sądu pierwszej instancji jest
4
oczywiście błędna. Same, nawet poważne, wątpliwości co do trafności oceny dokonanej
przez sąd pierwszej instancji, jeżeli tylko nie wykroczyła ona poza granice zakreślone w
art. 233 § 1 k.p.c., nie powinny stwarzać podstawy do zajęcia przez sąd drugiej instancji
odmiennego stanowiska (uchwała składu Siedmiu Sędziów z dnia 23 marca 1999 r., III
CZP 59/98, OSNC 1999 r., nr 7-8, poz. 124).
Z tych przyczyn orzeczono, jak w wyroku.