Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 października 2008 r., III CZP 80/08
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa stowarzyszenia "T.L." z siedzibą w
Z.G. przeciwko "B.P.E.T." sp. z o.o. z siedzibą w W. o uznanie postanowień wzorca
umowy za niedozwolone, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 7 października 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 21 lutego 2008 r.:
"Czy wynikająca z art. 47943
k.p.c. rozszerzona prawomocność wyroku
uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone, obejmuje także postępowanie w sprawie toczącej się pom.in.
stronami – w tym także z powództwa organizacji społecznej działającej na rzecz
ochrony interesów konsumentów przeciwko innemu przedsiębiorcy stosującemu
takie same lub podobne postanowienia wzorca umownego, jak wpisane, nie
będącemu jednak stroną postępowania w sprawie w której zapadł wyrok wpisany
do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c. – i skutkuje obowiązkiem
odrzucenia pozwu w nowej sprawie?"
podjął uchwałę:
Rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo o
uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47943
w związku z
art. 365 k.p.c.) nie wyłącza możliwości wytoczenia powództwa przez tego
samego lub innego powoda – w tym także przez organizację społeczną
działającą na rzecz ochrony interesów konsumentów – przeciwko innemu
przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym zapadł
wyrok, stosującemu takie same lub podobne postanowienia wzorca, jak
wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 26 października 2007 r. Sąd Okręgowy w Warszawie –
Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów odrzucił z powodu powagi rzeczy
osądzonej pozew o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 199
§ 1 pkt 2 w związku z art. 366 i 47943
k.p.c.), uznając, że postanowienia wzorca
umowy, których dotyczy pozew, są takie same bądź podobne do uznanych
wcześniej za niedozwolone w innym postępowaniu, toczącym się z udziałem innych
podmiotów. Wynikająca z art. 47943
k.p.c. rozszerzona skuteczność wyroku
uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone odnosi się, w ocenie tego Sądu, nie tylko do prawomocności
materialnej, a więc mocy wiążącej wyroku (art. 365 § 1 k.p.c.), ale wywołuje także
skutki procesowe w postaci powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), co prowadzi
do odrzucenia pozwu. Rozszerzona skuteczność takiego wyroku działa erga
omnes, obejmując zarówno konsumentów występujących po stronie powodowej, jak
i przedsiębiorców występujących po stronie pozwanej, choćby nie brali udziału w
poprzednim postępowaniu, a ponadto dotyczy nie tylko tego postanowienia wzorca,
co do którego zapadł wyrok, ale także postanowienia każdego innego wzorca
umowy, które jest identyczne lub podobne.
Przy rozpoznaniu zażalenia od tego postanowienia Sąd Apelacyjny w
Warszawie powziął poważne wątpliwości prawne przedstawione w zagadnieniu
prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skutki rozszerzonej mocy wiążącej wyroku uwzględniającego powództwo o
uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone były już przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego, który w uchwale z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP
95/03 (OSNC 2005, nr 2, poz. 25) wskazał, że powaga rzeczy osądzonej takiego
wyroku wyłącza – od chwili wpisania tego postanowienia do rejestru (art. 47943
w
związku z art. 365 i 47945
§ 2 k.p.c.) – ponowne wytoczenie powództwa w tym
przedmiocie, także przez osobę niebiorącą udziału w sprawie, w której wydano
wyrok. W sprawie tej Sąd Najwyższy opowiedział się za akceptowaną przez
przeważającą część doktryny koncepcją ujmowania rozszerzonej prawomocności
materialnej w łączności z powagą rzeczy osądzonej. W konsekwencji, ponownie
wytoczone powództwo, nawet przez osobę niebiorącą udziału w poprzednim
postępowaniu, podlega odrzuceniu.
Przytoczona uchwała nie dotyczyła jednak problemu skutków rozszerzonej
prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo w odniesieniu do
strony pozwanej. Ten problem został podjęty w uchwale z dnia 13 lipca 2006 r., III
SZP 3/06 (OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35), w której uznano, że skuteczność wobec
osób trzecich wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia
wzorca umowy za niedozwolone w ujęciu art. 47943
k.p.c. oznacza, iż skutki tego
wyroku rozciągają się nie tylko na przedsiębiorcę, występującego jako pozwany w
sprawie, w której wydano wyrok, ale także na każdego innego przedsiębiorcę,
wobec czego każdy przedsiębiorca, który zastosuje postanowienie wzorca umowy
uznane za niedozwolone, dopuszcza się praktyki naruszającej zbiorowe interesy
konsumentów. Stanowisko to uzasadniono brzmieniem art. 47943
k.p.c. oraz
przepisów określających praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów, a
także koniecznością zapewnienia efektywności przepisom prawa krajowego, które
implementują rozwiązania prawa wspólnotowego (dyrektywa 93/13 EWG z dnia 5
kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich,
Dz.Urz. UE 1993 L 95, 29, wydanie specjalne polskie Dz.U. UE sp. 15-2-288 –
dalej: "dyrektywa 93/13", oraz dyrektywa 98/27 Parlamentu Europejskiego i Rady z
dnia 19 maja 1998 r. o nakazach zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony
interesów konsumentów, Dz.Urz. UE 1999 L 166, 51 ze zm., wydanie specjalne
polskie Dz.Urz. UE sp. 15-4-43).
Moc wiążąca wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie wzorca umowy
za niedozwolone w innych postępowaniach niż określone w art. 47936
-47945
k.p.c.
pozostaje poza zakresem rozważań w niniejszej sprawie. Należy jednak zwrócić
uwagę, że w doktrynie prezentowane jest także inne stanowisko, według którego
wyrok uwzględniający powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za
niedozwolone obejmuje prawomocnością tylko pozwanego przedsiębiorcę i jego
skutki nie rozciągają się na innych przedsiębiorców. Stanowisko takie zakłada, że
art. 47943
k.p.c. ustanawia tylko jednostronnie rozszerzoną prawomocność
materialna takiego wyroku, tj. „na rzecz” wszelkich osób trzecich, a nie „przeciwko”
tym osobom. (...)
Zgodnie z art. 47943
k.p.c., wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich
od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do
rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2. Skoro zatem przepis nie różnicuje, wobec
jakich osób trzecich ma skutek, może to oznaczać, że chodzi o wszystkie osoby, a
więc jest skuteczny zarówno „na rzecz” wszystkich osób trzecich, jak i „przeciwko”
nim. Przepis ten jest jednak wyjątkiem od zasady przewidzianej w art. 365 § 1
k.p.c., zatem – jak każdy wyjątek – powinien podlegać wykładni zwężającej. Objęcie
rozszerzoną prawomocnością wyroku osób, które mogłyby wnieść powództwo
przeciw temu samemu przedsiębiorcy o uznanie tego samego postanowienia
wzorca za niedozwolone, a więc konsumentów lub reprezentujących ich organizacji
itp., jest niewątpliwie trafne. Uwzględnia potrzebę szerokiej ochrony konsumentów,
wypełnia cele, o jakich mowa w dyrektywie 93/13, eliminuje potrzebę prowadzenia
procesu wtedy, gdy w postępowaniu przeciw temu samemu przedsiębiorcy to samo
postanowienie wzorca zostało już prawomocnie uznane za niedozwolone i zostało
wpisane do stosownego rejestru.
Wzgląd na ochronę konsumentów nie uzasadnia jednak rozciągnięcia mocy
wiążącej takiego wyroku na przedsiębiorców mogących występować po stronie
pozwanej. Argumentów na poparcie takiej tezy nie dostarcza dyrektywa 93/13; art.
7 ust. 3, stanowiący, że prawo krajowe powinno stwarzać możliwość skierowania
środków kontroli abstrakcyjnej oddzielnie lub łącznie przeciwko kilku sprzedawcom
lub dostawcom z tego samego sektora gospodarki lub przeciwko ich
stowarzyszeniom, które stosują lub zalecają stosowanie tych samych lub
podobnych ogólnych warunków umowy, byłby zbędny przy założeniu, że
prawodawca unijny uznał, iż wyrok wydany przeciwko jednemu przedsiębiorcy jest
skuteczny także względem innych przedsiębiorców, niebiorących udziału w
postępowaniu. (...)
Do pojęcia mocy wiążącej wyroku odnosi się – nie wyjaśniając go jednak –
art. 365 § 1 k.p.c., zgodnie z którym orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony
i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy
administracji państwowej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne
osoby. Przepis art. 47943
k.p.c. dotyczący rozszerzonej mocy wiążącej wyroku nie
określa, jakich podmiotów ona dotyczy. Wskazano już, że w orzecznictwie Sądu
Najwyższego uznano, iż dotyczy on z jednej strony konsumentów, a drugiej
przedsiębiorców, którzy w innym postępowaniu nie mogą kwestionować wyroku
uznającego klauzulę umowna za abuzywną, choćby nie brali udziału w
postępowaniu o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone.
Powaga rzeczy osądzonej uregulowana jest w art. 366 k.p.c., w myśl którego
wyrok prawomocny ma charakter rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z
podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto między tymi
samymi stronami. Pozostawiając na uboczu doktrynalny spór, czy prawomocność
materialna i powaga rzeczy osądzonej to w istocie dwie strony tego samego
zjawiska, czy też są to konstrukcje odmienne i niezależne, trzeba uznać, że
pozostają one w łączności. Prawomocny wyrok mający moc wiążącą korzysta z
powagi rzeczy osądzonej, a procesowym skutkiem jest nie tylko respektowanie
objętej nim kwestii jako przesądzonej w postępowaniu dotyczącym innego
roszczenia, co wyklucza prowadzenie w tym zakresie postępowania dowodowego,
ale także brak możliwości wytoczenia ponownego powództwa o to samo
roszczenie, czego konsekwencją jest odrzucenie pozwu.
Odrzucenie pozwu następuje, jeśli o to samo roszczenie pomiędzy tymi
samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie osądzona.
Określenie „o to samo roszczenie” ma związek z zakresem przedmiotowym wyroku.
Tej kwestii art. 47943
nie rozstrzyga, można zatem odwoływać się jedynie do reguł
ogólnych dotyczących przedmiotowych granic prawomocności materialnej, o
których mowa w art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c.; konieczne jest więc określenie
przedmiotu rozstrzygnięcia i jego podstawy faktycznej. Biorąc pod uwagę, że sąd
dokonując kontroli wzorca nie czyni tego in abstracto, ale odnosi się do konkretnego
postanowienia konkretnego wzorca, uwzględniając przy tym pozostałe
postanowienia tego wzorca (art. 3852
i 3853
k.c.), należy wykluczyć uznanie, iż moc
wiążąca wyroku i powaga rzeczy osądzonej może rozciągać się na podobne lub
nawet takie same postanowienia stosowane przez innego przedsiębiorcę w innym
wzorcu. Abstrakcyjna kontrola wzorca nie może prowadzić do generalnego
wyłączenia danej klauzuli z obrotu, rzeczą sądu bowiem jest rozstrzyganie w
konkretnej sprawie, dotyczącej określonego postanowienia konkretnego wzorca.
Wydany w takiej sprawie wyrok dotyczy zatem postanowienia określonego wzorca,
a nie postanowienia w ogóle. Przepis art. 3852
k.c. nakazuje ponadto uwzględniać
przy ocenie zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami okoliczności
zawarcia umowy oraz umowy pozostające w związku z umową obejmującą
postanowienie będące przedmiotem oceny. Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia
zatem nie musi być tożsama nawet w wypadku oceny tego samego postanowienia
tego samego wzorca umownego, stosowanego przez innego przedsiębiorcę.
Odrzucenie pozwu z powodu negatywnej przesłanki procesowej w postaci powagi
rzeczy osądzonej byłoby zatem wątpliwe.
Uznanie, że rozszerzona prawomocność materialna wyroku uwzględniającego
powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone wyłącza –
wobec powagi rzeczy osądzonej – możliwość wytoczenia powództwa przeciw
innemu przedsiębiorcy stosującemu takie samo lub podobne postanowienie
umowne, a niebiorącemu udziału w postępowaniu w którym zapadł wyrok, budzi
ponadto poważne wątpliwości, stanowi bowiem niewątpliwe ograniczenie prawa do
obrony i wysłuchania, a tym samym realizacji prawa do sądu (art. 45 Konstytucji).
Nie można a priori zakładać, że zawsze rozszerzona prawomocność orzeczeń
narusza prawo do obrony osób trzecich, niebiorących udziału w poprzednim
postępowaniu, w literaturze wskazuje się jednak, iż konieczne jest, aby takie
rozwiązanie było odpowiednio uzasadnione przedmiotem lub charakterem
postępowania, w którym zapadło dane orzeczenie, lub aby prawo przyznawało
takim osobom środki prawne, umożliwiające im obronę ich praw przez udział w
postępowaniu (np. jako interwenient uboczny). Charakter postępowania o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone jest szczególny, służy bowiem
realizacji interesu publicznego konsumentów, prowadząc do wyeliminowania z
obrotu klauzul abuzywnych. Charakter tego postępowania mógłby zatem
uzasadniać naruszenie konstytucyjnego prawa do obrony, nie jest to jednak
niezbędne do wypełnienia celu dyrektywy 93/13. Interes konsumentów, także
interes zbiorowy, jest chroniony wystarczająco dobrze bez naruszania tego prawa,
gwarancje procesowe nie są zaś wystarczające, by zapewnić w postępowaniu
udział wszystkim zainteresowanym przedsiębiorcom jako interwenienci uboczni.
W konsekwencji należało uznać, że rozszerzona prawomocność wyroku
uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone (art. 47943
w związku z art. 365 k.p.c.) nie wyłącza możliwości
wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego powoda – w tym także przez
organizację społeczną działającą na rzecz konsumentów – przeciwko innemu
przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym zapadł wyrok,
stosującemu takie same lub podobne postanowienia wzorca, jak wpisane do
rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c.
Wobec tego udzielono odpowiedzi, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).