Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 153/08
POSTANOWIENIE
Dnia 17 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku J. K.
przy uczestnictwie R. H., M. H. i A. B.
o dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 października 2008
r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 24
września 2007 r., sygn. akt V Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W.
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w W., w sprawie z wniosku J. K. z udziałem R. H., M. H. i A. B. o
dział spadku i zniesienie współwłasności, postanowieniem wstępnym z dnia 18 grudnia
2006 r. ustalił, że uczestnikowi postępowania A. B. przysługuje udział wynoszący 3/8
części w prawie własności nieruchomości budynkowej położonej w W. przy ulicy K.
oraz w roszczeniu o ustanowienie prawa użytkowania wieczystego nieruchomości
gruntowej stanowiącej działkę oznaczoną numerem ewidencyjnym 24 w obrębie 7-04-
03, na której posadowiony jest opisany wyżej budynek. Podstawę tego rozstrzygnięcia
stanowiły następujące ustalenia i wnioski.
2
Nieruchomość budynkowa położona w W. przy ulicy K. stanowiła własność nie
żyjących już J. i G. H. W dniu 15 maja 1982 r. A. H. złożyła pisemne oświadczenie, że
zapisuje A. B. tytułem darowizny - nabyty w drodze spadkobrania - udziału w 3/8 części
w wymienionej nieruchomości. W dniu 27 sierpnia 1982 r. A. H. ponownie złożyła
pisemne oświadczenie, że zrzeka się na rzecz A. B. tego 3/8 domu i ogrodu przy ulicy K.
w W. Oba wymienione oświadczenia sporządzone zostały w S.
W piśmie z dnia 15 września 1992 r. A. H. złożyła oświadczenie, że odwołuje
darowiznę z dnia 19 maja 1982 r. z uwagi na rażącą niewdzięczność A. B..
Oświadczenie tej treści powtórzyła w akcie notarialnym z dnia 6 grudnia 2000 r.
stwierdzając jednocześnie, że odwołuje również darowiznę z dnia 27 sierpnia 1982 r. A.
H. zmarła 20 lutego 2003 r.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Rejonowy uznał, że darowizna
dokonana przez A. H. w sierpniu 1982 r. była ważna i skuteczna, zaś jej odwołanie było
pozbawione skutków prawnych.
Sąd Rejonowy wskazał, że zgodnie z art. 24 § 1 ustawy z dnia 12 listopada 1965
r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. 46, poz. 290 ze zm.; dalej: „p.p.m.”),
własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich
przedmiot. Według zaś art. 25 § 2 p.p.m., w sytuacji, gdy zobowiązanie dotyczy
nieruchomości, podlega ono prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona. W
odniesieniu do formy czynności prawnej stosuje się prawo właściwe dla danej
czynności; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w
którym czynność została dokonana (art. 12 p.p.m.). Skoro darowizna obejmowała udział
w nieruchomość położonej w W., to – w świetle przytoczonych przepisów - do oceny tej
czynności, jak również jej odwołania, stosować należy prawo polskie. A. H. złożyła
oświadczenie w przedmiocie darowizny bez zachowania wymaganej formy aktu
notarialnego (art. 890 § 1 k.c.). Uczyniła to jednak została w formie pisemnej
przewidzianej przez prawo szwedzkie, tj. § 29 Land Code (SFS 1970:994), co – w
świetle art. 12 zdanie drugie p.p.m. – pozwala uznać ją za ważną. Wprawdzie A. B.
złożył podpis na dokumencie z dnia 27 sierpnia 1982 r. później, jednakże okoliczność ta
nie ma żadnego znaczenia. Dokument darowizny nie musi zawierać podpisów
darczyńcy i obdarowanego złożonych jednocześnie.
Sąd Rejonowy stwierdził również, że darowizna dokonana na rzecz A. B. nie
została skutecznie odwołana. Nie ma żadnych dowodów potwierdzających fakt, że
oświadczenie A. H. z dnia 15 września 1992 r. dotarło do adresata. Nie ulega natomiast
3
wątpliwości, że oświadczenie o odwołaniu darowizny zawarte w akcie notarialnym z dnia
6 grudnia 2000 r. zostało złożone po upływie rocznego terminu przewidzianego w art.
899 § 3 k.c.
Sąd Okręgowy w W. postanowieniem z dnia 24 września 2007 r. oddalił apelację
wnioskodawczyni od powyższego orzeczenia. Aprobując w całej rozciągłości przyjęte za
podstawę zaskarżonego postanowienia ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną, Sąd
Okręgowy odwołał się do stanowiska judykatury, zgodnie z którym, art. 12 p.p.m. ma
charakter normy ogólnej i znajduje zastosowanie do wszystkich czynności prawnych,
chyba że przepisz szczególny zawiera inne unormowanie (tak Sąd Najwyższy w
postanowieniach: z 20 stycznia 1998 r., I CKN 345/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 137 oraz
z 8 stycznia 2004 r., I CK 39/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 33). Nie ma takiego przepisu
szczególnego w odniesieniu do darowizny nieruchomości. Z tego też względu
zapatrywanie Sądu pierwszej instancji, że do formy darowizny, dokonanej – jak to
wynika z art. 70 k.c. – w S., znajduje zastosowanie art. 12 zdanie drugie p.p.m., jest
trafne.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni wniosła o uchylenie postanowienia Sądu
Okręgowego oraz poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego i przekazanie
sprawy temu ostatniemu Sądowi do ponownego rozpoznania, bądź też uchylenie
zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu, podnosząc zarzuty naruszenia: art. 12 p.p.m., art. 12 p.p.m. w zw. z art.
70 § 2 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie oraz § 1 ust. 2 w zw. z § 29, § 4 ust. 1 w
zw. z § 30 Prawa szwedzkiego i art. 117 i art. 118 k.c. przez ich niezastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 689 k.p.c., jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy
wchodzące w jego skład stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie, dział
spadku i zniesienie współwłasności mogą być połączone w jednym postępowaniu.
Stosownie zaś do art. 688 k.p.c., do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy
dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3. Z uwagi na te
unormowania żądanie A. B. zawarte w pozwie przeciwko A. H. o ustalenie ważności
umowy darowizny z dnia 27 sierpnia 1982 r., wniesionym w toku postępowania o dział
spadku obejmującego nieruchomość położoną przy ulicy K. w W., zostało rozstrzygnięte
postanowieniem wstępnym w tym właśnie postępowaniu (art. 618 § 1 zdanie drugie
k.p.c.). Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącej, możliwość realizacji tego żądania,
jak również żądania zniesienia współwłasności, nie jest ograniczona terminem
4
przedawnienia. Zarzut naruszenia art. 117 § 1 i art. 118 k.c. trzeba więc uznać za
bezzasadny.
U podstaw zaskarżonego postanowienia legło stwierdzenie, że skutkiem
oświadczenia złożonego w formie pisemnej przez A. H. 27 sierpnia 1982 r. w Szwecji i
podpisanego przez A. B. było zawarcie umowy darowizny przenoszącej na tego
ostatniego udział 3/8 części w prawie własności nieruchomości budynkowej oraz w
roszczeniu o ustanowienie prawa użytkowania wieczystego gruntu, na którym budynek
ten jest posadowiony. W ocenie Sądu Okręgowego, skoro umowa ta została zawarta w
Szwecji, a obowiązujące tam w 1982 r. prawo nie przewidywało dla niej wymogu formy
aktu notarialnego, lecz zwykłą formę pisemną, to – w świetle art. 12 p.p.m. – musi być
ona uznana za ważną. Powołany przepis statuuje wprawdzie zasadę, że forma
czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla danej czynności, wystarczy jednak
zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność została
dokonana.
Niewątpliwie z oceną powyższą należałoby zgodzić się w sytuacji, w której
również oświadczenie obdarowanego o przyjęciu darowizny zostałoby złożone
w Szwecji. Oczywiste byłoby wówczas, że umowa darowizny zawarta została w Szwecji
w przewidzianej dla niej - prawem tego kraju - formie. Tymczasem z ustaleń Sądu
pierwszej instancji, zaaprobowanych przez Sąd Okręgowy, wynika, że A. B. złożył
oświadczenie konstytuujące tę umowę (podpisał się pod oświadczeniem A. H.) w
Polsce. Okoliczność ta – co trafnie zarzuciła skarżąca – podważa prawidłowość
zastosowania przez Sąd Okręgowy art. 12 p.p.m. i art. 70 k.c.
W orzecznictwie dotyczącym wykładni art. 12 p.p.m. - jak zauważył Sąd drugiej
instancji - zasada uzupełniającego działania reguły przewidującej właściwość legis loci
actus, nie budzi żadnych wątpliwości. W piśmiennictwie zwrócono jednak uwagę, że
mechanizm ten nie nadaje się do stosowania w odniesieniu do umów zawieranych inter
absentes, gdy strony umowy – jak miało to miejsce w rozpoznawanej sprawie – w chwili
jej zawierania znajdowały się w różnych państwach. W takich bowiem przypadkach
powstają trudności z ustaleniem miejsca zawarcia umowy. Umiejscowienie umowy na
jednym i tym samym obszarze wymagałoby sięgnięcia do prawa krajowego (własnego
lub obcego), co byłoby rozwiązaniem sztucznym, pozbawionym tych walorów, którymi
odznaczać się powinien łącznik normy kolizyjnej.
Stojąc na gruncie tego zapatrywania, które skład orzekający podziela, nie można
odeprzeć skutecznie zarzutów naruszenia art. 12 p.p.m. i art. 70 k.c.
5
Za chybione uznać natomiast należy zarzuty naruszenia wskazanych przez
skarżącą przepisów prawa szwedzkiego. Przepisy te odnoszą się do innych - niż forma
czynności prawnej - warunków ważności umowy darowizny obejmującej nieruchomość.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.