Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 154/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Agencji Rynku Rolnego w W.
przeciwko I.(…) Spółki z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 15 października 2008
r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 15 października
2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na rzecz strony
powodowej kwotę 3600 zł (trzy tysiące sześćset) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Ostrołęce wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2007 r. zasądził od
strony pozwanej I.(…) Sp. z o.o. na rzecz Agencji Rynku Rolnego w W. kwotę 490 000
zł wraz z należnościami ubocznymi. Sąd ten ustalił, że strony zawarły umowę dotyczącą
skupu zbóż ze zbiorów w 2000 roku, przewidującą dopłaty ze strony powoda do cen
2
skupu. Strona pozwana zobowiązała się skupić od producentów krajowych 32 000 ton
pszenicy ze środków pochodzących z kredytu preferencyjnego (do jego oprocentowania
dopłacała Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa). Dostawcą zboża była
między innymi spółka „J.(...)”, która wystawiła faktury na kwotę ponad 2,6 mln zł i
pobrała dopłaty w wysokości 490 000 zł. Prowadzone później w spółce „J.(...)”
postępowanie karno skarbowe wykazało, że do sprzedaży zboża nie doszło, a
dokumenty potwierdzające sprzedaż były fikcyjne i zostały wystawione w celu uzyskania
dopłaty. Osoba pełniąca funkcję dyrektora tej spółki została skazana za przestępstwo
polegające na poświadczeniu nieprawdy w dokumentach. Obowiązek prowadzenia
dokumentacji dostaw zboża obciążał stronę pozwaną. Umowa zawarta przez strony
przewidywała na rzecz strony powodowej prawo domagania się zwrotu nienależnie
wypłaconych dopłat w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w dokumentowaniu
ilości i jakości skupowanego zboża lub nieprawidłowości w wyliczeniu należnych
producentom dopłat.
W ocenie Sądu pierwszej instancji rozpoznawana sprawa nie była sprawą
gospodarczą, a umowa łącząca strony nie była umową o dzieło. Z tych względów zarzut
przedawnienia roszczenia podniesiony przez stronę pozwaną był nieuzasadniony.
Strona powodowa udowodniła fikcyjny charakter skupu zbóż, a tym samym
nieprawidłowości w prowadzeniu jego dokumentacji, co w świetle postanowień umowy
uprawniało stronę powodową do dochodzenia zwrotu wypłaconych dopłat, także od
strony pozwanej. Roszczenie strony powodowej podlegało przepisom o karze umownej i
z tego względu strona powodowa była zwolniona od obowiązku wykazania szkody.
Przemawiało to za uwzględnieniem powództwa.
Apelacja strony pozwanej została oddalona przez Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 15 października 2007 r., który podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji.
Skarga kasacyjna strony pozwanej opierała się o obie podstawy określone w art.
3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżący zarzucił
obrazę art. 118 i 483 § 1 w zw. z art. 65 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowania, a w
ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania podniósł zarzuty naruszenia art.
321 § 1 k.p.c., art. 381 k.p.c. w zw. z art. 217 § 2 k.p.c., art. 382 k.p.c. w zw. z art. 233 §
1 k.p.c., art. 385 k.p.c. w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. oraz art. 11 k.p.c. W oparciu o te
zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
3
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku
i jego zmianę poprzez uwzględnienie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Art. 3983
§ 3 stanowi, że podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Z tego względu zarzut związany
z naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c. nie mógł stanowić podstawy uwzględnienia skargi
kasacyjnej.
Zarzut naruszenia art. 385 w zw. z art. 316 k.p.c. przez „błędne rozpoznanie istoty
sprawy" był natomiast konstrukcyjnie wadliwy, gdyż zarzucenie samego błędnego
rozstrzygnięcia nie może być traktowane jako zarzut naruszenia przepisu postępowania
mającego wpływ na wynik sprawy.
Strona powodowa dochodziła w pozwie zapłaty kwoty 490 000 zł z
uzasadnieniem, że nienależnie wypłacono spółce „J.(...)" dopłaty do ceny skupu w tej
wysokości. Ocena Sądów obu instancji, że podstawę prawną dla dochodzenia tej
należności stanowią przepisy o karze umownej, nie pozwala w żadnym razie podzielić
zarzutu naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. przez wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był
objęty żądaniem pozwu.
Bezzasadny był także zarzut naruszenia art. 381 w zw. z art. 217 § 2 k.p.c. w
wyniku nieuzasadnionego pominięcia zgłoszonych przez stronę pozwaną dowodów
zmierzających do wykazania, że faktycznie zakupiła zboże od spółki „J.(...)" i dopłaty dla
tego producenta były należne. Wnioski dowodowe strony pozwanej w tym zakresie
zostały oddalone przez Sąd Apelacyjny przede wszystkim jako spóźnione, z uwagi na
ich zgłoszenie dopiero w postępowaniu apelacyjnym. Ocena ta była usprawiedliwiona,
bowiem strona pozwana nie wykazała należycie, że wnioskowanych dopiero na tym
etapie postępowania dowodów nie mogła powołać w postępowaniu przed sądem
pierwszej instancji, bądź by potrzeba ich powołania wynikła później. Nie mogło
usprawiedliwiać dopuszczenia tych dowodów w postępowaniu apelacyjnym twierdzenie
zawarte w uzasadnieniu skargi kasacyjnej, że dowody zawnioskowane przez stronę
pozwaną w sądzie pierwszej instancji sąd ten uznał za niewystarczające.
Zarzut naruszenia art. 11 k.p.c. strona pozwana uzasadniła twierdzeniami, że
została pozbawiona prawa do obrony na skutek oparcia rozstrzygnięcia o wyrok karny
skazujący, który dotyczył innej osoby. Według skarżącego sąd kierując się tym
wyrokiem i wypaczając jego sens, pozbawił stronę pozwana prawa powoływania się na
okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. Oceniając
4
zasadność tego zarzutu należy podkreślić, że Sąd Apelacyjny stwierdził wyraźnie, że
związanie prawomocnym wyrokiem nie przesądza „odpowiedzialności osoby trzeciej,
która w postępowaniu cywilnym może powoływać się na wszelkie okoliczności
wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność". W żadnym razie nie można
podzielić zarzutu skarżącego, że taka wykładnia art. 11 k.p.c. wypacza jego sens. Sąd
Apelacyjny podkreślił także, że związanie treścią wyroku karnego odnosiło się do faktu
sfałszowania dokumentów potwierdzających sposób prowadzenia skupu, co w świetle
tego wyroku ocenił prawidłowo. Z kolei jego ocena, że ustalenie to stanowiło
wystarczającą podstawę do uznania roszczenia za usprawiedliwione, gdyż według
warunków umowy dla dochodzenia zwrotu wypłaconych dopłat nie było istotne, czy
spółka „J.(...)” w 2000 r. w ogóle sprzedała zboże w całości lub w części, nie oznaczało
też, że była ona wynikiem związania wyrokiem sądu karnego. Dlatego też zarzut
naruszenia art. 11 k.p.c. był nieuzasadniony.
Nie zasługiwały na uwzględnienie także zarzuty naruszenia prawa materialnego.
Zarzut naruszenia art. 118 k.c. był wynikiem kwestionowania oceny Sądu, że roszczenie
strony powodowej nie miało związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Prezentując takie stanowisko Sąd Apelacyjny przedstawił szeroki wywód, przytaczając
przepisy regulujące działanie Agencji Rynku Rolnego, pojęcie sprawy gospodarczej
według definicji ustawowej oraz poglądy orzecznictwa. W ślad za tym podkreślił, że dla
pojęcia działalności gospodarczej istotne są takie elementy jak jej profesjonalny
charakter, podporządkowania regułom opłacalności i zysku, działanie na własny
rachunek, powtarzalność działań oraz uczestnictwo w obrocie gospodarczym. W jego
ocenie, przy uwzględnieniu zadań Agencji Rynku Rolnego, nie jest wykluczone
prowadzenie przez nią działalności gospodarczej. Jednak działalność Agencji w ramach
stosunku łączącego strony sprowadzała się jedynie do przekazywania rolnikom
dostarczającym zboże dopłat do cen sprzedaży, na zasadach ustalonych w ramach
programu rządowego na dany rok. Nie stanowiło to prowadzenia działalności
gospodarczej. Powyższa argumentacja była przekonywująca i usprawiedliwiała ocenę
kwestionowaną przez skarżącego.
Oceniając zarzut naruszenia art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 65 k.c. należy
zauważyć, że analiza § 19 umowy zawartej przez strony w dniu 6 lipca 2000 r., który
przewidywał możliwość dochodzenia przez stronę powodową zwrotu wypłaconych
producentom rolnym dopłat, w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w
dokumentowaniu ilości i jakości skupowanego zboża wskazuje, że strony nie odwołały
5
się do instytucji kary umownej. Jej powszechna znajomość nakazuje przyjąć, że wolą
stron nie było zatem określenie obowiązku zapłaty kary umownej, co potwierdza też
uzasadnienie pozwu, w którym strona powodowa nie podnosiła, że dochodzi zapłaty
kary umownej. Nie można jednak pominąć, że strony w ramach swobody kontraktowej
mogły przewidzieć odpowiedzialność strony pozwanej o charakterze gwarancyjnym,
zobowiązującą ją w sposób wiążący do zwrotu wypłaconych dopłat w razie stwierdzenia,
że nie wykonała ona obowiązku właściwego dokumentowania ilości i jakości
skupowanego zboża. Postanowienie umowne tej treści jest zbliżone do ustanowienia
kary umownej, a sąd rozstrzygający sprawę był zobowiązany wskazać podstawę prawną
rozstrzygnięcia. Odwołanie się w związku z tym do przepisów o karze umownej, mimo
że ściśle rzecz ujmując kara umowna nie została zastrzeżona, ostatecznie nie stanowiło
naruszenia przepisów prawa materialnego, w sytuacji, gdy umowa łącząca strony
usprawiedliwiała uwzględnienie roszczenia strony powodowej. Wadliwość stanowiska
Sądu drugiej instancji sprowadzała się w tym zakresie do bezpośredniego odwołania się
do przepisów o karze umownej, gdy w rzeczywistości mogły być one zastosowane
jedynie odpowiednio. Nie wpłynęło to jednak na merytoryczną wadliwość orzeczenia.
Uwzględniając powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną, jako pozbawioną uzasadnionych podstaw. O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 39821
k.p.c.