Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 października 2008 r.
I UK 82/08
Wynagrodzenie za okres pozostawania bez pracy wypłacone pracowni-
kowi przywróconemu do pracy po jej podjęciu stanowi przychód podlegający
obciążeniu składką na ubezpieczenia społeczne według przepisów ubezpiecze-
niowych obowiązujących w dacie wypłaty tego wynagrodzenia.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Jerzy Kwaśniewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 paź-
dziernika 2008 r. sprawy z odwołania Przedsiębiorstwa Transportu Kolejowego i Go-
spodarki Kamieniem SA w R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w R. z udziałem zainteresowanych Kazimierza B., Henryka J. o składki na
ubezpieczenie społeczne, na skutek skargi kasacyjnej Przedsiębiorstwa Transportu
Kolejowego i Gospodarki Kamieniem SA w R. od wyroku Sądu Apelacyjnego w Ka-
towicach z dnia 30 sierpnia 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w R. decyzją z dnia 19 marca 2003
r. stwierdził, iż Przedsiębiorstwo Transportu Kolejowego i Gospodarki Kamieniem w
R. jest zobowiązane do rozliczenia i opłacania składek ubezpieczeniowych za pra-
cowników Henryka J. i Kazimierza B. za okres od 1 lipca 1997 r. do 31 grudnia 1998
r. w wysokości i na zasadach określonych w przepisach obowiązujących do 31 grud-
nia 1998 r.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 18 czerwca 2003 r. zmienił zaskarżaną decy-
zję w ten sposób, że ustalił, iż Przedsiębiorstwo Transportu Kolejowego i Gospodarki
2
Kamieniem SA w R. nie jest zobowiązane do rozliczenia i zapłacenia składek ubez-
pieczeniowych za wskazane osoby za okres od 1 lipca 1997 r. do 31 grudnia 1998 r.
Sąd Apelacyjny na skutek apelacji organu rentowego wyrokiem z dnia 7 lipca
2005 r. uchylił zaskarżany wyrok i znosząc postępowanie przekazał sprawę do po-
nownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Gliwicach - Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku. W uzasadnieniu wyroku Sąd
Apelacyjny wskazał, iż postępowanie jest dotknięte nieważnością, ponieważ przy-
wróceni do pracy pracownicy Henryk J. i Kazimierz B. powinni występować w spra-
wie jako zainteresowani.
Sąd Okręgowy rozpoznając ponownie sprawę wyrokiem z dnia 11 stycznia
2006 r. oddalił odwołanie. Rozpoznając odwołanie Sąd Okręgowy ustalił, iż wyrokiem
z dnia 23 maja 2002 r. tamtejszy Sąd przywrócił do pracy na poprzednich warunkach
odwołującego się Henryka J. i Kazimierza B. oraz zasądził na ich rzecz pod warun-
kiem podjęcia pracy w terminie 7 dni wynagrodzenie w kwotach odpowiednio
164.881,98 zł i 112.890,70 zł. Było to wynagrodzenie za cały czas pozostawania
przez nich bez pracy czyli od 1 lipca 1997 r. W związku z podjęciem przez zaintere-
sowanych pracy w wyniku ich przywrócenia pracodawca dokonał rozliczenia składek
na ubezpieczenie społeczne z uwzględnieniem przepisów art. 19 ust. 1, 3 i 5 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych. Sąd Okręgowy powołując się na przepis art.
109 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych stwierdził, iż należne składki za
okres zatrudnienia od 1 lipca 1997 r. do 31 grudnia 1998 r. należy rozliczać zgodnie
z zasadą wynikającą z tego przepisu.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł odwołujący się.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 sierpnia 2007 r. oddalił apelację. Sąd w
wyroku tym zajął się kwestią, według jakich przepisów należało ustalić i rozliczyć
składki na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzenia za okres od 1 lipca 1997 r. do
31 grudnia 1998 r., stwierdzając, że zagadnienie to należy rozważać na tle przepisów
ubezpieczeniowych, a więc przede wszystkim ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), która weszła
w życie od 1 stycznia 1999 r. W ocenie Sądu przepisy przejściowe tej ustawy wska-
zują zasady ustalania i rozliczania składek na ubezpieczenie społeczne za okres do
31 grudnia 1998 r., skoro w myśl art. 109 ustawy składki na ubezpieczenie społeczne
i zasiłki oraz zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne należne za okres do dnia 31 grudnia
1998 r. płatnicy składek są zobowiązani rozliczać i opłacać na podstawie przepisów
3
dotychczasowych, a więc obowiązujących do dnia 31 grudnia 1998 r. Mając powyż-
szy przepis na uwadze stwierdził, że okres pozostawania bez pracy, do której pra-
cownik został przywrócony wyrokiem sądu i za które wypłacono wynagrodzenie, jest
okresem składkowym w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i ma wpływ na prawo i
wysokość świadczeń emerytalno-rentowych. Tym samym składka na ubezpieczenie
społeczne winna być przypisana do wynagrodzenia za okres jakiego ono dotyczy i
rozliczona na podstawie przepisów dotyczących zasad ustalania i rozliczania składek
na ubezpieczenie społeczne obowiązujących w spornym okresie od 1 lipca 1997 r.
do 31 grudnia 1998 r.
Na powyższe orzeczenie strona powodowa wniosła skargę kasacyjną powo-
łując się w niej na naruszenia prawa materialnego przez niezastosowanie w sprawie
przepisu art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) w związku z art. 4
pkt 9 tejże ustawy oraz art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku docho-
dowym od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.),
przez błędne przyjęcie, iż zastosowanie w sprawie znajduje przepis art. 109 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych bez uwzględnie-
nia przepisu art. 107 ust. 1 tej ustawy, a w konsekwencji przyjęcie przez Sądy pierw-
szej i drugiej instancji stanowiska, że przywrócenie pracowników do pracy i wypłace-
nie im w 2002 r. wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy przypadający w
latach 1997-2002, na podstawie wyroku sądu zasądzającego wynagrodzenie za ten
czas w kwocie łącznej, powoduje obowiązek płatnika składek dokonania rozliczenia
odpowiedniej części tego wynagrodzenia na konkretne lata i opłacenia składek
ubezpieczeniowych za okres do 31 grudnia 1998 r. w wysokości i na zasadach okre-
ślonych w przepisach obowiązujących do tego dnia, w sytuacji gdy imienne zgłosze-
nie do ubezpieczeń społecznych nastąpiło po dniu 31 stycznia 1999 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona. Zgodnie z art. 57 k.p. konse-
kwencją wydania orzeczenia o przywróceniu do pracy jest powstanie po stronie pra-
cownika uprawnienia do domagania się wynagrodzenia za okres pozostawania bez
pracy, przypadający w czasie toczącego się postępowania. Warunkiem realizacji
4
tego uprawnienia jest fakt podjęcia przez pracownika zatrudnienia w wyniku przywró-
cenia do pracy, bądź co najmniej zgłoszenie gotowości niezwłocznego podjęcia
pracy. Przy czym wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy jest świadczeniem
pieniężnym, które stanowi rodzaj rekompensaty z tytułu wadliwego wypowiedzenia
umowy o pracę i spowodowanego tym uszczerbku majątkowego. Korzysta ono z
ochrony, jaką przepisy prawa pracy przyznają wynagrodzeniu za pracę. Jest szcze-
gólną formą wyrównania poniesionych przez pracownika strat z tytułu wadliwego wy-
powiedzenia umowy o pracę, a także pozbawienia pracownika możności świadcze-
nia pracy na rzecz pracodawcy, mimo iż był do tego gotów. Ponadto świadczenie to
zasądzone wyrokiem sądu wyczerpuje roszczenia pracownika z tego tytułu i wyłącza
skutecznie dochodzenie na podstawie przepisów prawa cywilnego wyrównania nie-
pokrytych tym świadczeniem strat. Istotne jest także to, że naprawienie szkody w
postaci „wynagrodzenia” z art. 57 k.p. spełnia funkcję analogiczną do wynagrodzenia
przysługującego pracownikowi na mocy art. 47 k.p. Jest ono zatem rodzajem od-
szkodowania majątkowego, którego celem jest kompensacja uszczerbku poniesio-
nego przez pracownika wskutek bezprawnego rozwiązania z nim umowy o pracę w
trybie natychmiastowym. Korzysta ono z analogicznej ochrony prawnej do tej, jaką
przepisy prawa pracy przyznają wynagrodzeniu za pracę rzeczywiście wykonaną, jak
i za tę, którą gotów był świadczyć, lecz doznał przeszkód ze strony pracodawcy.
Stwierdzić należy także, że wskazane uprawnienia - w powyższych przepisach re-
gulujących kwestię naprawienia szkody pracownika w razie nieuzasadnionego lub
niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę przez pracownika - w postaci
zgłoszenia roszczenia o wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy oraz rosz-
czenia o odszkodowanie mają jedynie charakter techniczny związany z tym, że pra-
cownikowi w powołanych przepisach przysługują dwa alternatywne uprawnienia -
przywrócenia do pracy bądź odszkodowania. Innymi słowy, oba uprawnienia - mimo
odmiennego nazewnictwa - są świadczeniami o charakterze odszkodowawczym.
Przechodząc do dalszych rozważań wskazać należy, że art. 51 k.p. odnosi się do
obu wskazanych uprawnień pracownika. Reguluje on kwestię zachowania ciągłości
pracy pracownika, który został pozbawiony zatrudnienia przez pracodawcę w sposób
sprzeczny z prawem bądź bezzasadny, a następnie został przywrócony do pracy (§
1) lub uzyskał odszkodowanie (§ 2) z tego tytułu. Pracownikowi takiemu wlicza się do
okresu zatrudnienia okres pozostawania bez pracy, za który przyznano mu odszko-
dowanie bądź wynagrodzenie. Okresu pozostawania bez pracy, za który wynagro-
5
dzenia nie przyznano, nie traktuje się jak przerwy w zatrudnieniu, której zaistnienie
pozbawia pracownika uprawnień określonych w przepisach prawa pracy. Zasadnicze
znaczenie dla rozpoznania problemu prawnego związanego z rozliczaniem składek
na ubezpieczenia społeczne w niniejszej sprawie ma okoliczność, iż stosunek pracy
został reaktywowany z mocy orzeczenia o przywróceniu do pracy, którego materialna
skuteczność w świetle art. 48 § 1 k.p. liczy się jednak dopiero od daty zgłoszenia
przez pracownika gotowości niezwłocznego podjęcia pracy, przy czym początek 7-
dniowego terminu dla zgłoszenia gotowości do pracy liczy się od dnia uprawomoc-
nienia się orzeczenia o przywróceniu pracownika do pracy. Okoliczność, z jaką
chwilą orzeczenie o przywróceniu do pracy staje się skuteczne, należy odróżnić od
tego, czy wywiera ono skutki jedynie na przyszłość (ex nunc), czy także działa
wstecz (ex tunc), a kwestię tę reguluje art. 51 § 1 k.p. Stwierdzić należy, że orzecze-
nie w przedmiocie przywrócenia do pracy nie podlega wykonaniu w zakresie, w jakim
reaktywuje ono rozwiązany stosunek pracy. W przywróceniu do pracy tkwi jednak,
implicite, stwierdzony deklaratywnie obowiązek umożliwienia pracownikowi wykony-
wania pracy. Przemawia za tym poglądem treść art. 22 § 1 k.p., zobowiązującego za-
kład pracy do zatrudnienia pracownika, z którym nawiązany został stosunek pracy,
oraz art. 48 § 1 k.p., nakładający na zakład obowiązek zatrudnienia pracownika pra-
womocnie przywróconego do pracy, jeżeli zgłosi on gotowość niezwłocznego podję-
cia pracy w terminie 7 dni od przywrócenia do pracy, chyba że przekroczenie terminu
nastąpiło z przyczyn niezależnych od pracownika. Z powyższego wynika także, iż
wypowiedzenie umowy, mimo że było wadliwe jest skuteczne, a tym samym w spor-
nym okresie od rozwiązania stosunku pracy aż do ponownego jego nawiązania nie
istniał stosunek pracy, a zasądzone świadczenie przez sąd ma charakter kompensa-
cyjny, zastępuje jedynie brak wypłaty wynagrodzenia, innymi słowy jest to zryczałto-
wane „odszkodowanie”, które ma być równe wynagrodzeniu. Wynagrodzenie zasą-
dzone orzeczeniem sądu przywracającego pracownika do pracy, jest przychodem
pracownika zarówno w rozumieniu prawa podatkowego, jak i art. 18 ust. 1 ustawy z
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych dopiero z chwilą, gdy
pracownik podejmie decyzję o powrocie do pracy w myśl art. 48 k.p. Z tą chwilą
świadczenie to staje się należne i faktycznie wypłacone, a tym samym od tej chwili
powstaje w związku z istnieniem stosunku pracy obowiązek opłacenia od takiego
przychodu pracownika składki na ubezpieczenie społeczne. Ponadto zgodnie z
ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych, a w szczególności jej art. 8 - za pra-
6
cownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy. W przedmiotowej sprawie
ubezpieczeni w latach 1997-2002, za które organ rentowy rozliczył składki na ubez-
pieczenie społeczne, nie byli pracownikami, a w związku z tym obowiązek ubezpie-
czenia nie istniał. Mając na uwadze, że ubezpieczonych zwolniono z pracy pod rzą-
dem ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) stwierdzić nale-
ży także, że w myśl tej ustawy ubezpieczeniu społecznemu podlegali wszyscy pra-
cownicy (art. 4 ust. 1), a obowiązek ubezpieczenia pracownika powstawał z dniem
nawiązania stosunku pracy i wygasał z dniem jego ustania. Tym samym rozliczanie
składek ubezpieczonych na podstawie przepisów obowiązujących przed 1 stycznia
1999 r. zgodnie z dyrektywą art. 109 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych -
w wyniku przyjęcia przez Sąd, że składki na ubezpieczenie społeczne za ubezpie-
czonych były należne za okres, co do którego zarówno na podstawie obecnej ustawy
jaki i poprzednio obowiązującej obowiązek taki względem ubezpieczonych nie istniał
- należy ocenić jako wadliwe i niezgodne z prawem.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================