Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 71/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Marek Sychowicz
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Domu Obrotu Wierzytelnościami C. S.A. w D.
przeciwko A. Z., A. Z., E. K. i S . K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 października 2008 r.,
skarg kasacyjnych pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 26 czerwca 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. nakazem zapłaty z dnia 5 kwietnia 2006 r., wydanym w
postępowaniu nakazowym, uwzględnił powództwo o zapłatę wniesione przez Dom
Obrotu Wierzytelnościami C. S.A. w D. przeciwko A. Z., A. Z., E. K. i S. K. W
wyniku zarzutów pozwanych nakaz ten został uchylony wyrokiem Sądu
Okręgowego w K. z dnia 21 listopada 2006 r. w części zasądzającej należność
główną ponad kwotę 666 500,54 zł oraz w zakresie odsetek ustawowych. Sąd
Okręgowy zasądził odsetki ustawowe od kwoty 666 500,54 zł z okres od 28 lutego
2006 r. oraz odsetki ustawowe od dalszych kwot wskazanych w wyroku, a w
pozostałej części powództwo oddalił.
W sprawie było bezsporne, że pozwani S. K. i A. Z. byli wystawcami weksla
własnego in blanco, którego posiadaczem była Spółka Akcyjna „ R. Poland" w W.
Weksel ten poręczyły E. K. i A. Z. Sąd Okręgowy ustalił nadto, że Spółka „R.
Poland” w dniu 8 listopada 2005 r. zbyła na rzecz strony powodowej swoje
wierzytelności wobec „A. " S. j. W tym czasie była nadal w posiadaniu weksla, który
w dniu 27 stycznia 2006 r. wypełniła na kwotę 679 500,54 zł i przeniosła przez
indos na rzecz strony powodowej. Sąd pierwszej instancji uznał, że po
przeniesieniu wypełnionego weksla przez indos pozwani nie mogli zasłaniać się
wobec strony powodowej zarzutami opartymi na swoich stosunkach osobistych z
wystawcą. W toku postępowania nie zostało natomiast udowodnione, że strona
powodowa nabywając weksel działała świadomie na szkodę pozwanych.
Roszczenie oparte o weksel było zatem uzasadnione. Należało jedynie uwzględnić,
że pozwani uiścili na rzecz wierzyciela 13 300 zł i w tym zakresie powództwo
podlegało oddaleniu.
Apelacja pozwanych została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia
26 czerwca 2007 r. Sąd ten podzielił w całości ustalenia faktyczne i ocenę Sądu
pierwszej instancji. Jednocześnie dodatkowo podkreślił, że na gruncie prawa
wekslowego zachodzi istotna różnica pomiędzy uprawnieniami indosatariusza,
który nabył weksel in blanco niewypełniony, a uprawnieniami indosatariusza, który
taki weksel nabył już po wypełnieniu. W tym drugim wypadku zostaje zerwana więź
3
między dłużnikiem a wierzycielem wekslowym i weksel uzyskuje w pełni swój
abstrakcyjny charakter. Ochrona takich wierzycieli wekslowych zostaje wyłączona
jedynie wówczas, gdy nabyli weksel działając na szkodę dłużnika.
Skarga kasacyjna pozwanych zostały oparte o podstawę naruszenia prawa
materialnego. Zarzucono w niej błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art.
17 Prawa wekslowego oraz błędną wykładnię i niezastosowanie art. 10 tej ustawy.
W oparciu o te zarzuty skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w K. i przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku, poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji oraz
nakazu zapłaty z dnia 5 kwietnia 2006 r. i oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla rozpoznania zawartych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia art.
10 i art. 17 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r.- Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz.
282; dalej - prawo wekslowe) kluczowe znaczenie mają te ustalenia faktyczne,
które wskazują, że weksel podpisany jako In blanco został wypełniony przez
odbiorcę weksla (spółkę R. Polska S.A.) i następnie przeniesiony w drodze indosu
na rzecz strony powodowej. Nakazuje to przyjąć, że weksel został przeniesiony na
nabywcę według reguł prawa wekslowego. Należy podzielić zatem ocenę Sądu
Apelacyjnego, że doszło w tej sytuacji do zerwania więzi ze stosunku
podstawowego między dłużnikiem a wierzycielem wekslowym i weksel uzyskał swój
abstrakcyjny charakter, na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
wyroku z dnia 12 maja 1999 r. (II CKN 282/98, OSNC 1999, Nr 12, poz. 207).
Stwierdzenie to, wbrew odmiennej ocenie Sądu drugiej instancji, nie wykluczało
jednak możliwości zastosowania art. 10 prawa wekslowego.
Zarówno art. 10, jak i art. 17 prawa wekslowego, który został powołany przez
Sąd drugiej instancji jako podstawa rozstrzygnięcia, nie mają na celu podważania
abstrakcyjnego charakteru zobowiązania wekslowego. Jego istotą jest brak
konieczności wykazania przez wierzyciela wekslowego istnienia podstawy tego
zobowiązania w stosunku cywilnoprawnym łączącym wystawcę i odbiorcę weksla
(remitenta). Powołane wyżej przepisy pozwalają jedynie na złagodzenie
4
odpowiedzialności dłużników wekslowych przez umożliwienie im odwołania się
w drodze wyjątku do stosunku osobistego łączącego wystawcę weksla i remitenta
w drodze zarzutów dopuszczonych przez prawo wekslowe. Ich konstrukcja wpływa
na rozkład ciężaru dowodu w procesie, w którym powód dochodzi należności
z weksla. Przepisy te obciążają dłużnika wekslowego ciężarem udowodnienia
okoliczności wymienionych w art. 10 i 17 prawa wekslowego, w celu zwolnienia się
z zobowiązania wekslowego.
Sąd Apelacyjny przyjął również błędnie, że możliwość powołania się przez
dłużnika wekslowego na zarzuty z art. 10 lub art. 17 prawa wekslowego jest
uzależniona od rodzaju weksla, który został indosowany i w wypadku, gdy weksel in
blanco został przeniesiony na nabywcę już po wypełnieniu przez remitenta, dłużnik
ma możliwość podnoszenia wyłącznie zarzutów opartych o art. 17 prawa
wekslowego. Pogląd ten nie znajduje uzasadnienia bowiem relacja pomiędzy
hipotezami art. 10 i art. 17 prawa wekslowego i możliwość ich stosowania nie
wynika z rodzaju weksla, którym dysponuje powód. Rozstrzyga o tym rodzaj
zarzutów podnoszonych przez dłużnika. Zobowiązanie wekslowe stwierdzone
dokumentem o cechach weksla może nie powstać z różnych powodów (np. braku
zdolności do czynności prawnych, sprzeczności oświadczenia woli dłużnika
z ustawą, a także wypełnienia weksla in blanco niezgodnie z porozumieniem
wekslowym). Dłużnik wekslowy może zatem swoje zarzuty opierać zarówno o art.
10 jak i 17 prawa wekslowego, jednakże art. 17 prawa wekslowego nie reguluje
kwestii podnoszenia zarzutu uzupełnienia weksla niezupełnego niezgodnie
z udzielonym upoważnieniem. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
18 listopada 1999 r. (l CKN 215/98, OSNC 2000 r., Nr 7-8, poz. 128).
Zarzut wypełnienia weksla In blanco niezgodnie z porozumieniem wekslowym
podlegał rozważeniu jedynie na gruncie art. 10 prawa wekslowego. Z tego względu
uzasadniony był zawarty w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 17 prawa
wekslowego w wyniku jego wadliwego zastosowania.
Jako argument przemawiający za stosowaniem art. 17 prawa wekslowego
do zarzutów opartych o wypełnienie weksla niezupełnego niezgodnie
z porozumieniem, Sąd Apelacyjny powołał konieczność rozróżnienia zakresu
ochrony przysługującej wierzycielowi wekslowemu w sytuacji, gdy nabywa on
5
weksel niewypełniony lub wypełniony przez remitenta. Sąd Apelacyjny
przedstawiając tę ocenę odwołał się do uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1107/00, OSNC 2003 r., Nr 4, poz. 55), W którym
stwierdzono, że nabycie niewypełnionego weksla in blanco z indosem nie stwarza
ułatwień w dochodzeniu praw z weksla i ochrony przewidzianej w art. 16 i 17 prawa
wekslowego. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy stwierdził również,
że dopiero po nabyciu wypełnionego weksla In blanco weksel uzyskuje w pełni swój
abstrakcyjny charakter i może wchodzić w grę stosowanie art. 17 prawa
wekslowego, a sytuacja nabywcy weksla In blanco niewypełnionego i wypełnionego
nie jest jednakowa. Stanowisko to nie może jednak rzutować na sposób wykładni
art. 10 prawa wekslowego, gdyż jak wyżej podkreślono wzajemna relacja pomiędzy
tymi przepisami opiera się wprawdzie o wspólną możliwość kwestionowania
zobowiązania wekslowego, jednakże w oparciu o odmienną podstawę zarzutów .
Przy wykładni art. 10 prawa wekslowego należy zwrócić uwagę, że przepis
ten odnosi się wyłącznie do weksli In blanco, a podstawą zarzutu opartego o ten
przepis może być jedynie niezgodne z porozumieniem wypełnienie takiego weksla
(niezupełnego w chwili wystawienia). Przepis odwołuje się zatem do przesłanki
w postaci rodzaju wystawionego weksla (in blanco) i pośrednio momentu jego
wystawienia. Brak jest w nim natomiast jakiegokolwiek odesłania do kwestii
związanych z chwilą wypełnienia weksla. Wykładnia językowa tego przepisu nie
daje zatem podstaw do oceny, że jego hipotezą są objęte, zgodnie z poglądem
Sądu Apelacyjnego, wyłącznie weksle in blanco przeniesione na nabywcę przed ich
wypełnieniem przez remitenta. Co więcej w literaturze prezentowane jest
stanowisko przeciwne tej ocenie, że art. 10 prawa wekslowego odnosi się
wyłącznie do obrotu wekslami In blanco po ich uzupełnieniu. Ma ono związek
z funkcją tego przepisu. Regulacja z art. 10 prawa wekslowego (podobnie jak
z art. 17) służy ochronie dłużników wekslowych, jednakże przewidziane
ograniczenia w możliwości podnoszenia przez nich zarzutów służą jednocześnie
bezpieczeństwu obrotu wekslowego i przepisy te mają zastosowanie wówczas,
gdy zapłaty od dłużnika wekslowego domaga się osoba trzecia, która nabyła
weksel na podstawie czynności unormowanej w prawie wekslowym. Nakazuje to
przyjąć, że art. 10 prawa wekslowego został przewidziany przede wszystkim dla
6
wypadków nabycie weksla In blanco wypełnionego przez remitenta, gdyż nabywca
takiego weksla powinien być chroniony przed zarzutami wypełnienia weksla
niezgodnie z porozumieniem z uwagi na to, że istotne znaczenie ma dla niego treść
weksla, a nie treść porozumienia łączącego dłużnika wekslowego i odbiorcę
weksla, który jest jego zbywcą. Taką ochronę art. 10 prawa wekslowego uzależnia
jednak od dobrej wiary nabywcy, co chroni w większym stopniu wystawcę weksla in
blanco. Nie można bowiem pomijać, że przy wekslach In blanco istnieje zawsze ich
silny związek ze stosunkiem podstawowym łączącym wystawce i odbiorcę weksla.
W orzecznictwie i literaturze prezentowane jest powszechnie stanowisko,
że z brzmienia art. 10 prawa wekslowego wynika a contrario, że wobec osoby,
która otrzymała weksel in blanco, ten, kto weksel wręczył, może powoływać się na
niezgodne z udzielonym upoważnieniem uzupełnienie weksla In blanco bez
żadnych ograniczeń (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1999 r.,
l CKN 215/98, OSNC 2000, Nr 7-8, poz. 128, 17 czerwca 1999 r., l CKN 51/98,
OSNC 2000, Nr 2, poz. 27, 5 lutego 1998 r. III CKN 342/97, OSNC 1998, Nr 9, poz.
141). Podkreśla się również, że wynikająca z porozumienia osoby wręczającej
weksel In blanco i jego odbiorcy ścisła więź pomiędzy zobowiązaniem wekslowym
a zobowiązaniem, które uzasadniało wystawienie weksla powoduje, że wierzyciel
nie może na podstawie weksla uzyskać w zasadzie więcej praw niż przysługuje mu
w ramach stosunku cywilnego z wystawcą weksla (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 26 stycznia 2001 r., II CKN 25/00, OSNC 2001, Nr 7-8, poz. 117). W jego
uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał również, że w razie niezgodnego
z porozumieniem wekslowym wypełnienia weksla in blanco, nie powstaje
zobowiązanie wekslowe o treści wyrażonej w wekslu. Powstaje na tym tle
wątpliwość, czy osoba trzecia, która nabywa weksel in blanco niewypełniony przez
remitenta powinna być chroniona w większym stopniu niż odbiorca weksla, skoro
nabywając taki weksel musi mieć świadomość, że weksel powinien być uzupełniony
zgodnie z porozumieniem wystawcy i odbiorcy weksla.
Wymaga podkreślenia, że w literaturze prezentowane są poglądy,
że nabywca niewypełnionego weksla in blanco nie powinien korzystać z uprawnień
wynikających z obrotu wekslowego i powinna mieć w stosunku do niego
zastosowanie zasada nemo plus iuris. Także w orzecznictwie stwierdzano,
7
że wierzycielowi, który nabył weksel niewypełniony w całości, może być
przedstawiony zarzut, że wypełnił weksel niezgodnie z umową, w tych samych
granicach, jak pierwszemu wekslobiorcy (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia
5 lutego 1935 r., C. II. 2456/34, OSP 1936, Nr l, poz. 669 i 10 czerwca 1932 r.
C. 1/32, OSP 1933, Nr 1, poz. 51). Istnieją zatem argumenty na rzecz stanowiska,
że ochrona osoby trzeciej przewidziana w art. 10 prawa wekslowego zostaje
wyłączona w wypadkach nabycia weksla In blanco niewypełnionego i w tym należy
upatrywać różnicy w sytuacji nabywcy weksla In blanco wypełnionego i nabywcy
weksla przed jego wypełnieniem. Zagadnienie to nie miało jednak znaczenia dla
rozstrzygnięcia w sprawie, gdyż weksel, który stanowił podstawę roszczenia został
nabyty po wypełnieniu przez remitenta, a w tym wypadku art. 10 prawa wekslowego
miał niewątpliwie zastosowanie.
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna była uzasadniona
i podlegała uwzględnieniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.