Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 258/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Marszałka Województwa X.
przeciwko E.(...) Spółce Akcyjnej Oddziałowi w Polsce z siedzibą w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 30 października 2008
r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 14 grudnia
2007 r., sygn. akt I ACa (…), uzupełnionego postanowieniem tego Sądu z dnia 9
stycznia 2008 r.
oddala skargę;
zasądza od strony powodowej na rzecz strony pozwanej kwotę 1800 (tysiąc
osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego ubezpieczyciela na rzecz Skarbu
Państwa-Marszałka Województwa X. kwotę 122 334 zł z odsetkami z tytułu udzielonej
przez pozwanego gwarancji ubezpieczeniowej na zlecenie poprzednika prawnego O.(...)
spółki z o.o. w związku z niewywiązaniem się organizatora turystyki [P.(...) spółki z o.o.]
z zawartych z kontrahentami umów o świadczenie usług turystycznych. Rozstrzygnięcie
to nastąpiło ma podstawie następujących ustaleń faktycznych.
Pozwany ubezpieczyciel w dniu 21 października 2005 r. udzielił na zlecenie P.(...)
(organizatora turystyki) gwarancji obejmującej pokrycie kosztów powrotu do kraju
kontrahentów tego organizatora na wypadek, gdyby nie zapewnił on takiego powrotu
oraz na pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez tych kontrahentów w razie
niewykonania przez organizatora zobowiązań umownych. Kwotę gwarancji ustalono w
wysokości 122.334 zł, określono okres obowiązywania gwarancji, wskazano czas
zgłoszenia roszczenia wierzyciela z gwarancji. W § 4 umowy gwarancyjnej określono
niezbędne elementy prawidłowego żądania zapłaty kierowanego do gwaranta. Następcą
prawnym P.(...) jest O.(...). Przedsiębiorstwo to uzyskało gwarancję ubezpieczeniową
również od niewystępujących w sporze dwóch innych ubezpieczycieli, w tym – od
Polskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego S.A. w W. (PTU S.A.; umowa gwarancyjna
z października 2006 r. i z lipca 2006 r.). We wszystkich trzech umowach gwarancyjnych
przewidywano różne sumy gwarancyjne. Obejmowały one to samo ryzyko gwarancyjne,
tj. pokrycie kosztów powrotu do kraju kontrahentów organizatora turystyki oraz pokrycie
zwrotu wpłat wniesionych przez kontrahentów. We wrześniu 2006 r. O.(...) spółka z o.o.
ogłosiła utratę płynności finansowej. W dniu 27 września 2006 r. Marszałek
Województwa X. wezwał stronę powodową do natychmiastowego uruchomienia
gwarancji w celu pokrycia zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w związku z
niewykonaniem zobowiązania przez przedsiębiorstwo turystyczne wobec tych klientów.
Pozwany ubezpieczyciel odmówił wypłaty sumy gwarancyjnej, podnosząc, że
podmiotem uprawnionym z tytułu umowy gwarancyjnej był właściwy wojewoda, a nie
powód (Marszałek Województwa X.). Ostatecznie koszty powrotu turystów do kraju w
wysokości 1.831.953,95 zł poniosło dobrowolnie Polskie Towarzystwo Ubezpieczeniowe
S.A. (PTU S.A.). W dniu 23 listopada 2006 r. strona powodowa wezwała
ubezpieczyciela – S.(…) TU S.A. do wypłaty sumy gwarancyjnej w wysokości
3
854 809,97 zł na pokrycie kosztów powrotu turystów do kraju i w tym samym dniu
zażądała od pozwanego wypłaty sumy gwarancyjnej w wysokości 122 334 zł także na
pokrycie takich kosztów. Wypłata sumy gwarancyjnej od pozwanego miała nastąpić na
rachunek innego gwaranta (PTU S.A.). W dniu 16 stycznia 2007 r. powód zwrócił się do
PTU S.A. z żądaniem zapłaty kwoty 854.808,98 na pokrycie wymienionych kosztów i
zaznaczył, że wcześniej wypłacona przez tego ubezpieczyciela kwota 1.831.953,95 zł
na opłacenie kosztów powrotu turystów do kraju zostanie rozliczona w ten sposób, iż od
niej zostanie odjęta pełna suma gwarancyjna obciążająca pozwanego, tj. 122 334 zł, a
pozostała kwota zostanie podzielona po połowie pomiędzy dwóch innych gwarantów.
Sąd Okręgowy uznał roszczenie powoda za nieuzasadnione. Od dnia 1 stycznia
2006 r. dokonano zmiany podmiotu reprezentującego Skarb Państwa w sprawach
wynikających z ustawy z dnia 29 sierpnia o usługach turystycznych z 1997 r. (Dz. U. z
2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.; cyt. dalej jako „ustawa o usługach turystycznych”).
Kompetencje wojewody w tym zakresie przejął bowiem marszałek województwa (art. 2
pkt 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie; Dz. U z
2001 r. Nr 80, poz. 872 ze zm.; i art. 16 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zmianie
niektórych zadań i kompetencji administracji terenowej; Dz. U. Nr 267, poz. 2257 ze
zm.). W ocenie Sądu, powód wypełnił wszystkie, wynikające z pkt 4 umowy gwarancji,
formalne wymogi żądania wypłaty sumy gwarancyjnej. Ustawa o usługach turystycznych
dopuszcza możliwość udzielana kilku gwarancji obejmujących to samo ryzyko
gwarancyjne. Nie określa natomiast uprawnień marszałka województwa (beneficjenta
gwarancji) w zakresie podziału zobowiązań pomiędzy poszczególnych gwarantów.
Powołując się na funkcję ochronną przepisów ustawy o usługach turystycznych, w
szczególności - na art. 5 pkt 6 tej ustawy, Sąd Okręgowy stwierdził, że w pierwszej
kolejności pokryte powinny być koszty powrotu turystów do kraju i dlatego Marszałek
Województwa X. był uprawniony do obciążenia gwarantów obowiązkiem poniesienia
kosztów niekwestionowanych przez stronę pozwaną. Dobrowolne pokrycie kosztów
powrotu turystów do kraju przez jednego z gwarantów (PTU S.A.) nie spowodowało
zwolnienia pozostałych gwarantów z obowiązku wynikającego z umów gwarancyjnych.
Wypłata sumy gwarancyjnej przez tego gwaranta nastąpiła bowiem jako zaliczka na
poczet zobowiązania z tytułu gwarancji na pokrycie kosztów powrotu turystów do kraju
i następnie powinna zostać rozliczona z udziałem pozostałych gwarantów. Żądanie
wypłaty kwoty gwarancji stanowi konsekwencję takiego rozliczenia.
4
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanego gwaranta, zmienił wyrok Sądu
Okręgowego i oddalił powództwo. Podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji w
zakresie skutecznej zmiany ex lege podmiotu reprezentującego beneficjenta udzielonej
gwarancji (Skarb Państwa) oraz możliwość ustanowienia kilku gwarancji w celu
zabezpieczenia kosztów powrotu turystów do kraju i zapewnienia im zwrotu dokonanych
organizatorowi turystyki wpłat w związku z niewykonaniem zobowiązania przez tego
organizatora. Z treści udzielonych gwarancji ani umów zlecenia udzielenia gwarancji nie
wynika sposób rozdziału środków finansowych uzyskanych przez beneficjenta (Skarb
Państwa) od gwarantów. Przepis art. 5 ust. 6 ustawy o usługach turystycznych ustala
jedynie kolejność świadczeń, na które przeznaczone są należności z wypłat
gwarancyjnych. Podział takich wypłat powinien nastąpić proporcjonalnie do wysokość
udzielonych gwarancji przez poszczególnych gwarantów, liczby turystów, zawierających
umowy o świadczenie usług turystycznych w okresie gwarancyjnym, którym należy
zapewnić powrót do kraju oraz kosztów i należności zwracanych tym klientom z powodu
niewykonania umowy przez organizatora turystyki. Takie zasady podziału nie mogły być
zastosowane jednak w rozpatrywanej sprawie. Sąd Apelacyjny uznał ostatecznie, że
powód spełnił formalne wymogi żądania wypłaty przewidziane w pkt. 4 umowy gwarancji
z dnia 21 października 2005 r. Analizując okoliczności poniesienia przez PTU S.A.
kosztów powrotu turystów do kraju w wysokości 1.831.953,75 zł., Sąd uznał, że gwarant
ten wykonał własne zobowiązanie gwarancyjne łączące go ze Skarbem Państwa
(beneficjentem gwarancji). Ewentualne porozumienia, zawierane pomiędzy
beneficjentem gwarancji i gwarantem, nie mogą odnosić skutków prawnych wobec
innych gwarantów. Nie nastąpiło też wydanie dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie
kosztów powrotu turystów do kraju w rozumieniu art. 5 ust. 4 ustawy o świadczenie
usług turystycznych. W dniu 23 listopada 2006 r. (tj. w dniu prawidłowo sformułowanego
żądania powoda o wypłatę sumy gwarancyjnej) nie istniał już cel, na który wypłata taka
mogła być przeznaczona. Skoro koszty sprowadzenia turystów do kraju poniesione
zostały już przez innego gwaranta, nie było podstaw do żądania od pozwanego
gwaranta wypłacenia sumy gwarancyjnej. Do czasu pokrycia wspomnianych kosztów
przez innego gwaranta (PTU S.A.) pozwanemu gwarantowi nie przedstawiono
skutecznego żądania wypłaty sumy gwarancyjnej na ten cel.
W skardze kasacyjnej powoda zgłoszono zarzut naruszenia art. 65 § 1 k.c. (w
wyniku niewłaściwej wykładni postanowień umowy gwarancyjnej) oraz zarzut naruszenia
art. 5 ust. 4 ustawy o usługach turystycznych (poprzez niewłaściwe zastosowanie tego
5
przepisu). Skarżący wnosił o uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie
apelacji strony pozwanej, ewentualnie – o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Z ustaleń faktycznych dokonanych przez Sądy meriti wynika, że trzy umowy
gwarancyjne, zawarte przez Skarb Państwa z trzema ubezpieczycielami na zlecenie
tego samego przedsiębiorstwa turystycznego (organizatora turystyki), obejmowały to
samo ryzyko gwarancyjne, tj. pokrycie kosztów powrotu turystów (kontrahentów
organizatora) do kraju i pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez tych turystów w razie
niewykonania zobowiązań umownych przez przedsiębiorstwo turystyczne (art. 5 ust. 1 i
pkt 2 ustawy o usługach turystycznych). Zgłoszone przez stronę powodową żądanie
wypłaty sumy gwarancyjnej nastąpiło w związku z koniecznością pokrycia kosztów
powrotu do kraju kontrahentów przedsiębiorstwa turystycznego. Jak ostatecznie
ustalono, żądanie to okazało się zgodne z wymogami wypłaty sumy przyjętymi w pkt 4
umowy gwarancji z dnia 21 października 2005 r. Zawierało ono ponadto dodatkową
informację beneficjenta gwarancji, że inny gwarant (PTU S.A.) podjął się organizacji
powrotu turystów do kraju i poniósł w związku z tym koszty w wysokości podanej w tym
żądaniu.
Interpretując postanowienia umowy gwarancyjnej z dnia 21 października 2005 r.,
Sąd Apelacyjny ogólnie powołał się na postanowienia pkt 1 ust. 3 tej umowy i nie
przesądził w sposób stanowczy charakteru prawnego gwarancji udzielonej przez
pozwanego jako tzw. gwarancji na pierwsze żądanie (gwarant zobowiązał się
bezwarunkowo i nieodwołalnie, po otrzymaniu od beneficjenta pierwszego pisemnego
wezwania, do zapłaty wskazanej w wezwaniu sumy gwarancji). W § 2 ust. 1 „ogólnych
warunków umów gwarancji ubezpieczeniowych” stwierdzono, że umowy gwarancji mogą
zawierać postanowienia odmienne niż przewidziane we wspomnianych warunkach.
Gdyby jednak – kierując się postanowieniami pkt 4 i 5 umowy gwarancyjnej - dojść do
wniosku, że udzielona przez pozwanego ubezpieczyciela gwarancja miała cechy tzw.
gwarancji na pierwsze żądanie, a więc - doszło w niej do zminimalizowania przesłanek
powstania roszczenia beneficjenta wynikającego z tej umowy (jak wywodził skarżący -
do samego formalnego wezwania gwaranta do zapłaty bez dokumentowania zasadności
żądania), otwartym zagadnieniem pozostaje możliwość obrony gwaranta przez
roszczeniem gwarancyjnym zgłoszonym przez wierzyciela. Według strony skarżącej,
gwarant nie mógłby powoływać się wobec wierzyciela na zarzuty wynikające ze
6
stosunku podstawowego, w związku z którym gwarancja została udzielona i tym bardziej
nieuzasadnione byłoby uzależnianie wypłaty sumy gwarancyjnej od zdarzeń
powstających w ramach stosunków prawnych łączących zleceniodawcę z innymi
gwarantami. Skarżący do tej drugiej grupy zarzutów wydaje się zaliczać także zarzut
pojawiający się w związku z wykonaniem zobowiązania gwarancyjnego przez innego
gwaranta (ubezpieczyciela).
Nie sposób podzielić takiego stanowiska skarżącego. Jak już wspomniano, do
udzielenia trzech gwarancji doszło na zlecenie tego samego przedsiębiorstwa
turystycznego (organizatora turystyki), nazywanego w umowach gwarancyjnych
„zobowiązanym”. Jako beneficjent tych gwarancji występował Skarb Państwa. Wszystkie
umowy gwarancyjne obejmowały to samo ryzyko gwarancyjne określone w art. 5 ust. pkt
2 ustawy o usługach turystycznych, a więc m.in. pokrycie kosztów powrotu turystów do
kraju w razie nieopłacenia tego powrotu przez organizatora turystyki. Wobec
beneficjenta wszyscy trzej gwaranci odpowiadali in solidum, bowiem każdy
ubezpieczyciel – na zlecenie organizatora turystyki – osobno zobowiązał się na
postawie odrębnej umowy gwarancyjnej, a ustalenia dokonane przez Sądy meriti nie
dają podstaw do twierdzenia, że mogą być oni traktowani jako dłużnicy solidarni (art.
369 k.c.). Wykonanie zobowiązania gwarancyjnego przez jednego z dłużników
odpowiadających in solidum zwalnia pozostałych. Z dokonanych ustaleń faktycznych
wynika, że prawidłowe (odpowiadające postanowieniom umowy) żądanie zapłaty wobec
pozwanego gwaranta nastąpiło w listopadzie 2006 r. i jednocześnie zawierało informację
dla tegoż gwaranta o wykonaniu zobowiązania gwarancyjnego przez innego gwaranta
(w zakresie przekraczającym maksymalny rozmiar odpowiedzialności gwarancyjnej
pozwanego). Oznacza to, że żądanie zapłaty skierowane do pozwanego gwaranta
nastąpiło w istocie po wygaśnięciu zobowiązania gwarancyjnego tego gwaranta,
ponieważ po dokonaniu wypłaty sumy gwarancyjnej przez innego gwaranta (PTU S.A.),
odpowiadającej kosztom sprowadzenia turystów do kraju, wygasło także zobowiązanie
organizatora turystyki (zlecającego udzielenia gwarancji) wobec turystów. A to właśnie
zobowiązanie (podstawowe) było objęte gwarancją. W tym zakresie, jak trafnie zauważył
Sąd Apelacyjny, nie istniał już zatem jurydyczny cel gwarancji, udzielonej przez
pozwanego. Należałoby zatem przyjąć, że gwarant mógł skutecznie odmówić wypłaty
sumy gwarancyjnej, skoro sam wierzyciel gwarancyjny przyznawał, że w zakresie
zgłoszonego żądania doszło już do zdarzenia powodującego prawną bezskuteczność
żądania, tj. do zapłaty przez innego gwaranta. Z odmowy takiej mógłby też skorzystać
7
także gwarant w tzw. umowie gwarancji na pierwsze żądanie. Nie istniało już bowiem
ryzyko gwarancyjne, ze względu na które kreowany został stosunek gwarancyjny
przewidujący zminimalizowanie przesłanek powstania odpowiedzialności gwarancyjnej
gwaranta. Wbrew sugestii skarżącego, wspomniany zarzut odmowy wypłaty sumy
gwarancyjnej można wywodzić ze stosunku gwarancyjnego (osobistego) łączącego
powoda (beneficjenta) z pozwanym gwarantem, a nie z innych stosunków prawnych.
W razie zatem udzielenia temu samemu beneficjentowi kilku gwarancji
obejmujących to samo ryzyko gwarancyjne, gwarant może skutecznie odmówić wypłaty
sumy gwarancyjnej beneficjentowi, jeżeli z treści skierowanego wobec niego żądania
zapłaty wynika fakt wykonania zobowiązania gwarancyjnego przez innego gwaranta,
prowadzący do odpadnięcia celu gwarancji. Zarzut taki przysługuje także gwarantowi
udzielającemu tzw. gwarancji na pierwsze żądanie. W związku z tym nie można
podzielić stanowiska skarżącego, że taki rodzaj gwarancji uzasadniałby wyłączenie
wspomnianej ekscerpcji. Zarzut naruszenia art. 65 § 1 k.c. należy zatem uznać za
bezprzedmiotowy.
2. Formułując zarzut naruszenia art. 5 ust. 4 ustawy o usługach turystycznych,
skarżący tylko ogólnie - bez bliższej motywacji - stwierdził, że Sąd Apelacyjny
niewłaściwie zastosował ten przepis w danej sprawie, ponieważ nie podzielił interpretacji
tego przepisu, dokonanej wcześniej przez Sąd pierwszej instancji. Skarżący zadaje się
wyrażać pogląd, że beneficjent gwarancji (Marszałek Województwa) wydał prawidłową
„dyspozycję wypłaty zaliczki na pokrycie kosztów powrotu klienta (turysty) do kraju” i
dyspozycja taka (żądanie zapłaty skierowane wobec pozwanego gwaranta) powinna
tworzyć skutek prawny w postaci powstania obowiązku świadczenia gwarancyjnego.
Przewidziana w art. 5 ustawy o usługach turystycznych regulacja prawna,
statuująca marszałka województwa w pozycji beneficjenta gwarancji udzielonych przez
ubezpieczycieli na zlecenie organizatorów turystyki, nie zmienia jego statusu prawnego
jako kontrahenta umowy gwarancyjnej, ponieważ wyraźnie zarazem przewidziano, że
działa on „na zasadach określonych w treści umów gwarancyjnych” (art. 5 ust. 5
ustawy). Regulacja ta ma na względzie fakt, że marszałek występuje wobec gwaranta
(gwarantów) jednak w interesie kontrahentów organizatora turystyki. W treści umowy
gwarancyjnej przewidziana powinna być zatem klauzula, że marszałek województwa
jest upoważniony „do wydawania dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie kosztów
powrotu klienta (turysty) do kraju” (art. 5 ust. 4 ustawy). Klauzula taka znalazła się w § 5
ust. 2 e „ogólnych warunkach umów gwarancji ubezpieczeniowych”, wydanych przez
8
pozwanego i stanowi element umowy gwarancyjnej z dnia 21 października 2005 r.
Uprawnienie do wydania „dyspozycji wypłaty zaliczki” może pojawić się także w razie
udzielenia kilku gwarancji obejmujących to samo ryzyko gwarancyjne.
Powstaje pytanie o prawny sens takiego zwrotu ustawowego. Po pierwsze, może
tu chodzić jedynie o zaakcentowanie prawnego statusu marszałka jako podmiotu
uprawnionego z umowy gwarancyjnej, ponieważ gwarancja służy wówczas do
zabezpieczenia wierzytelności kontrahentów organizatora turystyki wobec tego
organizatora (nazywanego w umowie gwarancji z 2005 r. „zobowiązanym”). Po drugie,
marszałek jako wierzyciel gwarancyjny mógłby domagać się sukcesywnie (z
wykorzystaniem elementu zaliczkowego) wypłat gwarancyjnych od gwaranta (np. w
zależności od potrzeby pokrywania kosztów sprowadzania poszczególnych turystów do
kraju) aż do wysokości określonej w umowie sumy gwarancyjnej. Wspomniane
„dyspozycje wypłaty zaliczek” musiałyby w każdym wypadku przybrać zatem postać
żądania beneficjenta określonego w umowie gwarancyjnej. Nie chodzi tu jednak o jakieś
szczególne uprawnienie (wynikające ex lege, art. 56 k.c., lub ex contractu) marszałka
województwa jako szczególnego, publicznego beneficjenta gwarancji wobec gwaranta,
ponieważ także tego beneficjenta obowiązują reguły żądania wypłat od gwaranta,
przyjęte w umowie gwarancyjnej. Reguł tych nie zmienia wielość dłużników
gwarancyjnych marszałka województwa. W związku z tym, że wielość gwarantów
prowadzi do powstania ich odpowiedzialności in solidum (przynajmniej w zakresie
najniżej określonej sumy gwarancji wynikającej z jednej z umów gwarancyjnych),
porozumienia beneficjenta z jednym z gwarantów (np. co to ewentualnego „podziału”
wypłaconej przez tego gwaranta sumy gwarancyjnej pomiędzy pozostałych gwarantów) i
późniejsze powoływanie się beneficjenta wszystkich gwarancji na wykonanie
uprawnienia wynikającego z art. 5 ust. 4 ustawy o usługach turystycznych, nie może
odnieść skutków prawnych wobec pozostałych gwarantów. Przepis art. 5 ust. 4 ustawy o
usługach turystycznych nie tworzy też dostatecznej podstawy prawnej do
wspomnianego, wiążącego gwarantów „podziału” (repartycji) wypłat gwarancyjnych.
Oznacza to, że w rozpoznawanej sprawie powód nie może powoływać się skutecznie
wobec pozwanego gwaranta na zawarte z innym gwarantem porozumienie dotyczące
poniesienia w sposób zaliczkowy kosztów powrotu do kraju turystów przez tego
gwaranta i „repartycję” tego świadczenia płacącego gwaranta na pozostałych gwarantów
w sposób uzgodniony we wspomnianym porozumieniu.
9
W tych względów nietrafny okazał się też zarzut naruszenia art. 5 ust. 4 ustawy o
usługach turystycznych.
W rezultacie Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną jako nieuzasadnioną (art.
39814
k.p.c.). O kosztach postępowania orzeczono stosownie do art. 98 i art. 108 § 1
k.p.c.