Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 205/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa reprezentowanego przez Naczelnika
Pierwszego Urzędu Skarbowego W.
przeciwko B. Bank S.A. z siedzibą w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 stycznia 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz strony powodowej kwotę 1.800 (jeden tysiąc osiemset)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 stycznia 2008 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 18 kwietnia 2007 r., na podstawie którego powództwo zostało
oddalone i zasądził – przyjmując 50 % przyczynienie strony powodowej do
powstania szkody – kwotę 195 151,00 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 8
września 2004 r. tytułem odszkodowania za szkodę wyrządzoną wskutek
nienależytego wykonania przelewu kwoty 380 122 zł.
Według dokonanych ustaleń powodowy Skarb Państwa – reprezentowany
przez Naczelnika Pierwszego Urzędu Skarbowego W., na podstawie – jak się
okazało – sfałszowanego zgłoszenia aktualizującego NIP podatnika, którym była
spółka z o.o. L. I., dokonanego przez osobę posługującą się sfałszowanym
dowodem osobistym, zmienił w swoich systemach informatycznych numer
rachunku tej spółki, mimo że zgłoszenie aktualizacyjne i dołączone do niego
zaświadczenie banku o otwarciu rachunku zawierało szereg nieścisłości. Rachunek
o numerze wskazanym stronie powodowej w fałszywym zgłoszeniu, prowadzony
był w pozwanym Banku na rzecz A. L., który okazał się postacią fikcyjną.
Strona powodowa w dniu 5 lipca 2004 r. zleciła Narodowemu Bankowi
Polskiemu (NBP), w którym posiadała własny rachunek bankowy, dokonanie
przelewu kwoty 380 122 zł na rzecz spółki „L. I.”, podając nowy (fałszywy)
rachunek prowadzony w pozwanym Banku. Strona pozwana, jako bank
beneficjenta przelewu zaksięgowała tę kwotę na podanym numerze rachunku,
mimo że rachunek ten prowadzony był nie dla spółki „L. I.”, lecz dla wspomnianej
postaci fikcyjnej tj. A. L., a następnie kwoty te – zgodnie z poleceniem - przelała
na rachunek prowadzony w innym banku. Po stwierdzeniu, że polecenie przelewu
zostało zrealizowane na rzecz fikcyjnej osoby, nie zaś na rzecz spółki „L. I.”, strona
powodowa spowodowała przelanie na rzecz tej spółki kwoty 380 122 zł
powiększonej o należne odsetki za opóźnienie, łącznie kwoty 390 302 zł,
stanowiącej wysokość odszkodowania dochodzonego w sprawie.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że wprawdzie na stronę pozwaną, jako bank
beneficjenta przelewu, żaden przepis, także prawa bankowego, nie nakłada
obowiązku sprawdzenia zgodności numeru rachunku i nazwy beneficjenta
3
przelewu, tym niemniej uznał, że obowiązek taki wynika z przepisów art. 354 § 1
i art. 355 k.c., które stanowią, że dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie
z jego treścią, a ponadto w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-
gospodarczemu, działając z należytą starannością. W przypadku strony pozwanej
prowadzącej działalność gospodarczą staranność tę określa się przy uwzględnieniu
zawodowego charakteru tej działalności. Sąd Apelacyjny uznał, że naruszenie
obowiązku wynikającego z art. 354 § 1 k.c. powoduje, że za wyrządzoną szkodę
strona pozwana odpowiada na podstawie art. 64 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
Prawo bankowe, dalej jako „prawo bankowe” (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72,
poz. 665 ze zm.). W ocenie tego Sądu strona powodowa, podając niewłaściwy
numer rachunku bankowego na skutek niesprawdzenia numeru rachunku z nazwą
beneficjenta przelewu, przyczyniła się do powstania szkody w takim samym stopniu
jak strona pozwana. Z tych względów odszkodowanie ograniczone zostało do
połowy żądanej kwoty.
Skarga kasacyjna strony pozwanej oparta została na podstawie naruszenia
art. 354 § 1 i art. 355 k.c., a także art. 375 § 1 k.c. w zw. z art. 64 prawa bankowego
przez ich błędną wykładnię i w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie. Zdaniem
skarżącego banku Sąd Apelacyjny bezzasadnie uznał, że był on zobowiązany do
sprawdzenia zgodności numeru rachunku bankowego z nazwą beneficjenta
przelewu, oraz, że nie mógł, jako dłużnik solidarny w rozumieniu art. 64 prawa
bankowego, powoływać się skutecznie na zarzuty przysługujące z umowy łączącej
NBP ze stroną powodową, w której wyłączona została odpowiedzialność tego
banku za skutki wynikające z realizacji zlecenia płatniczego zawierającego błędny
numer rachunku wierzyciela.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty sformułowane w skardze wymagają odniesienia się do trzech
kwestii: czy pozwany bank miał obowiązek sprawdzenia prawidłowości oznaczenia
beneficjenta polecenia przelewu, tylko bowiem przy uznaniu, że obowiązek taki
istnieje można pozwanemu bankowi przypisać odpowiedzialność za powstałą
szkodę, jaka jest podstawa materialnoprawna jego odpowiedzialności (jej reżim) za
szkodę powstałą w okolicznościach ustalonych w sprawie oraz czy będąc z mocy
4
art. 65 prawa bankowego dłużnikiem solidarnym mógł skorzystać z zarzutu, jaki
przysługiwał NBP.
Udzielając odpowiedzi na te pytania zauważyć należy, że strona pozwana,
będąc uczestnikiem procedury rozliczeniowej wywołanej złożonym przez stronę
powodową poleceniem przelewu, była wyłącznie podmiotem pośredniczącym
w przeprowadzeniu rozliczenia. Przed zmianą art. 64 prawa bankowego -
dokonaną ustawą z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe oraz
o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 91, poz. 870), która weszła w życie w dniu 1
maja 2004 r. – przepis ten stanowił, że: „Jeżeli polecenie przeprowadzenia
rozliczenia pieniężnego złożone przez posiadacza rachunku bankowego jest
wykonywane przez kilka banków, każdy z tych banków ponosi wraz z pozostałymi
solidarną odpowiedzialność wobec posiadacza rachunku za szkody spowodowane
niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem polecenia. Wolny od
odpowiedzialności jest bank, który udowodni, że szkoda nie powstała z jego winy.”
W okresie obowiązywania art. 64 prawa bankowego w przytoczonym brzmieniu
przedstawiciele nauki oceniali sytuację prawną takich podmiotów w ramach
konstrukcji przekazu (art. 9211
– 9255
k.c.), także w oparciu o przepisy o zleceniu
(art. 734 i nast. k.c.), prezentowane były również koncepcje tzw. umowy ze
skutkiem ochronnym wobec osoby trzeciej (posiadacza rachunku zlecającego
rozliczenie) oraz tzw. umowy sieciowej. Według kolejnej koncepcji podmiotom
„pośredniczącym” w przeprowadzeniu rozliczeń przypisywano rolę
podwykonawców zobowiązania obciążającego bank względem posiadacza
rachunku (art. 474 k.c.).
Po zmianie art. 64 prawa bankowego polegającej na wykreśleniu zdania
drugiego tego przepisu, reżim odpowiedzialności banku uczestniczącego w cyklu
rozliczeniowym za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania
polegającego na zrealizowaniu polecenia przelewu ma inny charakter. Już nie jest
to odpowiedzialność oparta na zasadzie winy (stracił na aktualności wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 marca 2004 r., IV CK 158/03, OSNC 2005, nr 3, poz. 54).
Przyjąć należy, że jest to szczególny przypadek odpowiedzialności tzw.
ustawowej (ex lege). Odpowiedzialność banków pośredniczących w rozliczeniu nie
jest pochodną odpowiedzialności pierwszego banku, lecz odpowiedzialnością
5
„samoistną” wynikającą bezpośrednio z przepisu ustawy. Przepis art. 64 prawa
bankowego odnosi się do każdego banku uczestniczącego w cyklu rozliczeniowym.
Jest to zatem reżim szczególny w tym sensie, że jedyną i samodzielną podstawą
prawną odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wskutek niezrealizowania
polecenia przelewu jest art. 64 prawa bankowego. Odpowiedzialność banków
uczestniczących w procesie uruchomionym poleceniem przelewu jest
odpowiedzialnością typu gwarancyjnego, zapewniającą w sposób szczególny
i szeroki ochronę klientów banku. Ustawodawca obciążył wszystkie banki
uczestniczące w cyklu rozliczeniowym solidarną odpowiedzialnością wobec klienta
za pełne zrealizowanie tego cyklu. Ta swoista regulacja stanowi realizację
dyrektywy Unii Europejskiej nr 97/5/WE z dnia 27 stycznia 1997 r. w sprawie
transgranicznych przelewów bankowych (Dz. Urz.WE L 43 z 14 lutego 1997 r.),
w której uwolnienie się banku od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
wskutek nienależytego wykonania obowiązków związanych z realizacją przelewu,
przewidziane zostało tylko w sytuacji zaistnienia siły wyższej zdefiniowanej w art. 4
ust. 6 dyrektywy 90/3114/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie grupowych
podróży, wczasów i wycieczek (Dz.U.L.158 z dnia 23 czerwca 1990, s. 59). Nie jest
to zatem ani odpowiedzialność kontraktowa (posiadacza rachunku nie łączy
z bankiem pośredniczącym żadna umowa), ani deliktowa oparta na zasadzie
ryzyka, co sugerowała strona skarżąca. Poszerzenie zakresu przyczyn
egzoneracyjnych poprzez zastosowanie - przy określaniu granic odpowiedzialności
banków - przepisów kodeksu cywilnego regulujących odpowiedzialność deliktową
na zasadzie ryzyka, osłabiłoby funkcję ochronną art. 64 prawa bankowego
w nowym brzmieniu, jaką ma ten przepis spełniać w stosunku do klientów banków.
Skreślenie zdania drugiego art. 64 Pr. bank. miało na celu ułatwienie, nie zaś
utrudnienie klientom banku dochodzenia odszkodowania.
Samo złożenie polecenia przelewu (art. 63c prawa bankowego) zawiera
w sobie nie tylko dyspozycję obciążenia oznaczoną kwotą posiadacza rachunku,
ale także dyspozycję uznania tą kwotą rachunku wierzyciela, nawet przez inny bank
prowadzący rachunek. Osoba składająca polecenie przelewu nie ma żadnego
wpływu na dokonanie określonych wewnętrznych czynności bankowych przez
bank, stąd ewentualne ryzyko w tym zakresie nie powinno jej obciążać.
6
Cel społeczno-gospodarczy zobowiązania wynikającego z realizacji polecenia
przelewu zostaje osiągnięty, jeżeli pieniądze z rachunku zlecającego dokonanie
przelewu znajdą się na rachunku bankowym beneficjenta polecenia przelewu.
Aby tak się mogło stać, każdy bank uczestniczący w wykonaniu polecenia
przelewu zobowiązany jest do sprawdzenia prawidłowości oznaczenia beneficjenta
polecenia przelewu. Zarówno bank zleceniodawcy, jak i bank beneficjenta
zobowiązane są do realizacji polecenia przelewu zgodnie z jego treścią. W razie
stwierdzenia niezgodności w treści polecenia przelewu bank nie powinien go
realizować. Bank zleceniodawcy powinien zwrócić się do zleceniodawcy
o dodatkowe wyjaśnienia i dopiero po ich uzyskaniu wykonać polecenie przelewu.
Jeżeli bank tego zaniecha, naraża się na odpowiedzialność odszkodowawczą
w stosunku do zleceniodawcy. Jeżeli niezgodność oznaczenia beneficjenta
z podanym numerem rachunku bankowego stwierdzi bank beneficjenta, powinien
zwrócić się o wyjaśnienia do banku zleceniodawcy, a w braku odpowiedniego
wyjaśnienia obowiązany jest odmówić realizacji polecenia przelewu. I w tym
wypadku zaniechanie banku beneficjenta może prowadzić do jego
odpowiedzialności odszkodowawczej.
Wszystkie zatem banki uczestniczące w przeprowadzeniu rozliczenia
obciążone są obowiązkiem sprawdzenia zgodności oznaczenia beneficjenta
polecenia przelewu. Dotyczy to szczególnie banku beneficjenta przelewu, bowiem
jedynie prawidłowa jego identyfikacja pozwala temu bankowi zrealizować
zobowiązanie do dokonania odpowiedniego wpisu przelanej kwoty na właściwym
rachunku. Bank ten spośród wszystkich banków uczestniczących w realizacji
polecenia przelewu ma największe możliwości stwierdzenia, że podany numer
rachunku bankowego nie należy do osoby, wskazanej jako beneficjent przelewu.
Sąd Apelacyjny obowiązek sprawdzenia zgodności numeru rachunku
i nazwy beneficjenta przelewu zasadnie wywiódł z ogólnych kodeksowych zasad
wykonywania zobowiązań określonych w art. 354 § 1 i art. 355 k.c. Strona pozwana
zaniedbując sprawdzenia numeru rachunku i nazwy beneficjenta polecenia
przelewu nie wykonała zobowiązania w sposób odpowiadający jego celowi
społeczno-gospodarczemu. Z tego zaniedbania powstała szkoda, za którą ponosi
7
odpowiedzialność na podstawie art. 64 prawa bankowego. Zarzut naruszenia
wymienionych przepisów należało zatem uznać za bezzasadny.
Przepis art. 64 prawa bankowego, jako mający na celu ochronę klientów
banków, ma charakter iuris cogentis. Odpowiedzialności opartej na art. 64 prawa
bankowego nie można więc wyłączyć lub ograniczyć. Okoliczność, że w umowie
łączącej NBP ze stroną powodową została wyłączona odpowiedzialność tego
banku za skutki wynikające z realizacji zlecenia płatniczego zawierającego błędny
numer rachunku wierzyciela, jest bez znaczenia. Takie postanowienie kwalifikować
należy jako sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym prawem, a w stosunkach
konsumenckich także jako niedozwolone postanowienie umowne określone w art.
3853
pkt 2 k.c. Gdyby zatem zarzut wynikający z takiego postanowienia umownego
został uznany – zważywszy na sposób powstania lub treść zobowiązania - za
wspólny, strona pozwana, jako dłużnik solidarny, nie mogłaby skutecznie z niego
skorzystać. Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 375 § 1 k.c.
przez jego niezastosowanie należało zatem także ocenić za bezzasadny.
Z przytoczonych względów należało orzec, jak w sentencji wyroku (art. 39814
k.p.c. oraz art. 98 § 1 i 2 w zw. z art. 391 § 2 i art. 39821
k.p.c.).