Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 stycznia 2009 r.
I UK 209/08
Prawomocne orzeczenie w sprawie o rentę z tytułu niezdolności do
pracy wiąże co do braku niezdolności do pracy za czas do wydania wyroku,
gdy sąd dokonał takiej oceny (art. 366 w związku z art. 365 § 1 k.p.c. i art. 57
ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz.
1227).
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Zbigniew Korzeniowski
(sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 stycznia
2009 r. sprawy z odwołania Jana S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w B.-B. o rentę z tytułu niezdolności do pracy, na skutek skargi kasacyj-
nej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 marca
2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z 12 marca 2008 r. oddalił apelację
Jana S. od wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej z 30 marca 2007 r., którym
oddalono jego odwołanie od decyzji pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziału w B.-B. z 10 maja 2005 r., odmawiającej mu prawa do renty z braku nie-
zdolności do pracy.
W sprawie ubezpieczony Jan S., pozostawał w zatrudnieniu do końca sierpnia
2000 r., zasiłek dla bezrobotnych pobierał do 20 marca 2001 r. Sąd Okręgowy na
podstawie opinii biegłego ustalił, że niezdolność do pracy u odwołującego się ubez-
pieczonego powstała w lutym 2005 r. Nie spełnił zatem trzeciego warunku prawa do
renty, to jest niezdolność do pracy powstała później niż w ciągu 18 miesięcy od usta-
2
nia okresów ubezpieczenia (art. 57 ust. 1 pkt 1-3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach z rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, dalej ustawa emerytalna).
W apelacji ubezpieczony zarzucił, że jego niezdolność do pracy wynika z
trwałego kalectwa. Potwierdził to biegły w tej sprawie wskazując, że niezdolność do
pracy ma związek z pierwotnym wnioskiem o rentę złożonym w 2001 r. Również opi-
nia okulistyczna z 23 kwietnia 2004 r. stwierdza trwałą niezdolność do pracy istnieją-
cą od czerwca 2000 r.
Sąd Apelacyjny nie badał tych zarzutów, tylko zwrócił uwagę na uprzednie
osądzenie sprawy ubezpieczonego o rentę, w której Sąd Apelacyjny w Katowicach
wyrokiem z 19 sierpnia 2004 r. oddalił apelację ubezpieczonego od wyroku Sądu
Okręgowego w Bielsku-Białej z 17 lipca 2002 r., oddalającego jego odwołanie od
pierwotnej decyzji pozwanego odmawiającej renty. W sprawie toczącej się po złoże-
niu w trybie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej ponownego wniosku o rentę z tytułu
niezdolności do pracy, niedopuszczalne jest wykazywanie, że wszystkie wymagane
warunki były spełnione przed wyrokiem, którym odmówiono prawa do renty (wyrok
Sądu Najwyższego z 18 lutego 2003 r., II UK 139/02). Po złożeniu ponownego wnio-
sku o rentę niedopuszczalne jest wykazywanie, jak czynił to w obecnej sprawie
ubezpieczony, że wszystkie warunki były spełnione w dacie zamknięcia rozprawy w
sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem odmawiającym prawa do świadcze-
nia. Zbędne było zatem prowadzenie przez pierwszą instancję w tej sprawie postę-
powania dowodowego (opinii biegłych), co jednak nie zmienia tego, że wyrok Sądu
pierwszej instancji był zgodny z prawem.
Skargę kasacyjną ubezpieczony oparł na obu podstawach z art. 3983
§ 1 pkt 1
i 2 k.p.c. Naruszenie przepisów postępowania odniesiono do art. 366 k.p.c. i art. 114
ustawy emerytalnej oraz do art. 382 k.p.c. w związku z art. 232 k.p.c., art. 233 § 1
k.p.c., art. 286 k.p.c. oraz 385 k.p.c., wskazując na błędne uznanie, że w sprawie
zachodzi powaga rzeczy osądzonej w sytuacji, gdy ubezpieczony złożył na podsta-
wie art. 114 ustawy emerytalnej ponowny wniosek o przyznanie świadczenia „wobec
istnienia nowych okoliczności i dowodów, który to błąd skutkował oddaleniem apela-
cji ubezpieczonego bez merytorycznego badania zarzutów apelacji, nieprzeprowa-
dzeniem kontroli ustaleń Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej w zakresie oceny istnie-
nia po stronie ubezpieczonego przesłanek prawa do świadczenia rentowego okre-
ślonych w art. 57 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych a także nie uzupełnieniem materiału dowodowego poprzez dopuszcze-
3
nie dowodu z uzupełniających opinii biegłych w celu ustalenia daty rzeczywistego
powstania niezdolności do pracy ubezpieczonego”.
Naruszenie prawa materialnego dotyczyło art. 100 w związku z art. 57 ustawy
emerytalnej, przez przyjęcie, że dniem, w którym powstałoby prawo do renty, byłby
dzień złożenia ponownego wniosku o świadczenie rentowe do pozwanego, podczas
gdy prawidłowym jest przyjęcie dnia rzeczywistego powstania niezdolności do pracy.
Ponadto art. 45 ust. 1 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji, gdyż bezpodstawne
przyjęcie powagi rzeczy osądzonej i nierozpoznanie istoty sprawy pozbawiło stronę
prawa do merytorycznej kontroli orzeczenia pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kluczową jest ocena zarzutów procesowych skargi, a wśród nich art. 114
ustawy emerytalnej i art. 366 k.p.c. Zarzut naruszenia pierwszego z tych przepisów
już wstępnie nie jest zasadny, gdyż Sąd Apelacyjny nie wznawiał postępowania w
trybie art. 114 i nie stosował tego przepisu, stąd nie mógł go naruszyć. Zastosował
natomiast art. 366 k.p.c., gdyż nie mógł go pominąć. Zgodnie z nim wyrok prawo-
mocny ma powagę rzeczy osądzonej co do tego, co w związku z podstawą sporu
stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia między tymi samymi stronami. Orzeczenie pra-
womocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz
inne organy państwowe (art. 365 § 1 k.p.c.). Chodzi tu o wyrok Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z 19 sierpnia 2004 r., który oddalił apelację skarżącego od wyroku Sądu
Okręgowego w Bielsku-Białej z 17 lipca 2002 r., oddalającego jego odwołanie od
decyzji pozwanego w poprzedniej (pierwszej) sprawie skarżącego o rentę, z braku
ustalenia niezdolności do pracy (skarżący potwierdza w skardze, że taka była przy-
czyna negatywnego zakończenia poprzedniej sprawy o rentę). Zasadnie przyjęto w
zaskarżonym wyroku związanie rozstrzygnięciem w poprzedniej sprawie o braku
prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy wobec niestwierdzenia niezdolności do
pracy. Kolejna (obecna) sprawa o rentę była dopuszczalna, gdyż negatywna prze-
słanka z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. ma tu ograniczone znaczenie (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2005 r., II UK 61/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz.
371), to jednak ze względu na osądzenie sprawy i regułę z art. 366 w związku z art.
365 § 1 k.p.c. nie było możliwie rozstrzygnięcie w tej sprawie o tym, o czym rozstrzy-
gnięto już w poprzedniej sprawie, czyli o braku prawa do renty wobec niestwierdze-
4
nia niezdolności do pracy. W obecnej sprawie niezdolność do pracy jako prawna
przesłanka prawa do renty nie mogła być ustalona za czas przed wyrokiem Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z 19 sierpnia 2004 r. Taką regułę związania uprzednim
osądzeniem sprawy potwierdza orzecznictwo Sądu Najwyższego (poza wskazanym
przez Sąd Apelacyjny - II UK 139/02, OSNP 2004 nr 7, poz. 128 - także wyrok z 3
lipca 2001 r., II UKN 462/00, OSNP 2003 nr 7, poz. 184). W konsekwencji zachodzi
tu swoista prekluzja związana z niedopuszczalnością dokonania innego ustalenia w
obecnej sprawie niż w poprzedniej. Ustalenie to jest wiążące dla Sądu Najwyższego
(art. 39813
§ 2 k.p.c.). Ma znaczenie dla prawa materialnego, gdyż nie spełnił się wa-
runek powstania niezdolności do pracy w okresie wskazanym w art. 57 ust. 1 pkt 3
ustawy emerytalnej. Niezasadny był zatem zarzut naruszenia również art. 100 tej
ustawy.
Oceniony już na wstępie zarzut naruszenia art. 114 ustawy emerytalnej, dalej -
jak się wydaje w zamierzeniu skarżącego - miałby wyłączać skutki wynikające z art.
366 i 365 § 1 k.p.c. i trafnymi czynić zarzuty procesowe o niezasadnym zaniechaniu
dalszego postępowania dowodowego oraz ustaleniu niezdolności do pracy w okresie
wcześniejszym (ochronnym 18 miesięcy od ustania zasiłku dla bezrobotnych). Rzecz
jednak w tym, że zarzut naruszenia art. 114 ustawy emerytalnej nie jest zasadny,
dlatego że obecna sprawa nie wynikła z wniosku skarżącego o wznowienie postępo-
wania w trybie tego przepisu. Skarżący złożył wszak zwykły wniosek o rentę, który
nie zawierał żadnej treści wskazującej na żądanie wznowienia postępowania w
sprawie odwołania od poprzedniej (pierwszej) decyzji pozwanego odmawiającej renty
z braku niezdolności do pracy. Pozwany nie rozpoznawał więc sprawy w trybie
szczególnego wniosku o wznowienie postępowania, lecz po badaniu medycznym
ubezpieczonego rozpoznał sprawę z wniosku o kolejną rentę. Nie inaczej po wnie-
sieniu odwołania sprawę prowadził Sąd Okręgowy. Skarżący nie może twierdzić od-
miennie, w szczególności, że obecna sprawa była sprawą o wznowienie postępowa-
nia w trybie art. 114. Nawet w skardze kasacyjnej brak jest tego, co stanowi istotę
wznowienia na postawie art. 114, czyli wskazania przedłożonych nowych dowodów
lub ujawnionych okoliczności, które istniały przed wydaniem poprzedniej (pierwotnej)
decyzji rentowej, mających wpływ na prawo do świadczenia. Wszystko to co skarżą-
cy w swojej argumentacji podawał w sprawie i do czego odwołuje się w skardze
kasacyjnej, nawiązywało do dowodów z opinii biegłych lekarzy przeprowadzonych na
etapie postępowania sądowego w poprzedniej sprawie albo już w obecnej sprawie.
5
Nie spełnia to warunków z art. 114 ust. 1, gdyż dowody przeprowadzone w postępo-
waniu sądowym nie są (i nie mogą być) nowymi dowodami lub okolicznościami ist-
niejącymi przed wydaniem decyzji. Warunek taki wyraźnie wynika z tego przepisu. W
art. 114 ust. 2 (w związku z ust. 1) jednoznacznie też określono, że gdy po odwołaniu
od decyzji pozwanego było prowadzone postępowanie sądowe, to nowe dowody i
okoliczności muszą być „nowe” także dla postępowania sądowego. Skarżącemu
chodzi natomiast o oceny i opinie biegłych wskazujące na to, że niezdolność do
pracy mogła wystąpić już wcześniej, czyli przed prawomocnym zakończeniem po-
przedniej sprawy. Nie stanowi to jednak podstawy wznowienia z art. 114. Gdyby na-
wet wszczęto tryb wznowienia postępowania, to nie mogłaby zostać w nim pominięta
sprawa o rentę uprzednio rozpoznana, jako że decyzja pozwanego nie stanowiła już
samodzielnego (wyłącznego) rozstrzygnięcia w tym przedmiocie (art. 365 § 1 k.p.c. i
art. 366 k.p.c.). Inaczej ujmując, nie mogłoby być dwóch spraw sądowych dotyczą-
cych tego samego przedmiotu rozstrzygania, czyli prawa do renty za ten sam okres.
W przypadku negatywnego rozstrzygnięcia o prawie do świadczenia na mocy pra-
womocnego wyroku sądu (a nie decyzji organu rentowego) nie można ponownie
ustalić prawa do emerytury lub renty. Wzruszenie prawomocnego wyroku mogłoby
nastąpić tylko w drodze skargi o wznowienie postępowania, jeżeli występują usta-
wowe podstawy wznowienia (wyrok z 18 lutego 2003 r., II UK 139/02).
Niezasadny zarzut naruszenia art. 114 nie wyłączał zatem procesowych skut-
ków poprzedniego prawomocnego wyroku (art. 366 i 365 § 1 k.p.c.). W odniesieniu
do rzeczy osądzonej jako negatywnej przesłanki procesowej należy zauważyć, że
sądy ubezpieczeń społecznych winny co do zasady oceniać zgodność z prawem de-
cyzji na dzień jej wydania, co by oznaczało, że również zakres osądzenia sprawy nie
idzie dalej (art. 316 k.p.c.). Ostatnie zmiany procedury cywilnej potwierdzałyby tę za-
sadę (art. 4779
§ 21
, § 31
, art. 47714
§ 4 k.p.c.), którą już wcześniej orzecznictwo
uważało za właściwą (por. wyrok z 20 maja 2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005 nr 3,
poz. 43). W wyjątkowych sytuacjach, choć nierzadko stawało się praktyką, że sądy
badały i rozstrzygały o niezdolności do pracy także za okres do wyrokowania (art.
316 k.p.c.), co oznaczało, że przedmiot takiego rozstrzygnięcia obejmuje niezdolność
do pracy lub jej brak aż do wyrokowania w sprawie (por. wyrok z 12 stycznia 2005 r.,
I UK 93/04, OSNP 2005 nr 16, poz. 254). Takie szersze osądzenie nastąpiło w po-
przedniej sprawie skarżącego o rentę. W pierwszej instancji przeprowadzono w niej
szereg dowodów z opinii biegłych, w których oceniali istnienie niezdolności do pracy
6
również na moment opiniowania. Podobnie było w drugiej instancji, w której uzupeł-
niono postępowanie dowodowe o dalsze opinie biegłych. Pozwala to potwierdzić sta-
nowisko zaskarżonego wyroku, że normy art. 366 i 365 § 1 k.p.c. obejmują uprzednie
osądzenie sprawy skarżącego co do niezdolności do pracy (tu jej braku) na moment
orzeczenia drugiej instancji (art. 316 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.). Natomiast w obecnej
sprawie nie ustalono, iżby chodziło o inne rodzajowo psychofizyczne przyczyny nie-
zdolności do pracy niż w poprzedniej (zakończonej wyrokiem Sądu Apelacyjnego z
19 sierpnia 2004 r.). Skarga nie wskazuje (choćby nazwą) innych schorzeń skarżą-
cego. Uprawnione stosowanie art. 366 k.p.c. w związku z art. 365 § 1 k.p.c. proce-
sowo eliminowało konieczność dalszego prowadzenia postępowania dowodowego
przez Sąd drugiej instancji, skoro nie było podstaw do ustalenia niezdolności do
pracy przed zakończeniem poprzedniej sprawy sądowej. W konsekwencji nie są za-
sadne zarzuty naruszenia pozostałych przepisów wskazanych w podstawie proceso-
wej skargi.
Nie doszło do naruszenia art. 45 ust. 1 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Przede wszystkim trudno uznać, że przepis te stanowią prawo materialne, gdyż
pierwszy dotyczy gwarancji prawa do sądu a drugi dwuinstancyjnego postępowania
sądowego. Żaden z nich nie został naruszony. Przyjęcie powagi rzeczy osądzonej,
nawet gdyby było błędne, nie stanowi naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu,
tak jak i przyjęcie tej powagi dopiero przez sąd drugiej instancji nie stanowi narusze-
nia zasady dwuinstancyjnego postępowania sądowego.
Zarzuty skargi nie były zasadne i dlatego została oddalona (art. 39814
k.p.c.).
========================================