Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 435/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa "W." - Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie
i "WZ." - Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej - Skarbu Państwa Wojewody
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 23 października 2007 r. zasądził od
pozwanej „W." spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na rzecz powódki „WZ."
spółki z ograniczona odpowiedzialnością kwotę 3.053.839576 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 20 marca 2006 r., umorzył postępowanie wobec tej pozwanej w
pozostałej części, oddali powództwo w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa -
Wojewody i orzekł o kosztach procesu. Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły
następujące ustalenia i wnioski.
Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę S., będącego organem
założycielskim przedsiębiorstwa państwowego „W.", w dniu 31 sierpnia 1993 r.
zawarł z powódką umowę o zarządzanie tym przedsiębiorstwem w okresie od 1
września 1993 r. do 30 czerwca 1998 r. W § 29 mowy, przedłużonej ostatecznie do
31 grudnia 2005 r., przewidziano możliwość jej wypowiedzenia ze skutkiem
natychmiastowym w razie: rażącego naruszenia prawa przez zarządcę w związku
z zarządzaniem przedsiębiorstwem, niewypełnienia przez przedsiębiorstwo przez
przynajmniej trzy kolejne miesiące zobowiązań wobec Skarbu Państwa z tytułu
podatków, naruszenia przez zarządcę w sposób istotny postanowień umowy oraz
przekraczania przez przedsiębiorstwo wskaźników przyrostu przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia ustalonych przez Komisję Trójstronną do Spraw
Społeczno-Gospodarczych lub Radę Ministrów, pogarszających sytuacje finansową
przedsiębiorstwa. W dniu 19 sierpnia 2003 r. Wojewoda - następca prawny
Wojewody S. - rozwiązał ze skutkiem natychmiastowych powyższą umowę
powołując się na niespełnienie celu, w jakim została ona zawarta, a następnie
powierzył zarządzanie przedsiębiorstwem „W." kolejnemu zarządcy. Ostatecznie
przedsiębiorstwo „W." nabyła pozwana spółka „W." na podstawie przepisów ustawy
z dnia 30 sierpnia 1996 r. o prywatyzacji i komercjalizacji (jedn. tekst: Dz. U. z 2002
r. Nr 171, poz. 1397, ze zm.).
Działania powódki w zakresie przygotowania przedsiębiorstwa „W." do
prywatyzacji ocenione zostały - jak wynika z ustaleń kontroli przeprowadzonej przez
Najwyższą Izbę Kontroli - pozytywnie. Uregulowany został stan prawny
nieruchomości, poczyniono nakłady inwestycyjne na modernizację, w latach 1993 -
2003 przedsiębiorstwo wykazywało zyski netto, a jego funkcjonowanie nie było
3
zagrożone postępowaniem naprawczym. Pogarszające się wyniki finansowe
w 2002 i 2003 r. nie uzasadniały natychmiastowej zmiany zarządu. Właściciel
przedsiębiorstwa nie wykorzystał uprawnień nadzorczych nad przedsiębiorstwem
i nie przeprowadził jego prywatyzacji w dogodnym czasie.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał, że pozwany
Skarb Państwa - Wojewoda rozwiązał umowę z powódką o zarządzanie
przedsiębiorstwem bezpodstawnie. W następstwie tego działania powódka poniosła
szkodę w postaci utraconych dochodów za okres od 1 września 2003 r. do
31 grudnia 2005 r. Zobowiązanym do jej naprawienia jest pozwana spółka „W.",
która wstąpiła we wszystkie prawa i obowiązki nabytego przedsiębiorstwa
państwowego. Skarb Państwa - Wojewoda nie posiada legitymacji biernej
w niniejszym procesie, gdyż zawierając umowę o zarządzanie działał w interesie
i na rzecz przedsiębiorstwa powierzonego w zarząd. Naprawienie szkody
wyrządzonej zarządcy wskutek nienależytego wykonania umowy o zarządzanie
przedsiębiorstwem obciąża to przedsiębiorstwo lub jego następcę prawnego.
Powództwo jest zatem usprawiedliwione jedynie w stosunku do spółki „W."
w części obejmującej żądanie zapłaty kwoty 3.053.839.76 zł, odpowiadającej
wysokości wynagrodzenia zarządcy za czas, przez jaki umowa - zgodnie
z zawartym w niej postanowieniem - miała jeszcze obowiązywać (bez podatku
VAT), wraz z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia tej pozwanej odpisu
pozwu. Wobec pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody podlega ono oddaleniu, a
w części objętej oświadczeniem o cofnięciu pozwu - umorzeniu.
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji powódki oraz pozwanej spółki „W.",
wyrokiem z dnia 16 kwietnia 2008 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten
sposób, że zasądził od Skarbu Państwa - Wojewody na rzecz powódki kwotę
2.937.724,70 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 21 maja 2004 r., umorzył
postępowanie w zakresie żądania zapłaty kwoty 861.057.36 zł, oddalił powództwo
w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody w pozostałej części oraz w
całości wobec pozwanej spółki „W.", oddalił dalej idącą apelację powódki i orzekł o
kosztach procesu.
4
Sąd Apelacyjny nie podzielił zapatrywania Sądu pierwszej instancji, że Skarb
Państwa - Wojewoda nie posiada legitymacji biernej w rozpoznawanej sprawie.
Wskazał, że stronami umowy o zarządzanie są - w świetle art. 45a ust. 2 ustawy o
przedsiębiorstwach państwowych -ustanawiający ten zarząd Skarb Państwa,
reprezentowany przez organ założycielski, oraz zarządca. Skarb Państwa zawiera
tę umowę w imieniu własnym i na własny rachunek i tylko on jest odpowiedzialny za
jej wykonanie oraz skutki rozwiązania. Przedsiębiorstwo państwowe nie odpowiada
za zobowiązania zaciągnięte przez Skarb Państwa (art. 40 k.c.). Zobowiązania te
nie mogły więc przejść na nabywcę przedsiębiorstwa na podstawie art. 40 ustawy o
komercjalizacji i prywatyzacji. Umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem jest w
istocie umową o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 k.c.). Na jej podstawie
Skarb Państwa odgrywa rolę gwaranta świadczenia przedsiębiorstwa. Umowę tę - z
uwagi na charakter obowiązków zarządcy - należy kwalifikować jako umowę
starannego działania zbliżoną do umowy o świadczenie usług. Rozwiązanie jej bez
uzasadnionej przyczyny usprawiedliwia roszczenie odszkodowawcze powódki w
świetle art. 750 w związku z art. 746 zdanie drugie in fine k.c. Gdyby nawet uznać,
że wymienione przepisy nie mają - do oceny tego roszczenia - zastosowania, to
należałoby przyjąć, że znajduje ono oparcie w art. 471 k.c. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że pozwany Skarb Państwa naruszył przewidziane w § 29 umowy
uzgodnienia w kwestii warunków jej rozwiązania.
Szkoda powódki wyraża się w utracie przychodu za czas od rozwiązania
umowy do chwili dokonania prywatyzacji „W." (27 października 2005 r.).
Obejmować ona może jedynie przychód netto, który - po odliczeniu kosztów
zarządu - zamyka się kwotą 2.937.724,70 zł. W takim tylko zakresie roszczenie
powódki podlega uwzględnieniu wobec pozwanego Skarby Państwa. Odsetki
ustawowe od tej należności przysługują powódce od wezwania do zapłaty, tj. od
dnia 21 maja 2005 r.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. Pozwany Skarb Państwa - Wojewoda podniósł zarzuty naruszenia:
- art. 45a ust. 2 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.) przez błędną
5
wykładnię polegająca na przyjęciu, że Skarb Państwa jest biernie legitymowany
w procesie o naprawienie szkody powstałej wskutek nienależytego wykonania
umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem;
- art. 34. k.c. przez błędną wykładnię i uznanie, że Skarb Państwa jest
w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą
mienia przedsiębiorstwa państwowego;
- art. 40 § 1 k.c. przez błędna wykładnię polegającą na przyjęciu, że Skarb Państwa
ponosi odpowiedzialność za zobowiązania przedsiębiorstwa państwowego;
- art. 391 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że Skarb
Państwa odpowiada za szkodę, którą ponosi zarządca przez to, że
przedsiębiorstwo państwowe odmawia spełnienia świadczenia zapłaty
wynagrodzenia wynikającego z umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem;
- art. 471 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że Skarb
Państwa odpowiada za szkodę wynikającą z nienależytego wykonania
zobowiązania z umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem, zawartej na podstawie
art. 45a ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
Powołując się na powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie wyroku
Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i oddalenie powództwa w stosunku do
pozwanego Skarbu Państwa, bądź przekazanie sprawy w tym zakresie temuż
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spór w rozpoznawanej sprawie ogniskuje wokół problemu legitymacji biernej
w procesie o odszkodowanie z tytułu nienależytego wykonania umowy
o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym. W świetle przyjętych za podstawę
zaskarżonego wyroku wiążących ustaleń faktycznych nie ulega bowiem
wątpliwości, że pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę
rozwiązał łączącą go z powódką umowę o zarządzanie przedsiębiorstwem
państwowym „W." bez usprawiedliwionej przyczyny i powierzył zarządzanie nad
tym przedsiębiorstwem innemu zarządcy oraz, że w następstwie tego zdarzenia
powódka poniosła szkodę zamykającą się kwotą 2.937.724,70 zł. Zasadnicze
6
kontrowersje budzi natomiast kwestia, czy zobowiązanym do naprawienia tej
szkody jest pozwany Skarb Państwa - Wojewoda, czy też pozwany nabywca
przedsiębiorstwa „W.". Sąd Apelacyjny opowiedział się za pierwszym
z przedstawionych alternatywnie rozwiązań. Podniesione w skardze kasacyjnej
zarzuty zmierzały do podważenia tego zapatrywania. Oparte one zostały na
założeniu, że skoro powierzenie zarządzania prowadzi w zasadzie do pozbawienia
przedsiębiorstwa organów uprawnionych do działania w jego imieniu, to przyznanie
organowi założycielskiemu kompetencji do nawiązania tego stosunku prawnego
i jego zakończenia stanowi logiczną konsekwencję takiego rozwiązania.
Przedsiębiorstwo nie traci przez to podmiotowości prawnej i nie zaprzestaje
prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek. Czynności zarządcy
w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem państwowym i jego reprezentacji
w stosunkach zewnętrznych odnoszą skutek bezpośredni dla tego przedsiębiorstwa
i ono właśnie, a nie Skarb Państwa, pozostaje biernie legitymowane w procesie
o naprawienie szkody powstałej wskutek nienależytego wykonania umowy
o zarządzanie.
Przytoczone argumenty nie usprawiedliwiają skonstruowanych na ich
podstawie zarzutów, gdyż odnoszą się one do konsekwencji prawnych umowy
o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym w zakresie wykraczającym poza
wzajemne relacje między stronami tej umowy. Tymczasem na tych właśnie
relacjach zasadza się istota rozpoznawanego sporu. Przedmiotem rozpoznania
w niniejszej sprawie nie jest kwestia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
przez przedsiębiorstwo zarządzane przez zarządcę w związku z jego działalnością,
lecz roszczenie odszkodowawcze zarządcy wynikające z nienależytego wykonania
umowy o zarządzanie zawartej przez niego z organem założycielskim.
Umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym została unormowana
w rozdziale 8a ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych (dalej: „u.p.p."), wprowadzonym do tej regulacji z mocy art. 1 pkt 10
ustawy z dnia 19 lipca 1991 r. o zmianie ustaw o przedsiębiorstwach państwowych
oraz o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych (Dz.U.91.75.329)
z dniem 1 września 1991 r. Zgodnie z 45a ust. 1 u.p.p. organ założycielski może
powierzyć zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym osobie fizycznej lub
7
prawnej. Może to uczynić z własnej inicjatywy za zgodą rady pracowniczej
i ogólnego zebrania pracowników (delegatów) przedsiębiorstwa, na wniosek rady
pracowniczej przedsiębiorstwa za zgodą ogólnego zebrania pracowników
(delegatów) oraz - w ściśle określonych warunkach - z inicjatywy zarządcy
komisarycznego (art. 45a ust. 1a-1c u.p.p.). Powierzenie zarządzania następuje
w drodze umowy zawartej między Skarbem Państwa reprezentowanym przez
organ założycielski a zarządcą (art. 45a ust. 2 u.p.p.). Umowa zawierana jest na
czas oznaczony, nie krótszy niż trzy lata, przy czym może być ona przedłużona
(art. 45a ust. 2, art. 45c ust. 2 in fine). Powinna ona określać w szczególności:
obowiązki zarządcy w zakresie bieżącego zarządzania oraz zmian i usprawnień
w przedsiębiorstwie, zasady wynagradzania zarządcy, kryteria oceny efektywności
zarządzania oraz odpowiedzialność za powierzone przedsiębiorstwo (art. 45a ust. 3
u.p.p.). Zarządca (osoba działająca w jego imieniu, jeśli zarządcą jest osoba
prawna) jest umocowany do składania wszelkich oświadczeń woli w imieniu
zarządzanego przedsiębiorstwa (art. 45a ust. 5 u.p.p.). Z chwilą objęcia
obowiązków przez zarządcę organy samorządu załogi ulegają rozwiązaniu z mocy
prawa, organ założycielski odwołuje dyrektora przedsiębiorstwa i ustanawia radę
nadzorczą, a zarządca przejmuje kompetencję organów samorządu załogi
i dyrektora przedsiębiorstwa, z wyjątkiem prawa sprzeciwu wobec decyzji organu
założycielskiego, przyjmowania i zatwierdzania sprawozdania finansowego,
dokonywania podziału na fundusze wygospodarowanego zysku przez
przedsiębiorstwo oraz zasad wykorzystania tych funduszy (art. 45b ust. 1-2 u.p.p.).
Organ założycielski może rozwiązać umowę o zarządzanie ze skutkiem
natychmiastowym w razie spełnienia przesłanek ściśle określonych w art. 45c ust. 1
u.p.p.
Przytoczone unormowania istotnie wywołują wątpliwości co do charakteru
prawnego uregulowanej nimi umowy. W literaturze wyrażane są w tym przedmiocie
różne stanowiska. Wskazuje się, że umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem
stanowi pozakodeksowy typ umowy nazwanej o świadczenie usług. Przeważa
jednak pogląd, do którego skłonił się Sąd Apelacyjny, że umowę tę należy
kwalifikować jako umowę o świadczenie usług (art. 750 k.c.). W piśmiennictwie
zwrócono także uwagę, że skoro umowa o zarządzanie wywołuje skutki prawne
8
wobec Skarbu Państwa, przedsiębiorstwa państwowego i zarządcy, zastosowanie
do niej - w zależności od wyboru punktu odniesienia - znajdują także konstrukcje
umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 k.c.) oraz umowy o
świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 k.c.). W konkretnym stanie faktycznym
nie ma potrzeby roztrząsania wszystkich wzajemnych relacji pomiędzy
wymienionymi podmiotami, gdyż - jak już wspomniano - spór dotyczy więzi
zobowiązaniowej pomiędzy zarządcą a Skarbem Państwa.
Z treści art. 45a ust. 2 u.p.p. wynika jednoznacznie, że stronami umowy
o zarządzanie przedsiębiorstwem są Skarb Państwa reprezentowany przez organ
założycielski i zarządca. Umowa ta jest niewątpliwie umową wzajemną i odpłatną,
a wynagrodzenie należne zarządcy powinno pochodzić ze środków Skarbu
Państwa. Nie wyłącza to wszakże możliwości zastrzeżenia przez Skarb Państwa,
że świadczenie to spełni przedsiębiorstwo państwowe (art. 391 k.c.). Na takiej
konstrukcji - jak trafnie ocenił Sąd Apelacyjny - oparta została umowa zawarta
w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy. Podkreślić jednak należy, że
powódka nie domaga się w niniejszym procesie zapłaty wynagrodzenia za
świadczone usługi, objętego wskazanym wyżej zastrzeżeniem umownym, lecz
dochodzi roszczenia odszkodowawczego z tytułu nienależytego wykonania umowy,
będącego następstwem działania pozwanego Skarbu Państwa. Odszkodowanie za
nienależyte wykonanie umowy jest świadczeniem mającym naprawić szkodę
spowodowaną niewłaściwym działaniem bądź zaniechaniem dłużnika. Jest to
roszczenie o innym charakterze niż roszczenie o wykonanie umowy. Ma na celu
wyrównanie uszczerbku wywołanego nieprawidłowym zachowaniem kontrahenta,
a nie wymuszenie na nim wykonania zobowiązania zgodnie z treścią umowy.
W sytuacji zatem, gdy umowa rozwiązana została przez organ założycielski
(jedyny uprawniony do tego podmiot), nie ma podstaw do obciążania
przedsiębiorstwa państwowego odpowiedzialnością za szkodę wynikłą z tego
działania. Odpowiedzialność za nienależyte wykonanie umowy może ponosić
jedynie podmiot, który jest jej stroną. Stanowisko Sądu Apelacyjnego, wedle
którego legitymowanym biernie procesie niniejszym jest wyłącznie pozwany Skarb
Państwa - Wojewoda, trzeba uznać za trafne. Podniesione przez skarżącego
zarzuty naruszenia wskazanych przepisów prawa materialnego zapatrywania tego
9
skutecznie nie podważają. W art. 45a u.p.p. ustawodawca przewidział wyraźnie
dopuszczalność zawarcia przez Skarb Państwa we własnym imieniu szczególnego
rodzaju umowy dotyczącej mienia należącego do przedsiębiorstwa państwowego.
Odpowiedzialność Skarbu Państwa za zobowiązania zaciągnięte na podstawie
takiej umowy nie pozostaje w sprzeczności z zasadami wyrażonymi w art. 34 i 40
§ 1 k.c. Przypomnieć wreszcie należy, że Sąd Apelacyjny uznał roszczenie powódki
za usprawiedliwione na podstawie art. 750 w związku z art. 746 § 1 in fine k.c.
Skarżący formułując zarzuty nie wskazał na naruszenie tych przepisów.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.