Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 lutego 2009 r.
III UK 68/08
Oświadczenie rolnika prowadzącego jednocześnie pozarolniczą działal-
ność gospodarczą, że chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników z
wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego (art. 2 ustawy z dnia 12 wrze-
śnia 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz.U. Nr
124, poz. 585 ze zm.) nie może być złożone w sposób dorozumiany, ponieważ
stanowi konstytutywną przesłankę zmiany rodzaju ubezpieczenia społecznego
i wywołuje skutki prawne dopiero od chwili jego złożenia.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera
(sprawozdawca), Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 lutego
2009 r. sprawy z odwołania Mariusza P. od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziału Regionalnego w K. o ustalenie podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników, na skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 3 kwietnia 2008 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Lu-
blinie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Oddział Regionalny Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w K. w de-
cyzji z 31 sierpnia 2005 r. - wydanej z upoważnienia Prezesa Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego - stwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego rolników
w stosunku do Mariusza P. w okresie od 1 października do 14 marca 1997 r. i od 1
grudnia 1997 r., ponieważ wnioskodawca rozpoczął prowadzenie pozarolniczej dzia-
łalności gospodarczej w dniu 20 marca 1994 r., przed wejściem w życie nowelizacji
2
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, i nie miał prawa wyboru rodzaju ubez-
pieczenia.
Odwołanie od powyższej decyzji wniósł Mariusz P., zarzucając błędne ustale-
nie stanu faktycznego i podnosząc, że od 1 marca 1993 r. prowadził pozarolniczą
działalność gospodarczą, a od 1 października 1996 r. dodatkowo prowadził gospo-
darstwo rolne na wydzierżawionych gruntach o powierzchni powyżej 1 ha przelicze-
niowego; w związku z możliwością wyboru ubezpieczenia zgłosił się do KRUS i do
30 września 2004 r. podlegał ubezpieczeniu rolników, opłacając składki.
Sąd Okręgowy w Lublinie-Sąd Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 19 paź-
dziernika 2007 r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że nie ustało podleganie
Mariusza P. ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresach od 1 października
1996 r. do 14 marca 1997 r. i od 1 grudnia 1997 r. Sąd Okręgowy ustalił, że wniosko-
dawca w okresach od 1 czerwca 1988 r. do 31 stycznia 1990 r., od 1 marca 1993 r.
do 2 maja 1994 r., od 15 marca do 30 listopada 1997 r. oraz od 1 października 2004
r. podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalno-
ści gospodarczej. W dniu 1 października 1996 r., w związku z zawartą umową dzier-
żawy, objął w posiadanie nieruchomość rolną o powierzchni 2,72 ha (1,49 ha przeli-
czeniowych). W dniu 13 stycznia 1998 r. zgłosił do rolniczego organu rentowego
wniosek o objęcie go ubezpieczeniem społecznym rolników, przy czym nie zawarł w
nim informacji o podleganiu innemu ubezpieczeniu społecznemu, ale dołączył za-
świadczenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w L. stwierdzające prowa-
dzenie przez niego działalności gospodarczej i podleganie ubezpieczeniu z tego ty-
tułu od 1 marca 1993 r. do 2 maja 1994 r. i od 15 marca do 30 listopada 1997 r. Na
tej podstawie rolniczy organ rentowy stwierdził podleganie ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników od 1 października 1996 r. do 14 marca 1997 r. i od 1 grudnia 1997 r.
Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że od 20 marca 1994 r. wnioskodawca wraz z
żoną Elżbietą P. prowadził nieprzerwanie działalność gospodarczą, w formie spółki
cywilnej „E.S.F.”, wpisaną do ewidencji działalności gospodarczej prowadzonej przez
Urząd Miasta w L. i z tego tytułu zgłosił się do ubezpieczenia w ZUS. W 2001 r. na-
dano wnioskodawcy nowy numer ewidencyjny i zmieniona została nazwa spółki na
„S.E.”. Wnioskodawca nie zgłaszał przerw w działalności prowadzonej spółki cywilnej
i wykazywał w Urzędzie Skarbowym uzyskiwane z tej działalności przychody na za-
sadach ogólnych. Sąd Okręgowy uwzględnił przedstawione przez wnioskodawcę
dokumenty rozliczeniowe z Urzędem Skarbowym z lat 1994-1997. Jednocześnie z tą
3
działalnością wnioskodawca podejmował próby wykonywania również innej działal-
ności, we współpracy z różnymi osobami i w różnych okresach, przy czym nieprze-
rwanie małżonkowie P. zajmowali się także uprawą wydzierżawionego gospodar-
stwa.
Zdaniem Sądu Okręgowego, zaświadczenia wystawione przez ZUS w dniach
27 listopada 1997 r. i 22 stycznia 1998 r. nie odzwierciedlały rzeczywistego stanu
rzeczy, ponieważ wnioskodawca od 1994 r. prowadził pozarolniczą działalność go-
spodarczą nieprzerwanie, a nie tylko w okresach wskazanych w tych zaświadcze-
niach, i stosownie do treści art. 3 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin, a także
art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 13 ust. 4 obowiązującej od 1 stycznia 1999 r. ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, podlegał w tym okresie
ubezpieczeniu społecznemu z mocy ustawy od dnia rozpoczęcia działalności gospo-
darczej, ale nie opłacał składek na ubezpieczenie. Z uwagi na spełnienie w dniu 1
stycznia 1997 r. warunku do wyboru ubezpieczenia społecznego rolników, od 1
stycznia 1997 r. na podstawie art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników wnioskodawca podlegał ubezpieczeniu
rolników i opłacał składki zgodnie z wydaną 30 stycznia 1998 r. decyzją organu ren-
towego. W ocenie Sądu Okręgowego, powyższa decyzja dotyczyła również okresu
od 1 października 1996 r., ale z uwagi na to, że organ rentowy przed wydaniem za-
skarżonej decyzji nie wznowił postępowania ze względu na ujawnienie nowych oko-
liczności istniejących w dacie wydania decyzji z 30 stycznia 1998 r. ani też nie uchylił
tej decyzji, decyzja ta nie mogła zostać zmieniona co do okresu ubezpieczenia przed
dniem wydania zaskarżonej decyzji z uwagi na „prawokształtujący charakter w za-
kresie powstania gwarancyjnego stosunku ubezpieczenia społecznego”.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł w imieniu Prezesa Kasy Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego Dyrektor Oddziału Regionalnego KRUS w K.,
zarzucając naruszenie: a) art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez przyjęcie, że rolnik, który w dniu wejścia
w życie ustawy nie podlega innemu ubezpieczeniu z tytułu pozarolniczej działalności
gospodarczej, może złożyć Zakładowi lub Kasie oświadczenie, że chce podlegać
ubezpieczeniu społecznemu rolników z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecz-
nego, b) art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, przez przyjęcie, że rolnik niepodlegający ubezpieczeniu społecznemu rolników
4
z mocy ustawy przez okres co najmniej 1 roku i prowadzący pozarolniczą działalność
gospodarczą może dokonać wyboru ubezpieczenia i podlegać nadal ubezpieczeniu
społecznemu rolników.
Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z 3 kwietnia 2008 r. [...] oddalił apelację.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników miał zastosowanie do sytuacji wnioskodawcy.
Wnioskodawca w dniu 1 stycznia 1997 r. spełniał warunki wymienione w powołanym
przepisie - jako osoba podlegająca z mocy ustawy ubezpieczeniu społecznemu z
tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej oraz jako rolnik prowadzący gospodar-
stwo rolne o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego. Zdaniem Sądu Apelacyjne-
go, skoro podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika wprost z ustawy, to brak
formalnego zgłoszenia się do ubezpieczenia społecznego unormowanego ustawą z
18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność go-
spodarczą nie miał wpływu na ocenę statusu wnioskodawcy jako rolnika, który pod-
legał innemu ubezpieczeniu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, nie bę-
dąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym (art. 2 ustawy z dnia 12
września 1996 r.). Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd Okręgowy, rozpoznając odwo-
łanie wnioskodawcy od zaskarżonej decyzji, poczynił dokładne ustalenia w zakresie
stanu faktycznego, przeprowadził dowody z dokumentów dotyczących prowadzonej
przez niego pozarolniczej działalności gospodarczej, z zeznań wnioskodawcy i
świadka na okoliczność czy wnioskodawca faktycznie nieprzerwanie działalność tę
prowadził. Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że w dniu 1
stycznia 1997 r. wnioskodawca - spełniający warunki do podlegania ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności oraz ubezpieczeniu
społecznemu rolników - mógł dokonać wyboru ubezpieczenia rolników. Sąd drugiej
instancji uznał za chybiony zarzut naruszenia art. 5a ustawy z 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, przepis ten nie
miał zastosowania w ustalonym stanie faktycznym, ponieważ podstawą rozstrzygnię-
cia był art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników. Sąd Apelacyjny w pełni zaakceptował pogląd Sądu Okręgowego
co do braku podstaw do stwierdzenia ustania ubezpieczenia społecznego rolników w
stosunku do Mariusza P. w okresie od 1 października do 31 grudnia 1996 r. i podzielił
wnioskowania prawnicze zawarte w motywach zaskarżonego wyroku. Sąd drugiej
instancji stwierdził, że skarżący argumentami przytoczonymi w apelacji „w żaden
5
sposób nie podważył zasadności stanowiska Sądu pierwszej instancji, bowiem ape-
lacja powiela stanowisko organu przedstawione w odpowiedzi na odwołanie, a do tej
argumentacji odniósł się Sąd Okręgowy w uzasadnieniu”.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł w imieniu Prezesa
Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego pełnomocnik Oddziału Regionalnego
KRUS w K., zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga kasacyjna została oparta na
podstawach: 1) naruszenia prawa materialnego, a mianowicie: a) art. 2 ustawy z dnia
12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U.
Nr 124, poz. 585), poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, pole-
gające na przyjęciu, że wnioskodawca w dniu wejścia w życie tej ustawy, to jest 1
stycznia 1997 r., podlegał innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozarolniczej
działalności gospodarczej i będąc jednocześnie rolnikiem miał prawo wyboru ubez-
pieczenia rolniczego, podczas gdy wnioskodawca Mariusz P. w dniu wejścia w życie
ustawy zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników, tj. w dniu 1
stycznia 1997 r., nie podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia po-
zarolniczej działalności gospodarczej (zgodnie z zaświadczeniem Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych wnioskodawca podlegał ubezpieczeniu od 15 marca 1997 r.), a
ponadto nie złożył oświadczenia o wyborze rodzaju ubezpieczenia społecznego; b)
art. 22 ust. 1 i art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst:
Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), co polegało na niezastosowaniu normy
prawnej wynikającej z tych przepisów i przyjęciu, że wnioskodawca Mariusz P. pod-
legał ubezpieczeniu społecznemu w ZUS jako osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą z mocy ustawy od 20 marca 1994 r., mimo że nie opłacał
składek na to ubezpieczenie, podczas gdy - zgodnie z art. 22 ust. 1 i art. 23 ust. 1
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. - na osobie prowadzącej pozarolniczą działalność
gospodarczą ciążył obowiązek zgłoszenia do ubezpieczenia (art. 22 ust. 1 ustawy)
oraz opłacania składki na ubezpieczenie społeczne za każdy miesiąc ubezpieczenia
(art. 23 ust.1 ustawy), i w okresie od 3 maja 1994 r. do 14 marca 1997 r. wniosko-
dawca nie podlegał ubezpieczeniu w ZUS z tytułu pozarolniczej działalności gospo-
darczej; c) art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 13 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74),
poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że wnioskodawca Ma-
riusz P. do końca 1996 r. na podstawie tych przepisów podlegał ubezpieczeniu w
6
ZUS, podczas gdy ustawa ta obowiązuje od 1 stycznia 1999 r. i ustalając uprawnie-
nia wnioskodawcy do wyboru rodzaju ubezpieczenia społecznego na dzień 1 stycz-
nia 1997 r. nie może mieć ona zastosowania; d) art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 grud-
nia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodar-
czą oraz ich rodzin (Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), poprzez błędną wykład-
nię, polegającą na przyjęciu, że wnioskodawca Mariusz P. jako rolnik prowadzący
jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą mógł od 1 października 1996 r.,
tj. przed 1 stycznia 1997 r., dokonać wyboru ubezpieczenia i podlegać ubezpieczeniu
społecznemu rolników, podczas gdy przed 1 stycznia 1997 r. ustawodawca nie
przewidywał możliwości wyboru ubezpieczenia społecznego rolników dla osób będą-
cych jednocześnie rolnikami i prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą;
e) art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin w związku z art. 7 ust. 1 pkt 1
i art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291), poprzez jego niezastosowanie i
przyjęcie, wbrew normie prawnej wyrażonej w tych przepisach, że wnioskodawca
Mariusz P., będąc jednocześnie rolnikiem, prowadził od 1994 r. nieprzerwanie poza-
rolniczą działalność gospodarczą i mógł wybrać ubezpieczenie społeczne rolników
od 1 października 1996 r., tj. przed 1 stycznia 1997 r., podczas gdy zgodnie z art. 2
ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospo-
darczą oraz ich rodzin, osoby spełniające równocześnie warunki do objęcia ubezpie-
czeniem społecznym określonym ustawą i ubezpieczeniem społecznym rolników
podlegały ubezpieczeniu określonemu ustawą i przepisy prawa nie dopuszczały
możliwości wyboru ubezpieczenia społecznego rolników przed 1 stycznia 1997 r.; f)
art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, w
brzmieniu obowiązującym przed 2 maja 2004 r., poprzez błędną wykładnię, polega-
jącą na przyjęciu, że przepis ten nie ma zastosowania w przedmiotowej sprawie,
podczas gdy ustalenia Sądu (kwestionowane przez organ rentowy) powodują, że
wnioskodawca został objęty ubezpieczeniem społecznym rolników z naruszeniem
tego przepisu, gdyż przed rozpoczęciem działalności gospodarczej od 15 marca
1997 r. nie podlegał ubezpieczeniu rolniczemu z mocy ustawy przez okres co naj-
mniej 1 roku bezpośrednio przed podjęciem działalności gospodarczej; 2) naruszenia
przepisów postępowania, a mianowicie: art. 328 § 2 k.p.c. i art. 385 k.p.c. w związku
z art. 233 § 1 k.p.c. i art. 244 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c., poprzez przyjęcie - wbrew
7
dowodom z dokumentów urzędowych (pism Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 22
stycznia 1998 r. i 27 listopada 1997 r.) - że wnioskodawca Mariusz P. podlegał nie-
przerwanie ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozarolniczej działalności gospodar-
czej w ZUS od samego początku rozpoczęcia tej działalności, tj. od 1994 r., które to
uchybienie miało istotny wpływ na wynik postępowania, gdyż potwierdzone w doku-
mentach urzędowych fakty nie pozwalają na uznanie, że wnioskodawca Mariusz P. w
dniu 1 stycznia 1997 r. prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą, ponieważ w
okresie od 3 maja 1994 r. do 14 marca 1997 r. nie był ubezpieczony w ZUS z tytułu
takiej działalności. Pełnomocnik strony skarżącej podniósł, że Sąd Apelacyjny nie
przeprowadził w tym zakresie ustaleń i wyjaśnień z ZUS jako organem, który wydał
zaświadczenia zakwestionowane przez Sąd (zaświadczenia z ZUS w L. mają walor
dokumentu urzędowego, gdyż pochodzą od właściwego organu i zawierają treść
niewykraczającą poza jego kompetencje). Sąd drugiej instancji oparł się na doku-
mentach rozliczeniowych wnioskodawcy z Urzędem Skarbowym z lat 1994-1997 i
zeznań wnioskodawcy oraz jego żony, że nie zgłaszał przerw w działalności gospo-
darczej i prowadził ją cały czas od 1994 r. W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Apelacyj-
ny nie wskazał, z jakich przyczyn odmówił wiarygodności zaświadczeniom z ZUS w
L., a ograniczył się jedynie do ogólnikowego stwierdzenia, że zaświadczenia nie od-
zwierciedlają rzeczywistego stanu rzeczy, czym naruszył art. 328 § 2 k.p.c. w
związku z art. 233 § 1 k.p.c. i art. 244 § 1 k.p.c.
Konieczność przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżący uzasadnił
tym, że w sprawie istnieje potrzeba wykładni art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r.
o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585),
budzącego poważne wątpliwości, w celu rozstrzygnięcia czy wobec treści art. 2 tej
ustawy brak potwierdzenia przez organ rentowy - ZUS podlegania ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej uprawnia do przyjęcia,
że osoba faktycznie podlegała takiemu ubezpieczeniu i będąc jednocześnie rolnikiem
może dokonać wyboru ubezpieczenia społecznego rolników i być objęta tym ubez-
pieczeniem przed dniem 1 stycznia 1997 r., nie składając w tym zakresie oświadcze-
nia, o którym mowa w tym artykule. Pełnomocnik strony skarżącej podniósł, że przy-
jęcie założenia, na którym oparto zaskarżony wyrok, wywołuje rozbieżności w
orzecznictwie wobec stanowiska Sądu Najwyższego zajętego w wyroku z 19 grudnia
2000 r., II UKN 150/00 (OSNAPiUS 2002 nr 16, poz. 392), w którym Sąd Najwyższy
stwierdził, że zmiana po dniu 1 stycznia 1997 r. ubezpieczenia społecznego rolnika,
8
objętego z mocy art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin, na ubezpie-
czenie z ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, na-
stępuje od miesiąca złożenia oświadczenia przewidzianego w art. 2 ustawy z dnia 12
września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. W uza-
sadnieniu powołanego wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że rolnik prowadzący dzia-
łalność gospodarczą, aby dokonać niemożliwej dotychczas (wcześniej) zmiany ubez-
pieczenia, musi złożyć stosowne oświadczenie, które ma charakter konstytutywny i
wywołuje skutki dopiero od czasu jego złożenia. Skarżący podniósł, że również w
uzasadnieniu wyroku z 20 lutego 2006 r., I UK 172/05 (OSNP 2007 nr 3-4, poz. 52),
Sąd Najwyższy uznał, że zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmia-
nie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników rolnik lub domownik, który w dniu
wejścia w życie tej ustawy, tj. 1 stycznia 1997 r., podlegał innemu ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, nie będąc pracowni-
kiem i nie pozostając w stosunku służbowym, a spełniał inne warunki do podlegania
ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie, mógł złożyć
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego oświadczenie, że chce podlegać temu ubezpieczeniu z wyłączeniem innego
ubezpieczenia społecznego. Pełnomocnik strony skarżącej stwierdził, że wniosko-
dawca w dniu 13 stycznia 1998 r. złożył w KRUS w B.-Z. wniosek o objęcie ubezpie-
czeniem społecznym rolników podając, między innymi, że nie podlega innemu ubez-
pieczeniu społecznemu. We wniosku tym nie podał, że prowadzi pozarolniczą dzia-
łalność gospodarczą i jednocześnie jako rolnik chce podlegać ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników. Zdaniem organu rentowego wnioskodawca nie złożył więc wy-
maganego prawem oświadczenia woli o wyborze rodzaju ubezpieczenia.
Pełnomocnik skarżącego powołał się ponadto na okoliczność oczywistego na-
ruszenia prawa przez Sąd Apelacyjny poprzez oddalenie apelacji organu rentowego,
wynikające z błędnej wykładni zastosowanych przepisów, przede wszystkim art. 2
ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników, i wyprowadzonych z nich wniosków oraz błędnych ustaleń faktycznych
uznających, że wnioskodawca w dniu 1 stycznia 1997 r. podlegał ubezpieczeniu
społecznemu w ZUS, podczas gdy na podstawie dowodów z dokumentów urzędo-
wych Sąd drugiej instancji powinien był zmienić wyrok Sądu Okręgowego i oddalić
odwołanie wnioskodawcy od decyzji organu rentowego. Pełnomocnik skarżącego
9
podniósł, że skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, gdyż wyrok rażąco naru-
sza prawo materialne i procesowe.
Skarżący wniósł o zmianę w całości zaskarżonego wyroku oraz poprzedzają-
cego go wyroku Sądu Okręgowego i o oddalenie odwołania Mariusza P. od decyzji
Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, ewentualnie o uchylenie zaskarżone-
go wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego roz-
poznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona, choć nie można podzielić wszystkich jej
zarzutów. Zarzut naruszenia - powołanego w ramach procesowej podstawy kasacyj-
nej - art. 233 § 1 k.p.c. nie może odnieść zamierzonego skutku, albowiem - stosow-
nie do art. 3983
§ 3 k.p.c. - podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty doty-
czące ustalenia faktów lub oceny dowodów, tymczasem przepis ten odnosi się
wprost do oceny dowodów. Zarzuty naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art.
382 k.p.c. są nieprzekonujące. W razie oddalenia apelacji (na podstawie art. 385
k.p.c.) sąd apelacyjny nie musi powtarzać ustaleń faktycznych i oceny dowodów
sądu pierwszej instancji, jeżeli uznaje je za własne. Brak szczegółowego odniesienia
się przez sąd apelacyjny do wszystkich zarzutów apelacji nie może być natomiast
kwestionowany przez zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c.
Zarzut naruszenia art. 244 § 1 k.p.c. skarżący uzasadnił w ten sposób, że Sąd Ape-
lacyjny - wbrew dowodom z dokumentów urzędowych (pism Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z 22 stycznia 1998 r. i 27 listopada 1997 r.) - przyjął, że wnioskodawca
Mariusz P. podlegał nieprzerwanie ubezpieczeniu społecznemu w ZUS z tytułu poza-
rolniczej działalności gospodarczej od samego początku rozpoczęcia tej działalności,
tj. od 1994 r., chociaż potwierdzone w dokumentach urzędowych fakty nie pozwalają
na uznanie, że wnioskodawca w dniu 1 stycznia 1997 r. prowadził pozarolniczą
działalność gospodarczą, ponieważ w okresie od 3 maja 1994 r. do 14 marca 1997 r.
nie był ubezpieczony w ZUS z tytułu takiej działalności. Pełnomocnik strony skarżą-
cej podniósł, że Sąd Apelacyjny nie przeprowadził w tym zakresie odpowiednich
ustaleń i wyjaśnień z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych jako organem, który wydał
zaświadczenia zakwestionowane przez Sąd Apelacyjny (zaświadczenia z ZUS w L.
mają walor dokumentu urzędowego, gdyż pochodzą od właściwego organu i zawie-
10
rają treść niewykraczającą poza jego kompetencje). Zdaniem skarżącego, w uzasad-
nieniu zaskarżonego orzeczenia Sąd Apelacyjny nie wskazał, z jakich przyczyn od-
mówił wiarygodności zaświadczeniom z ZUS w L., a ograniczył się jedynie do ogólni-
kowego stwierdzenia, że zaświadczenia te nie odzwierciedlają rzeczywistego stanu
rzeczy, czym naruszył art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 244 § 1 k.p.c.
Należy zgodzić się ze skarżącym, że zaświadczenia z ZUS są dokumentami
urzędowymi. Domniemanie prawdziwości dotyczące tego, co zostało w nich urzędo-
wo zaświadczone (art. 244 k.p.c.), nie oznacza jednak braku możliwości ich kwestio-
nowania. Nie można przyjąć, że dokument urzędowy, korzystający z mocy art. 244
k.p.c. z domniemania prawdziwości i zgodności z prawdą tego, co zostało w nim
urzędowo zaświadczone, stanowi dowód niepodważalny. Jest to domniemanie wzru-
szalne za pomocą wszelkich środków dowodowych, co wynika z art. 252 k.p.c. Nie
można, co do zasady, uznać próby dowodzenia, że dokument urzędowy zawiera nie-
zgodne z prawdą stwierdzenia lub oświadczenia, za czynność niedopuszczalną,
sprzeczną z prawem lub zmierzającą do jego obejścia. Możliwe jest bowiem prowa-
dzenie dowodów przeciwko prawdziwości dokumentu urzędowego. Przewiduje to art.
252 k.p.c. stanowiąc, że strona, która zaprzecza prawdziwości dokumentu urzędo-
wego, albo twierdzi, że zawarte w nim oświadczenia organu, od którego dokument
ten pochodzi, są niezgodne z prawdą, powinna okoliczności te udowodnić. W rozpo-
znawanej sprawie prawdziwości treści dokumentów urzędowych (zaświadczeń z
ZUS z 27 listopada 1997 r. i z 22 stycznia 1998 r.) przeczył w istocie sam wniosko-
dawca i to do niego należało w toku postępowania nie tylko zakwestionowanie ich
prawdziwości, ale także wykazanie - odpowiednimi dowodami - że zaświadczenia te
nie przedstawiają prawdziwego stanu rzeczy. Możliwość zaprzeczenia przez
wnioskodawcę prawdziwości dokumentów urzędowych w postaci zaświadczeń z
ZUS z 27 listopada 1997 r. i z 22 stycznia 1998 r. była natomiast kontrowersyjna,
ponieważ do akt Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego złożył je sam wnio-
skodawca, co w sposób niebudzący jakichkolwiek wątpliwości wynika z akt KRUS.
Zaświadczenie ZUS Oddział w L. z 27 listopada 1997 r. (z którego wynikało, że
wnioskodawca został zgłoszony do ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej w zakresie produkcja filmowa i reklama w okresie od 1
marca 1993 r. do 2 maja 1994 r. oraz od 15 marca 1997 r. do „nadal”, co oznaczało,
że w chwili wystawienia tego zaświadczenia był nadal osobą zgłoszoną do ubezpie-
czenia społecznego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej) zostało dołą-
11
czone do osobiście wypełnionego przez wnioskodawcę wniosku o objęcie ubezpie-
czeniem społecznym rolników, złożonym w KRUS Oddział Regionalny w K. Placów-
ce Terenowej B.-Z. 13 stycznia 1998 r. Z kolei zaświadczenie ZUS Oddział w L. z 22
stycznia 1998 r. (z którego wynikało, że wnioskodawca został zgłoszony do ubezpie-
czenia społecznego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie pro-
dukcja filmowa w okresie od 1 marca 1993 r. do 2 maja 1994 r. oraz od 15 marca
1997 r. do 30 listopada 1997 r., co oznaczało, że w chwili wystawienia tego zaświad-
czenia wnioskodawca nie był już osobą zgłoszoną do ubezpieczenia społecznego z
tytułu prowadzenia działalności gospodarczej) zostało dołączone do osobiście spo-
rządzonego przez wnioskodawcę pisma (bez daty), które wpłynęło do KRUS Od-
działu Regionalnego w K. Placówce Terenowej w B.-Z. 29 stycznia 1998 r. i miało
treść: „Zgodnie z Państwa zaleceniem przesyłam zaświadczenie z ZUS O/L. o okre-
sie mojego ubezpieczenia”. W tych okolicznościach nie można było przyjąć, że wnio-
skodawca nie znał treści obydwu zaświadczeń i nie wiedział, co zostało w nich urzę-
dowo zaświadczone, w szczególności, że od chwili posłużenia się nimi nie zdawał
sobie sprawy, jakie domniemania z ich treścią się wiążą.
Niezależnie jednak od wątpliwości towarzyszących zakwestionowaniu przez
Sąd Apelacyjny prawdziwości dokumentów urzędowych w postaci zaświadczeń z
ZUS, którymi od początku posługiwał się sam wnioskodawca, co powinno mieć zna-
czenie dla oceny przyczyn późniejszego podważania przez niego ich prawdziwości,
należy stwierdzić, że wystarczające do uwzględnienia skargi kasacyjnej były zarzuty
naruszenia prawa materialnego.
Poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne pozwalały na przyjęcie,
że wnioskodawca w okresach od 1 czerwca 1988 r. do 31 stycznia 1990 r., od 1
marca 1993 r. do 2 maja 1994 r., od 15 marca 1997 r. do 30 listopada 1997 r. oraz
od 1 października 2004 r. podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzonej
pozarolniczej działalności gospodarczej. W dniu 1 października 1996 r., w związku z
zawartą umową dzierżawy, objął w posiadanie nieruchomość rolną o powierzchni
2,72 ha (1,49 ha przeliczeniowych). W dniu 13 stycznia 1998 r. złożył w rolniczym
organie rentowym wniosek o objęcie go ubezpieczeniem społecznym rolników, przy
czym nie zawarł w nim informacji o podleganiu innemu ubezpieczeniu społecznemu
(zwłaszcza z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej), a jedynie
dołączył zaświadczenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w L. stwier-
dzające prowadzenie przez niego działalności gospodarczej i podleganie ubezpie-
12
czeniu z tego tytułu od 1 marca 1993 r. do 2 maja 1994 r. i od 15 marca do 30 listo-
pada 1997 r. Na tej podstawie organ rentowy stwierdził podleganie ubezpieczeniu
społecznemu rolników od 1 października 1996 r. do 14 marca 1997 r. i od 1 grudnia
1997 r. Następnie w decyzji z 31 sierpnia 2005 r. organ rentowy stwierdził ustanie
ubezpieczenia społecznego rolników w stosunku do Mariusza P. w okresie od 1 paź-
dziernika 1996 r. do 14 marca 1997 r. i od 1 grudnia 1997 r., ponieważ wnioskodaw-
ca rozpoczął prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej przed wejściem w
życie nowelizacji ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i w związku z tym nie
miał prawa wyboru rodzaju ubezpieczenia.
Jak wynika z tych ustaleń, skarżący, posiadający od 1 października 1996 r.
gospodarstwo rolne o powierzchni 1,49 ha przeliczeniowych, prowadził od 1993 r.
wpisaną do ewidencji działalność gospodarczą i z tego tytułu podlegał obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego, na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 1976
r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz
ich rodzin. Z art. 2 ust. 2 tej ustawy, w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia
1997 r., wynikało pierwszeństwo podlegania ubezpieczeniu osób prowadzących
działalność gospodarczą, jeżeli określona osoba spełniała równocześnie warunki
objęcia ubezpieczeniem społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą
oraz ubezpieczeniem rolniczym. Taki stan prawny istniał do 1 stycznia 1997 r., kiedy
to do ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.) został wprowadzony ustawą z dnia
12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U.
Nr 124, poz. 585 ze zm., zwanej dalej ustawą zmieniającą) art. 5a odnoszący się (w
brzmieniu obowiązującym przed 2 maja 2004 r.) do rolników, którzy najwcześniej w
dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej, to jest w dniu 1 stycznia 1997 r., podlegali
z mocy ustawy rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu w pełnym zakresie nieprze-
rwanie co najmniej 1 rok. Tacy rolnicy - podejmując po dniu 31 grudnia 1996 r. poza-
rolniczą działalność gospodarczą - utrzymali rolniczy tytuł ubezpieczenia społecz-
nego (podlegali nadal temu ubezpieczeniu). Przepis ten w żadnym stopniu nie doty-
czy sytuacji skarżącego, gdyż - jak wynika z ustaleń Sądów obu instancji - od 1993 r.
prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą i z tej przyczyny w dacie wejścia w
życie ustawy zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników nie podlegał
nieprzerwanie przez co najmniej rok ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z
mocy ustawy. Gospodarstwo rolne objął w posiadanie od 1 października 1996 r.,
13
ustawa zmieniająca weszła w życie 1 stycznia 1997 r., a wnioskodawca dopiero 13
stycznia 1998 r. złożył wniosek o objęcie ubezpieczeniem społecznym rolników,
składając jednocześnie wyraźne oświadczenie, że nie podlegał w tym czasie innemu
ubezpieczeniu społecznemu. Z wyboru ubezpieczenia społecznego rolników wnio-
skodawca nie mógł skorzystać na podstawie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników (w brzmieniu sprzed 2 maja 2004 r.), ponieważ podjął pozarolniczą
działalność gospodarczą wcześniej - przed nabyciem (wzięciem w dzierżawę) go-
spodarstwa rolnego - i nie podlegał przez rok ubezpieczeniu społecznemu rolników z
mocy ustawy przed podjęciem działalności gospodarczej.
Możliwość wyboru podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu mógł
ewentualnie stworzyć skarżącemu, który podjął działalność gospodarczą przed 1
stycznia 1997 r., art. 2 ustawy zmieniającej (uchylony z dniem 2 maja 2004 r. przez
art. 2 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze zm.).
Zgodnie z tym uregulowaniem, rolnik lub domownik, który w dniu wejścia w życie tej
ustawy podlegał innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozarolniczej działal-
ności gospodarczej, nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbo-
wym, a spełniał inne warunki do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z
mocy ustawy w pełnym zakresie, mógł złożyć Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie, że chce podlegać
temu ubezpieczeniu z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego. Oznaczało
to możliwość dokonania wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego wy-
łącznie przez osoby, które w dniu 1 stycznia 1997 r. - bez względu na wcześniejsze
podleganie ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących działalność gospodar-
czą - spełniały inne warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy
ustawy w pełnym zakresie.
Sąd drugiej instancji uznał, że art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników miał zastosowanie do sytuacji wnio-
skodawcy. Wnioskodawca w dniu 1 stycznia 1997 r. spełniał warunki wymienione w
powołanym przepisie - jako osoba podlegająca z mocy ustawy ubezpieczeniu spo-
łecznemu z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej oraz jako rolnik prowadzą-
cy gospodarstwo rolne o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, skoro podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika wprost z
ustawy, to brak formalnego zgłoszenia się do ubezpieczenia społecznego unormo-
14
wanego ustawą z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą nie miał wpływu na ocenę statusu wnioskodawcy jako
rolnika, który podlegał innemu ubezpieczeniu z tytułu pozarolniczej działalności go-
spodarczej, nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym (art. 2
ustawy z dnia 12 września 1996 r.).
Problem wymagający rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie - związany z ewen-
tualnym zastosowaniem do wnioskodawcy art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o
zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników - dotyczył oceny sytuacji, w
której wnioskodawca nie złożył wyraźnego oświadczenia, że chce podlegać ubezpie-
czeniu społecznemu rolników z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego.
Wnioskodawca bowiem niewątpliwie nie złożył wyraźnego oświadczenia, o jakim sta-
nowi art. 2 ustawy zmieniającej. Jest bowiem wątpliwe, czy za właściwe oświadcze-
nie o wyborze ubezpieczenia może być uznane złożenie 13 stycznia 1998 r. wniosku
o objęcie ubezpieczeniem rolniczym rolników i rezygnacja z ubezpieczenia z tytułu
prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, w związku z zaprzestaniem
podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodar-
czej z dniem 30 listopada 1997 r. Należy bowiem podkreślić, że wnioskodawca w
dniu 13 stycznia 1998 r. złożył w KRUS Placówce Terenowej w B.-Z. wniosek o obję-
cie ubezpieczeniem społecznym rolników podając, między innymi, że nie podlega
innemu ubezpieczeniu społecznemu. We wniosku tym nie podał, że prowadzi poza-
rolniczą działalność gospodarczą i jednocześnie jako rolnik chce podlegać ubezpie-
czeniu społecznemu rolników. Zdaniem rolniczego organu rentowego wnioskodawca
nie złożył wymaganego prawem oświadczenia woli o wyborze rodzaju ubezpiecze-
nia.
W ocenie Sądu Najwyższego rozpoznającego niniejszą sprawę, oświadczenie
określone w art. 2 ustawy zmieniającej nie może być złożone w sposób dorozumiany
- z tej przyczyny, że stanowi konstytutywną przesłankę zmiany ubezpieczenia i wy-
wołuje skutki prawne dopiero od czasu jego złożenia. W związku z tym zaprzestanie
prowadzenia przez wnioskodawcę działalności gospodarczej (powodujące ustanie
podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu jej prowadzenia - np. z dniem 30
listopada 1997 r.) i złożenie wniosku o objęcie ubezpieczeniem społecznym rolników
z jednoczesnym wyraźnym oświadczeniem, że wnioskodawca nie podlega innemu
ubezpieczeniu społecznemu, nie może być potraktowane jako ujawnienie woli doko-
nania wyboru podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników i rezygnacji z ubez-
15
pieczenia społecznego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, czyli złożenie
oświadczenia, że wnioskodawca chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolni-
ków z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego. Oświadczenie wnioskodaw-
cy z 13 stycznia 1998 r. nie może być ocenione jako jednoznaczne ujawnienie
zamiaru dokonania wyboru rodzaju ubezpieczenia.
Chociaż kwestia złożenia oświadczenia woli określonej treści należy do sfery
faktu, a nie prawa, to ocena Sądu Apelacyjnego odnosiła się w istocie do możliwości
uznania złożonych przez wnioskodawcę oświadczeń za złożenie oświadczenia wy-
maganego przez art. 2 ustawy zmieniającej, a inaczej mówiąc - za ujawnienie zamia-
ru wywołania skutku materialnoprawnego w postaci wyboru ubezpieczenia społecz-
nego. Taka ocena materialnoprawna oświadczenia wnioskodawcy jest wątpliwa.
Przepis art. 2 ustawy zmieniającej stwarzał możliwość zmiany tytułu ubezpieczenia
społecznego w drodze oświadczenia (ujawnienia) zamiaru podlegania ubezpieczeniu
rolniczemu. Przepis ten nie określał formy oświadczenia, a jedynie zawierał wymóg,
aby po pierwsze - wyrażało ono wolę podlegania ubezpieczeniu rolniczemu z wyłą-
czeniem innego ubezpieczenia społecznego i po drugie - aby wola ta została ujaw-
niona Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego, które zobowiązane były do wzajemnego zawiadamiania się o złożo-
nym oświadczeniu na mocy art. 39a ust. 3 i 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników w brzmieniu obowiązującym przed 2 maja 2004 r. Należy mieć na uwadze,
że oświadczenie, o którym stanowił art. 2 ustawy zmieniającej, nie zmierzało do wy-
wołania skutku w sferze cywilnoprawnej, ale wyłącznie publicznoprawnej, do której
należy podleganie obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Dlatego taki tryb postę-
powania umożliwiał wszczęcie przez rolniczy organ rentowy postępowania admini-
stracyjnego (art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art.
52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników) w celu stwierdzenia podle-
gania określonej osoby rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu, pomimo prowadze-
nia działalności gospodarczej (art. 61 § 1 k.p.a.), przy uwzględnieniu obowiązującej
w tym postępowaniu zasady pogłębiania zaufania obywateli do organów państwa
(art. 8 k.p.a.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że samo opłacanie
składek na ubezpieczenie rolnicze - jako czynność faktyczna - nie może prowadzić
do wyłączenia podlegania innemu ubezpieczeniu z mocy ustawy, a w konsekwencji
nie stanowiło skutecznego oświadczenia o wyborze systemu ubezpieczenia w rozu-
16
mieniu art. 2 ustawy zmieniającej (por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 20 lutego 2006 r., I UK 172/05, OSNP 2007 nr 3-4, poz. 52 i orzeczenia tam
powołane oraz z dnia 22 lutego 2008 r., I UK 255/07, niepublikowany). W ocenie
Sądu Najwyższego jest wątpliwe, czy za takie oświadczenie - w okolicznościach ni-
niejszej sprawy - mogło być uznane złożenie wniosku o objęcie rolniczym ubezpie-
czeniem społecznym i wcześniejsze w stosunku do tego wniosku wyrejestrowanie się
z ubezpieczenia społecznego osób prowadzących pozarolniczą działalność gospo-
darczą.
Składając 13 stycznia 1998 r. wniosek o objęcie ubezpieczeniem społecznym
rolników wnioskodawca poinformował rolniczy organ rentowy o prowadzeniu działal-
ności gospodarczej (co wynikało z zaświadczenia ZUS z 27 listopada 1997 r. dołą-
czonego do tego wniosku), a następnie o wyrejestrowaniu się z ubezpieczeń spo-
łecznych z tytułu prowadzenia tej działalności (co wynikało z zaświadczenia ZUS
dołączonego do pisma złożonego w KRUS Placówka Terenowa w B.-Z. 29 stycznia
1998 r.). Brak jest w dotychczasowych ustaleniach faktycznych i ocenach prawnych
Sądu drugiej instancji - odniesionych do okoliczności faktycznych rozpoznawanej
sprawy - wystarczająco przekonujących argumentów, że takie - skierowane wobec
Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego - oświadczenie wnioskodawcy stano-
wiło określone w art. 2 ustawy zmieniającej oświadczenie, że skarżący „chce podle-
gać ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy z wyłączeniem innego
ubezpieczenia społecznego”, chociaż pierwotnie Kasa (jako adresat) tak właśnie
oświadczenie to zrozumiała (zinterpretowała), stwierdzając podleganie przez wnio-
skodawcę ubezpieczeniu rolniczemu. Interpretacji wymaga zwłaszcza sytuacja, w
której - zgodnie z zaświadczeniem ZUS przedstawionym pozwanemu rolniczemu
organowi rentowemu - na dzień 13 stycznia 1998 r. wnioskodawca nie podlegał już
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Po-
nadto, co słusznie podnosi skarżący w skardze kasacyjnej, wnioskodawca nie złożył
wyraźnego oświadczenia woli o wyborze ubezpieczenia społecznego, wymaganego
przez art. 2 ustawy zmieniającej, a tym samym KRUS nie została upoważniona do
wykonywania czynności związanych z ubezpieczeniem. Jest wątpliwe, czy wniosek z
13 stycznia 1998 r. może być uznany za oświadczenie o wyborze rodzaju ubezpie-
czenia, w sytuacji gdy wnioskodawca nie podał w nim informacji, że podlega ubez-
pieczeniu społecznemu jako osoba prowadząca działalność gospodarczą i w związku
z tym faktem - będąc jednocześnie rolnikiem - chce wybrać korzystniejsze dla siebie
17
ubezpieczenie społeczne rolników. Wprost przeciwnie, we wniosku z 13 stycznia
1998 r. znalazło się wyraźne oświadczenie wnioskodawcy, że nie podlega innemu
ubezpieczeniu społecznemu.
Wniosek z 13 stycznia 1998 r. musiałby zostać poddany bardziej wnikliwej
analizie i ocenie niż ta, która została dokonana w zaskarżonym wyroku przez Sąd
Apelacyjny, aby możliwe było uznanie, że do wnioskodawcy może mieć zastosowa-
nie art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników. Przepis ten przewidywał bowiem, że rolnik , który w dniu wejścia w
życie tej ustawy podlegał innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozarolniczej
działalności gospodarczej, nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służ-
bowym, a spełniał inne warunki do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników
z mocy ustawy w pełnym zakresie, mógł złożyć Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie, że chce podlegać
ubezpieczeniu społecznemu rolników z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecz-
nego. Oznaczało to możliwość dokonania wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia
społecznego wyłącznie przez osoby, które 1 stycznia 1997 r. - bez względu na wcze-
śniejsze podleganie ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących działalność
gospodarczą - spełniały inne warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolni-
ków z mocy ustawy w pełnym zakresie. Wyboru mogły dokonać osoby, które speł-
niały jednocześnie warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą oraz ubezpieczeniu społecznemu rolników.
Ubezpieczenia społeczne mają charakter publicznoprawny, kształtowany
przepisami bezwzględnie obowiązującymi, stąd sama wola ubezpieczonego nie two-
rzy prawnego stosunku ubezpieczenia społecznego. Indywidualne ubezpieczenie
społeczne z mocy ustawy jest pochodną jego podstawy, czyli określonego rodzaju
zatrudnienia lub rodzaju prowadzonej działalności. Oświadczenie woli ubezpieczo-
nego nie wywołuje innych skutków niż określone i dopuszczalne w ustawie. Oświad-
czenie o wyborze ubezpieczenia nabrało znaczenia dopiero wraz z ustawą z 12
września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zmiana
wyłączała dominację (pierwszeństwo) ubezpieczenia z tytułu działalności gospodar-
czej w zakresie dwóch sytuacji. Pierwszej, gdy rolnik rozpoczynał działalność gospo-
darczą po roku pozostawania w ubezpieczeniu rolniczym i wówczas, aby pozostać w
tym ubezpieczeniu, nie musiał składać żadnego oświadczenia. Natomiast gdy chciał
podlegać ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, to musiał
18
złożyć Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego oświadczenie, że chce podlegać takiemu ubezpieczeniu (art. 5a ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników). Gdy oświadczenie złożył Kasie, ta przekazy-
wała je właściwemu oddziałowi Zakładu, który podejmował wówczas decyzję ustala-
jącą podleganie innemu ubezpieczeniu społecznemu i jej odpis przekazywał właści-
wemu oddziałowi regionalnemu Kasy (art. 5a w związku z art. 39a ustawy). Ten
przypadek nie dotyczy wnioskodawcy.
Drugie rozwiązanie odnosiło się do sytuacji, w której przed 1 stycznia 1997 r.
rolnik z mocy ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowa-
dzących działalność gospodarczą podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu tej
działalności i uzyskał możliwość wyboru ubezpieczenia społecznego rolników. Wów-
czas warunkiem przejścia do systemu ubezpieczenia społecznego rolników było zło-
żenie przez rolnika oświadczenia Zakładowi lub Kasie, że chce podlegać innemu
ubezpieczeniu (art. 2 ustawy zmieniającej).
Tylko w pierwszej opisanej wyżej sytuacji ubezpieczony rolnik rozpoczynający
działalność gospodarczą nie musiał składać żadnego oświadczenia, aby pozostać w
systemie ubezpieczenia społecznym rolników. Brak oświadczenia był zrozumiały,
skoro nie następowała zmiana systemu ubezpieczenia. Sytuacja wnioskodawcy była
jednak inna, gdyż już przed 1 stycznia 1997 r., wobec prowadzenia działalności go-
spodarczej, nie mógł pozostawać w systemie ubezpieczenia społecznego rolników. Z
mocy ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej (art. 2). Rozwiązanie przyjęte w art. 2 ustawy z 12 wrześ-
nia 1996 r. zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników nie polegało
na prostym dostosowaniu sytuacji prawnej do faktycznej, gdyż dalej obowiązywał
reżim ustawowego pierwszeństwa ubezpieczenia z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej. Mógł on być wyłączony jedynie przez oświadczenie zainteresowanego
(rolnika prowadzącego jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą) o wybo-
rze podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z jednoczesnym wyłączeniem
ubezpieczenia z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Chociaż ustawa z 12
września 1996 r. zmieniająca ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników nie okre-
śliła w istocie formy tego oświadczenia, to wymagała jednak, aby oświadczenie miało
określoną treść i zostało skierowano do Kasy lub do Zakładu (art. 39a ust. 3 i 4
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników , w brzmieniu
19
obowiązującym przed 2 maja 2004 r., w związku z art. 2 ustawy z 12 września 1996
r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Tym niemniej, w zakresie
formy oświadczenia nie powinno się pomijać, że przed organami rentowymi zastoso-
wanie ma procedura administracyjna, stąd niewątpliwie chodziło o taką formę
oświadczenia, która uruchamiałaby tę procedurę, zatem pozwalała przyjąć, że
oświadczenie zostało adresatowi złożone i zawierało żądanie wszczęcia postępowa-
nia (art. 61 § 1 k.p.a.). Elementem trybu wyłączenia z ubezpieczenia ustawowego
było bowiem wszczęcie postępowania, w którym organ rentowy stwierdziłby dalsze
niepodleganie obowiązkowemu ubezpieczeniu ustawowemu z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej. Bez wyraźnej woli ubezpieczonego organ rentowy nie
mógł podjąć takiej decyzji. Decyzja o wyłączeniu z ubezpieczenia społecznego osób
prowadzących działalność gospodarczą i o objęciu ubezpieczeniem społecznym rol-
ników mogła wynikać tylko z woli wyrażonej przez ubezpieczonego. Decyzja taka
określałaby stan prawny związany z podleganiem ubezpieczeniu społecznemu w
Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, a w istocie stwierdzałaby jego brak, mimo pro-
wadzenia przez ubezpieczonego działalności gospodarczej, oraz w Kasie Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego. Przy istniejącym dualizmie systemów ubezpieczenia
społecznego, prawo gwarantowało wzajemne przekazanie sobie decyzji przez orga-
ny rentowe, dzięki czemu organy rentowe kontrolowały podstawy ubezpieczenia i ich
wyłączenie. Procedura ta miała również walor porządkujący, gdyż wyjawiała, w jakim
systemie i z jakiego tytułu zainteresowany podlegał ubezpieczeniu.
Wnioskodawca - w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej - z
mocy ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą podlegał ubezpieczeniu w systemie powszechnym. Wybór
systemu ubezpieczenia społecznego rolników wymagał podjęcia określonych działań
o charakterze czynności prawnych, choćby złożenia oświadczenia o wyborze syste-
mu ubezpieczenia, oraz wszczęcia właściwego postępowania przed organem rento-
wym warunkującego objęcie ubezpieczeniem społecznym rolników. Skoro ustawa z
12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników wyma-
gała określonego działania (złożenia oświadczenia o wyborze systemu ubezpiecze-
nia i zarazem wszczęcia właściwego postępowania) zaniechaniu złożenia wyraźnego
oświadczenia o wyborze ubezpieczenia (art. 2 tej ustawy) musi być przypisany okre-
ślony skutek prawny. Samo prowadzenie od 1 października 1996 r. gospodarstwa
rolnego nie stanowiło podstawy do objęcia wnioskodawcy ubezpieczeniem społecz-
20
nym rolników - zarówno przed 1 stycznia 1997 r., jak i po tej dacie - jako że nie mo-
gło wyłączyć obowiązkowego ubezpieczenia z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej, któremu wnioskodawca podlegał z mocy ustawy. Wymagane było
złożenie oświadczenia woli o wyborze systemu ubezpieczenia. Zmiana, która od 1
stycznia 1997 r. objęła również art. 2 ust. 2 ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpie-
czeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, jedynie potwier-
dziła, że osoby spełniające równocześnie warunki do objęcia ubezpieczeniem spo-
łecznym określonym tą ustawą i ubezpieczeniem społecznym rolników podlegają
ubezpieczeniu określonemu w ustawie, z zastrzeżeniem przypadków określonych w
przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników. W zakresie tych ostatnich dla sy-
tuacji wnioskodawcy znaczenie miało jedynie omówione wcześniej rozwiązanie z art.
2 ustawy z 1996 r. zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników. Ina-
czej rzecz ujmując, ustawa z 12 września 1996 r. zmieniająca ustawę o ubezpiecze-
niu społecznym rolników wyraźnie różnicowała podstawy ubezpieczenia oraz wybór
systemu ubezpieczenia przez zainteresowanego rolnika. Od tych rolników, którym -
mimo dalszego prowadzenia działalności gospodarczej - otworzyła się droga do
ubezpieczenia w systemie przewidzianym dla rolników, przepisy wymagały jednak
dopełnienia określonej procedury, umożliwiającej przejście do systemu ubezpiecze-
nia społecznego rolników. Oświadczenie woli o wyborze innego systemu ubezpie-
czenia społecznego musiało dotrzeć do organu rentowego, a ciężar wykazania zło-
żenia takiego oświadczenia spoczywa na ubezpieczonym. Brak jest podstaw do
przyjęcia jako zasady, że organ rentowy - jako adresat oświadczenia o wyborze
systemu ubezpieczenia - powinien właściwie kwalifikować oświadczenia woli składa-
ne przez ubezpieczonych, nawet wtedy, gdy oświadczenie nie zawiera wyraźnego i
świadomego wyboru systemu ubezpieczenia. Sama wola podlegania korzystniej-
szemu ubezpieczeniu społecznemu rolników nie jest wystarczająca do wyłączenia z
ubezpieczenia, któremu ubezpieczony podlega z mocy ustawy. Decydujące znacze-
nie dla oceny materialnoprawnej powinno mieć zatem to, co wynika z wniosku o ob-
jęcie ubezpieczeniem społecznym rolników - nie ma tam mowy o zmianie formy
ubezpieczenia z przewidzianej dla osób prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą (ubezpieczonych w ZUS) na formę dla osób posiadających gospodar-
stwo rolne i będących rolnikami (ubezpieczonych w KRUS).
Dodatkowo należy zauważyć, iż nawet uznanie przez Sąd, że wniosek złożony
w KRUS Placówce Terenowej w B.-Z. 13 stycznia 1998 r. był oświadczeniem woli
21
wnioskodawcy zawierającym wyraźny wybór rolniczego ubezpieczenia społecznego
spośród dwóch systemów ubezpieczenia, którym w tym momencie mógł podlegać
wnioskodawca, nie mogło prowadzić do przyjęcia, że wniosek z 13 stycznia 1998 r.
wywołał skutki wcześniejsze w stosunku do daty jego złożenia. Tymczasem Sąd
Apelacyjny zaakceptował w pełni wyrok Sądu Okręgowego stwierdzający podleganie
Mariusza P. ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresach od 1 października
1996 r. do 14 marca 1997 r. i od 1 grudnia 1997 r., choć wniosek o objęcie ubezpie-
czeniem społecznym rolników został złożony 13 stycznia 1998 r. Tym bardziej nie-
możliwe było przyjęcie przez Sąd Apelacyjny (za Sądem Okręgowym), że wniosek z
13 stycznia 1998 r. mógł wywołać - na podstawie art. 2 ustawy z 12 września 1996 r.
o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników - skutki od 1 października
1996 r., czyli w okresie przed 1 stycznia 1997 r., chociaż art. 2 ustawy zmieniającej
ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników wszedł w ży
yc
ci
ie
e z
z d
dn
ni
ie
em
m 1
1 s
st
ty
yc
cz
zn
ni
ia
a
1
19
99
97
7 r
r.
. P
Pr
rz
zy
yz
zn
na
aj
ją
ąc
c w
wn
ni
io
os
sk
ko
od
da
aw
wc
cy
y p
pr
ra
aw
wo
o w
wy
yb
bo
or
ru
u u
ub
be
ez
zp
pi
ie
ec
cz
ze
en
ni
ia
a s
sp
po
oł
łe
ec
cz
zn
ne
eg
go
o r
ro
ol
ln
ni
i-
-
k
kó
ów
w p
po
oc
cz
zy
yn
na
aj
ją
ąc
c o
od
d 1
1 p
pa
aź
źd
dz
zi
ie
er
rn
ni
ik
ka
a 1
19
99
96
6 r
r.
. S
Są
ąd
d A
Ap
pe
el
la
ac
cy
yj
jn
ny
y n
na
ar
ru
us
sz
zy
ył
ł j
je
ed
dn
no
oc
cz
ze
eś
śn
ni
ie
e a
ar
rt
t.
.
2
2 u
us
st
t.
. 2
2 u
us
st
ta
aw
wy
y z
z d
dn
ni
ia
a 1
18
8 g
gr
ru
ud
dn
ni
ia
a 1
19
97
76
6 r
r.
. o
o u
ub
be
ez
zp
pi
ie
ec
cz
ze
en
ni
iu
u s
sp
po
oł
łe
ec
cz
zn
ny
ym
m o
os
só
ób
b p
pr
ro
ow
wa
a-
-
d
dz
zą
ąc
cy
yc
ch
h d
dz
zi
ia
ał
ła
al
ln
no
oś
ść
ć g
go
os
sp
po
od
da
ar
rc
cz
zą
ą o
or
ra
az
z i
ic
ch
h r
ro
od
dz
zi
in
n,
, w
w b
br
rz
zm
mi
ie
en
ni
iu
u s
sp
pr
rz
ze
ed
d 1
1 s
st
ty
yc
cz
zn
ni
ia
a
1
19
99
97
7 r
r.
.,
, z
zg
go
od
dn
ni
ie
e z
z k
kt
tó
ór
ry
ym
m o
os
so
ob
by
y s
sp
pe
eł
łn
ni
ia
aj
ją
ąc
ce
e j
je
ed
dn
no
oc
cz
ze
eś
śn
ni
ie
e w
wa
ar
ru
un
nk
ki
i o
ob
bj
ję
ęc
ci
ia
a u
ub
be
ez
zp
pi
ie
e-
-
c
cz
ze
en
ni
ie
em
m s
sp
po
oł
łe
ec
cz
zn
ny
ym
m o
ok
kr
re
eś
śl
lo
on
ny
ym
m t
tą
ą u
us
st
ta
aw
wą
ą o
or
ra
az
z u
ub
be
ez
zp
pi
ie
ec
cz
ze
en
ni
ie
em
m s
sp
po
oł
łe
ec
cz
zn
ny
ym
m r
ro
ol
ln
ni
i-
-
k
kó
ów
w p
po
od
dl
le
eg
ga
ał
ły
y u
ub
be
ez
zp
pi
ie
ec
cz
ze
en
ni
iu
u o
ok
kr
re
eś
śl
lo
on
ne
em
mu
u w
w u
us
st
ta
aw
wi
ie
e o
o u
ub
be
ez
zp
pi
ie
ec
cz
ze
en
ni
iu
u s
sp
po
oł
łe
ec
cz
zn
ny
ym
m
o
os
só
ób
b p
pr
ro
ow
wa
ad
dz
zą
ąc
cy
yc
ch
h d
dz
zi
ia
ał
ła
al
ln
no
oś
ść
ć g
go
os
sp
po
od
da
ar
rc
cz
zą
ą o
or
ra
az
z i
ic
ch
h r
ro
od
dz
zi
in
n.
. P
Pr
rz
ze
ed
d 1
1 s
st
ty
yc
cz
zn
ni
ia
a 1
19
99
97
7
r
r.
. p
pr
rz
ze
ep
pi
is
sy
y n
ni
ie
e p
pr
rz
ze
ew
wi
id
dy
yw
wa
ał
ły
y d
dl
la
a t
ta
ak
ki
ic
ch
h o
os
só
ób
b m
mo
oż
żl
li
iw
wo
oś
śc
ci
i w
wy
yb
bo
or
ru
u u
ub
be
ez
zp
pi
ie
ec
cz
ze
en
ni
ia
a s
sp
po
o-
-
ł
łe
ec
cz
zn
ne
eg
go
o r
ro
ol
ln
ni
ik
kó
ów
w.
.
Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================