Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 418/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa "M. – E." Spółki Akcyjnej w W.
przeciwko Spółce Wodnej "K." w B.
o złożenie oświadczenia woli i zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 26 lutego 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 marca 2008 r., sygn. akt I ACa […],
1) uchyla zaskarżony wyrok w pkt I w zakresie oddalającym
apelację powódki w części dotyczącej oddalenia powództwa
o zapłatę kwoty 22.802.481,62 zł (pkt 4 i 5 pozwu) oraz w pkt II
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego,
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
2
Uzasadnienie
Powódka „M.-E.” Spółka Akcyjna w W. – po ostatecznym
sprecyzowaniu powództwa – domagała się zobowiązania pozwanej Spółki
Wodnej „K.” w B. złożenia oświadczenia woli wyrażającego się w podpisaniu
protokołu ostatecznego odbioru inwestycji „Oczyszczalnia Ścieków
Komunalno-Przemysłowych K.” o określonej treści oraz zasądzenia na swoją
rzecz od pozwanej: 10.169.724,03 zł tytułem zwrotu gwarancji bankowej,
obejmującej skapitalizowane odsetki w kwocie 2.191.524 zł, 8.939.291,94 zł
tytułem zwrotu kaucji gwarancyjnych, w tym 2.993.544,42 zł stanowiącej
skapitalizowane odsetki, 20.949.902,18 zł tytułem odszkodowania za szkody
wynikające z nieterminowej waloryzacji wynagrodzenia za wykonanie
kontraktu i 1.852.579,44 zł tytułem odszkodowania za poniesione koszty
komornicze w związku z nieterminową waloryzacją wynagrodzenia – wraz z
ustawowymi odsetkami od tych kwot liczonymi od wskazanych dat i kosztami
procesu.
Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z dnia 3 lipca 2007 r. uwzględnił
powództwo w zakresie żądania zobowiązania pozwanej do złożenia
oświadczenia woli, zasądził od pozwanej na rzecz powódki 5.897.284,25 zł,
oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu,
przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia następujące ustalenia i wnioski.
Strony zawarły w dniu 20 czerwca 1997 r. kontrakt, na podstawie
którego powódka zobowiązała się zaprojektować i zrealizować na rzecz
pozwanej obiekt pod nazwą „Oczyszczalnia Ścieków Komunalno-
Przemysłowych „K.” w B”. W celu zabezpieczenia należytego wykonania
umowy powódka ustanowiła gwarancję bankową w kwocie 7.978.200 zł.
Pozwana została upoważniona do zatrzymania kaucji gwarancyjnej w
wysokości 5% należności z każdej faktury i zobowiązana do jej zwrotu po
upływie okresów gwarancyjnych. Miała też prawo obciążyć powódkę karami
3
umownymi m.in. za zwłokę w rozpoczęciu rozruchu oczyszczalni i w
zgłoszeniu inwestycji do odbioru końcowego.
Powódka udzieliła pozwanej gwarancji jakości dostarczonych urządzeń
i wyposażenia oczyszczalni ścieków, wykonania robót i prac zgodnie umową
oraz utrzymania w toku jej pracy określonych parametrów technicznych. Była
też uprawniona do waloryzacji wynagrodzenia w razie opóźnienia w
uzyskaniu decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu.
Strony ustaliły, że podstawą odbioru ostatecznego będą pozytywne
wyniki testów odbiorowych ostatecznych, potwierdzających utrzymania
parametrów określonych w kontrakcie. Pozwana zobowiązała się – na
podstawie pozytywnych wyników tych testów – wystawić powodowi protokół
odbioru ostatecznego, który miał stanowić podstawę do uwolnienia
udzielonych przez powódkę gwarancji bankowych i innych zabezpieczeń.
W dniu 28 września 2001 r. strony dokonały przekazania i odbioru
oczyszczalni ścieków, nie wnosząc zastrzeżeń do protokołu końcowego.
Przeprowadzone w grudniu 2004 r. testy – w celu dokonania odbioru
ostatecznego – ujawniły rozbieżne stanowiska stron co do utrzymywania
gwarantowanych w umowie parametrów istotnych dla prawidłowego
funkcjonowania oczyszczalni. Według opinii eksperta, sporządzonej 29
listopada 2005 r. zgodnie z postanowieniami umowy, niedotrzymanie
gwarantowanych w kontrakcie parametrów oczyszczalni spowodowane
zostało znacznym przekroczeniem ładunków zanieczyszczeń w stosunku do
założeń określonych w ofercie, tym niemniej jednak jakość ścieków spełniała
wszystkie wymagania przewidziane w pozwoleniu wodnoprawnym.
W dniu 5 marca 2001 r. pozwana wyegzekwowała kwotę 7.987.200 zł
z udzielonej przez powódkę gwarancji bankowej, powołując się na
nieterminowe wykonanie umowy. Wytoczyła też powództwo o zapłatę kary
umownej za przekroczenie terminu zgłoszenia inwestycji do odbioru
końcowego. Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 15 kwietnia 2005 r. uwzględnił
4
to powództwo częściowo, tj. co do kwoty 3.213.680 zł, wskazując, że
w pozostałym zakresie Spółka Wodna „K.” zaspokoiła się z gwarancji
bankowej. Na skutek apelacji „M.-E.” S.A. orzeczenie to zostało uchylone. Po
ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy uwzględnił powyższe
powództwo w takim samym zakresie jak w wyroku z dnia 15 kwietnia 2005 r.,
przy czym w sprawie tej toczy się postępowanie apelacyjne.
Wyrokiem z dnia 30 sierpnia 2002 r., Sąd Okręgowy zasądził od
pozwanej na rzecz powódki kwotę 15.126.473,76 zł z ustawowymi odsetkami
od 8 maja 2001 r. tytułem waloryzacji wynagrodzenia za wykonanie
kontraktu. Orzeczenie to jest prawomocne, a pozwana w okresie od 2003 r.
do 14 maja 2005 r. spłaciła zasadzoną nim należność.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy przyjął, że
pozwana bezpodstawnie odmówiła podpisania protokołu ostatecznego
odbioru robót i dostaw, w związku z czym żądanie zobowiązania jej do
złożenia stosownego oświadczenia woli jest zasługuje na uwzględnienie.
Odnosząc się do pozostałych roszczeń powódki Sąd Okręgowy uznał
za usprawiedliwione jedynie żądanie zwrotu kaucji gwarancyjnych w
wysokości – po uwzględnieniu podniesionego przez pozwaną zarzut
potrącenia kosztów napraw gwarancyjnych – 5.897.284,25 zł. Sąd Okręgowy
ocenił zgłoszony w związku z tą wierzytelnością zarzut potrącenia kary
umownej jako bezzasadny z uwagi na toczący się pomiędzy stronami
sądowy spór o tę należność. Powódka nie wykazała bowiem, że pozwana
przechowywała środki pieniężne zatrzymane tytułem kaucji gwarancyjnych
na oprocentowanym rachunku bankowym w okresie objętym żądaniem
pozwu. Przede wszystkim zaś obowiązek zwrotu tych kaucji aktualizuje się z
chwilą uprawomocnienia się wyroku zobowiązującego pozwaną do złożenia
oświadczenia woli, konstytuującego ostateczny odbiór inwestycji.
Sąd Okręgowy wskazał, że wyroku z dnia 15 kwietnia 2005 r. sprawie
VIII GC …/04 uwzględnione zostało roszczenie o zapłaty kary umownej w
5
kwocie 7.978.200 zł, co usprawiedliwia zarzut potrącenia tej wierzytelności z
wierzytelnością powódki dochodzoną z tytułu zwrotu gwarancji bankowej.
Umowa zawarta przez strony, a także ustawa z 1994 r. o zamówieniach
publicznych nie przewidywały obowiązku zapłaty odsetek od gwarancji
bankowej. Żądanie zapłaty skapitalizowanych odsetek od tej gwarancji nie
ma uzasadnionych podstaw.
Oddalając roszczenia odszkodowawcze powódki Sąd Okręgowy
wskazał na ich częściowe przedawnienie (co do kwoty 6.525.000 zł,
stanowiącej część odszkodowania za nieterminową waloryzację
wynagrodzenia) oraz na brak związku przyczynowego pomiędzy
wskazywaną przez powódkę szkodą a zachowaniem pozwanej.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 marca 2008 r. oddalił apelacje obu
stron od wyroku Sądu Okręgowego. Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia
faktyczne przyjęte za podstawę zaskarżonego orzeczenia. Podzielił też
ocenę zasadności roszczeń powódki wyrażoną przez Sąd pierwszej instancji.
Wskazał jednak – odnosząc się do apelacji powódki – że żądanie zwrotu
gwarancji bankowej w kwocie 7.978.200 zł nie mogło być uwzględnione z
innej przyczyny. O żądaniu tym rozstrzygnął bowiem prawomocnie Sąd
Okręgowy wyrokiem z dnia 15 kwietnia 2005 r., sygn. akt VIII GC …/04,
oddalającym powództwo o zapłatę kary umownej w wysokości
odpowiadającej tej kwocie, wskutek uznania zasadności podniesionego
przez pozwaną (powódkę w sprawie niniejszej) zarzutu potrącenia
wyegzekwowanej wcześniej i podlegającej zwrotowi gwarancji bankowej.
Pozew w tej części powinien zostać zatem odrzucony (art. 199 § 1 pkt 2
k.p.c.), jednak zaskarżenie wyroku w tym zakresie jedynie przez powódkę
uniemożliwia sądowi odwoławczemu podjęcie takiego rozstrzygnięcia (art.
384 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny wskazał, że pominięcie przez Sąd pierwszej instancji
zawnioskowanego przez powódkę dowodu z opinii biegłych sądowych było
6
w pełni uzasadnione. Powódka nie wykazała bowiem adekwatnego związku
przyczynowego pomiędzy przeprowadzonymi przez siebie operacjami
gospodarczymi i finansowymi a nieterminową waloryzacją należnego jej
wynagrodzenia oraz poniesionymi kosztami postępowania egzekucyjnego.
Przedstawione przez powódkę na te okoliczność dokumenty nie dowodzą
istnienia takiego związku, gdyż nie odzwierciedlają pełnego obrazu jej
sytuacji ekonomiczno-finansowej. W konsekwencji Sąd Apelacyjny nie
dopatrzył się podstaw do postulowanej przez powódkę zmiany zaskarżonego
wyroku i uwzględnienia roszczeń odszkodowawczych w zakresie, w jakim nie
uległy one przedawnieniu.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art.
3983
§ 1 k.p.c. powódka podniosła zarzuty naruszenia: art. 64, art. 65 w
związku z art. 476, art. 481 § 1 i 2 i art. 359 § 1 i 2 k.c. przez ich błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, art. 455 i art. 359 § 1 i 2 w związku z
art. 481 § 1 i 2 zdanie drugie k.c. przez ich niezastosowanie, art. 363 § 1 i 3
k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie, art. 2 § 1 w związku z art. 13 § 1
k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy w zakresie żądania
odszkodowania, art. 227 w związku z art. 278 § 1 k.p.c. i § 76 regulaminu
urzędowania sądów powszechnych przez ich niewłaściwe zastosowanie.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne powódka wniosła o
uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej jej apelację co do
żądania zasądzenia skapitalizowanych odsetek w kwocie 2.993.544,42 zł,
liczonych od roszczenia głównego o zwrot kaucji gwarancyjnych według
oprocentowania sześciomiesięcznego depozytu w Banku Ochrony
Środowiska za okres od 5 marca 2001 r. do 27 lutego 2006 r., wraz
ustawowymi odsetkami od 27 lutego 2006 r. i uwzględnienie powództwa w
tym zakresie, ewentualnie o uchylenie wyroku w zakresie oddalającym
żądanie zasądzenia odsetek ustawowych od uwzględnionego roszczenia
pieniężnego i zasądzenie tych odsetek o dnia 27 lutego 2006 r., względnie
7
od dnia wytoczenia powództwa, bądź też o uchylenie zaskarżonego wyroku
w części oddalającej apelację powódki i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty skierowane zostały
przeciwko rozstrzygnięciu Sądu Apelacyjnego oddalającemu apelację
skarżącej w zakresie zgłoszonych przez nią roszczeń pieniężnych. Przy ich
pomocy skarżąca podjęła próbę zakwestionowania oceny bezzasadności
żądania zwrotu wniesionej gwarancji bankowej i – częściowo – zatrzymanych
kaucji gwarancyjnych wraz z odsetkami handlowymi należnymi z tytułu ich
przechowywania na rachunku bankowym i odsetkami ustawowymi oraz
roszczeń odszkodowawczych w zakresie, jakim nie uległy one
przedawnieniu.
Z przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku wiążących ustaleń
faktycznych wynika, że strony uzależniły ostateczne rozliczenie kontraktu i
uwolnienie udzielonych przez powoda zabezpieczeń jego należytego
wykonania (gwarancji bankowej i kaucji gwarancyjnych) od dokonania
ostatecznego odbioru inwestycji. Zgodnie z pkt 48.4 kontraktu,
zabezpieczenia te miały zostać zwrócone powódce w ciągu 30 dni od
ostatecznego odbioru. W umowie strony nie przewidziały obowiązku zwrotu
udzielonych przez powódkę zabezpieczeń wraz z odsetkami wynikającymi z
umowy rachunku bankowego, na którym były one przechowywane. Wbrew
odmiennemu zapatrywaniu skarżącej, Sąd Apelacyjny dokonał prawidłowej
wykładni odnoszących się do tej kwestii zapisów zawartych w pkt 44 i 48 i 52
umowy. Do dokonania skutecznej modyfikacji tych postanowień nie mogło
dojść – jak trafnie przyjęły Sądy obu instancji – wskutek późniejszych
uzgodnień stron, a to ze względu na zawarty w art. 76 ustawy z dnia
10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (tekst jednolity: Dz. U. z
2002 r. Nr 72, poz. 664 ze zm.) zakaz dokonywania zmian w umowach
8
zawartych na podstawie tej regulacji, niekorzystnych dla zamawiającego.
Skarżąca nie podjęła nawet próby wykazania, że zmiana umowy nie
łączyłaby się z koniecznością zmiany oferty, albo że zaistniała konieczność
jej wprowadzenia wskutek okoliczności, których nie można było przewidzieć
w chwili zawarcia umowy. Obowiązku zwrotu zabezpieczenia wykonania
umowy wniesionego w pieniądzu wraz z odsetkami nie przewidywał również
art. 75 wymienionej ustawy w brzmieniu obowiązującym w chwili zawarcia
przez strony kontraktu, ani § 6 rozporządzenia Ministra Gospodarki
Przestrzennej i Budownictwa z dnia 30 grudnia 1994 r. w sprawie ustalenia
wartości robót budowlanych, co do których konieczne jest zabezpieczenie
należytego wykonania umowy, oraz form tego zabezpieczenia (Dz. U. Nr
140, poz. 794). Zarzut obrazy art. 65 k.c. trzeba więc uznać za chybiony.
Poza sporem pozostaje okoliczność, że pozwana bezpodstawnie
uchyliła się od obowiązku złożenia oświadczenia woli w przedmiocie
ostatecznego odbioru inwestycji, przy czym obowiązek ten zaktualizował się
z chwilą doręczenia jej ekspertyzy biegłego Z. H., odnoszącej się do
przyczyn niedotrzymania zakładanych parametrów oczyszczalni. Nie
oznacza to jednak – jak chce tego skarżąca – iż ten właśnie moment jest
miarodajny dla określenia czasu opóźnienia się przez pozwaną z
uwolnieniem gwarancji bankowej i kaucji gwarancyjnych zabezpieczających
wykonanie kontraktu. Skoro stosownie do pkt 44.1 umowy podstawę zwrotu
tych zabezpieczeń miał stanowić odbiór ostateczny wykonanego przez
powódkę zadania inwestycyjnego, to chwilę dokonania tego odbioru – z
uwagi na bezzasadne uchylenie się od jego dokonania – należy wiązać
z uprawomocnieniem się wyroku zobowiązującego pozwana do złożenia w
tym przedmiocie stosownego oświadczenia woli. Wynika to – jak trafnie
przyjął Sąd Apelacyjny – z konstytutywnego charakteru wyroku
uwzględniającego powództwo oparte na podstawie art. 64 k.c. Nie można
zatem zgodzić się z poglądem skarżącej, że usprawiedliwione było
zgłoszone przez nią żądanie zasądzenia odsetek ustawowych od
9
podlegających zwrotowi zabezpieczeń pieniężnych za czas poprzedzający
upływ 30 dni od wydania zaskarżonego wyroku. Tym samym zarzuty
naruszenia art. 64, art. 476, art. 481 § 1 i 2 i art. 359 § 1 i 2, zmierzające do
podważenia odmiennego zapatrywania Sądu Apelacyjnego, nie znajdują
usprawiedliwienia.
Trafnie podniosła skarżąca, że nie było przeszkód do uwzględnienia
roszczenia o odsetki ustawowe na wypadek opóźnienia się z zapłatą
należności z tytułu podlegających zwrotowi zabezpieczeń, liczonego od
wskazanej wyżej daty. Podniesiony w tym zakresie zarzut naruszenia art.
455 i art. 359 § 1 i 2 w związku z art. 481 § 1 i 2 zdanie drugie k.c., którego
słuszności skarżąca upatrywała w „utrzymaniu w mocy” wyroku Sądu
pierwszej instancji nie zawierającego rozstrzygnięcia w odniesieniu do
odsetek ustawowych, nie mógł jednak odnieść zamierzonego skutku. Jeśli
bowiem – jak wskazała skarżąca – Sąd pierwszej instancji nie rozstrzygnął o
odsetkach ustawowych, to uchybienie to nie mogło podlegać merytorycznej
ocenie Sądu drugiej instancji (art. 378 § 1 w związku z art. 367 § 1 k.p.c.).
Bezzasadny okazał się zarzut naruszenia art. 363 § 1 i 3 k.p.c. przez
wadliwe ustalenie zakresu prawomocności wyroku Sądu Okręgowego z dnia
15 kwietnia 2005 r. wydanego w sprawie VIII GC …/04 i wynikających z niej
konsekwencji prawnych. Artykuł 363 k.p.c. określa jedynie, kiedy orzeczenie
sądu staje się prawomocne. Nie reguluje natomiast skutków orzeczeń
prawomocnych. Wiązanie tych skutków z zastosowaniem wskazanych przez
skarżącą przepisów jest więc zabiegiem nieuprawnionym.
Sąd Apelacyjny nie naruszył też w żaden sposób art. 2 § 1 k.p.c.
ustanawiającego domniemanie drogi sądowej w sprawach cywilnych, ani art.
13 § 1 k.p.c. statuującego zasadę rozpoznawania spraw cywilnych w
procesie.
Nie można natomiast odmówić słuszności zarzutowi kwestionującemu
dokonaną przez Sąd Apelacyjny ocenę wniosku powódki o przeprowadzenie
10
dowodu z opinii biegłego z zakresu finansów przedsiębiorstw w celu
wykazania zasadności roszczeń odszkodowawczych. Stanowisko Sądu
Apelacyjnego jest w tej kwestii – jak trafnie podniosła skarżąca –
niekonsekwentne. Sąd ten nie wykluczył – w zasadzie – potrzeby
zasięgnięcia opinii biegłego. Uznał jednak, że zaoferowane przez powódkę w
pozwie dowody (dokumenty finansowe) są niewystarczające do stwierdzenia
adekwatnego związku przyczynowego między przeprowadzonymi przez nią
posunięciami gospodarczymi i operacjami finansowymi. Niezależnie od tego
podjął z urzędu inicjatywę uzupełnienia materiału niezbędnego do wykazania
istnienia takiego związku, zobowiązując powódkę do złożenia stosownych
bilansów i dokonał ich samodzielnej oceny. Postępowanie takie słusznie
zostało zakwestionowane przez skarżącą.
Ocena dokumentów finansowych przedsiębiorstwa niewątpliwie
wymaga wiadomości specjalnych. Nie jest też wyłączona możliwość
uzupełnienia materiału dowodowego niezbędnego do wydania opinii.
Zgodnie z art. 284 k.p.c., sąd może zarządzić okazanie biegłemu akt sprawy
i przedmiotu oględzin oraz zarządzić, aby brał on udział w postępowaniu
dowodowym. Z przepisem tym zsynchronizowane zostało unormowanie
zawarte § 76 regulaminu urzędowania sądów powszechnych, uprawniające
sąd do upoważnienia biegłego do obejrzenia rzeczy znajdującej się w
posiadaniu strony. Dopuszczalne jest także zasięgniecie opinii biegłego w
celu wyjaśnienia, czy i w jakim zakresie należy uzupełnić postępowanie
dowodowe, aby zebrany w sprawie materiał i ustalenia faktyczne stanowiły
wystarczającą podstawę do wydania prawidłowej, wolnej od niepewności
opinii (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 maja 1978 r., I CR 177/78,
OSPiKA 1979, nr 5, poz. 83 oraz z dnia 20 czerwca 1984 r., II CR 197/84,
OSNCP 1985, nr 2-3, poz. 37). Rację ma zatem skarżący podnosząc, że Sąd
Apelacyjny naruszył powyższe zasady. Konstatacja ta nie pozwala
skutecznie odeprzeć zarzutu obrazy art. 278 § 1 i § 76 regulaminu
urzędowania sadów powszechnych. Uchybienie to skutkować musi uchylenie
11
zaskarżonego wyroku w części odnoszącej się do nieprzedawnionych
roszczeń odszkodowawczych powódki i przekazanie sprawy w tym zakresie
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania. Zaznaczyć należy, że
zaskarżając wyrok Sądu Apelacyjnego oddalający apelację powódki
dotyczącą kwoty 22.802.481,62 zł „M.-E.” Spółka Akcyjna nie objęła skargą
kasacyjną części rozstrzygnięcia odnoszącej się do kwoty 6.250.000 zł, w
związku z czym wyrok Sądu drugiej instancji w jego punkcie pierwszym
został uchylony w zakresie 16.277.481,62 zł i w tej części sprawa została
przekazana do ponownego rozpoznania.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
i art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
md