Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 4 MARCA 2009 R.
III KK 322/08
Przepis art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie
Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-
skiemu w pierwotnym brzmieniu (Dz. U. Nr 155, poz. 1016) stanowił, że
bieg terminu przedawnienia zbrodni komunistycznej rozpoczyna się od
dnia 1 stycznia 1990 r. oraz że art. 4 § 1 k.k. nie stosuje się. Przepis ten
określał początek biegu terminu przedawnienia, natomiast nie wskazywał
jego zakończenia. W tym zakresie zastosowanie miały przepisy Kodeksu
karnego z 1969 r., dotyczące terminów przedawnienia karalności prze-
stępstw. Dopiero nowelizacja tej ustawy dokonana ustawą z dnia 13 maja
1999 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 360) wprowadziła w art. 4 ust. 1a dwudziesto-
letni i trzydziestoletni termin przedawnienia zbrodni komunistycznych, li-
czony od dnia 1 stycznia 1990 r.
Okres przedawnienia, który raz upłynął, nie może odżyć na skutek
zmiany przepisów, chyba że ustawodawca wyłącza w ogóle stosowanie
przedawnienia do określonej kategorii przestępstw. Takie unormowanie
wprowadzono w art. 109 k.k. z 1969 r., jak i obecnie w art. 105 § 1 i 2 k.k.
oraz w art. 4 ust. 1 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ści-
gania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, jako implementację norm
prawa międzynarodowego o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni
wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.
Przewodniczący: sędzia SN D. Świecki (sprawozdawca).
Sędziowie: SN T. Artymiuk, SA (del. do SN) M. Laskowski.
2
Prokurator Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu R. Janicki.
Sąd Najwyższy w sprawie Stefana S., skazanego z art. 158 § 1 k.k.,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 4 marca 2009 r., kasa-
cji, wniesionej przez Dyrektora Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Naro-
dowi Polskiemu – na korzyść, od wyroku Sądu Okręgowego w R. z dnia 10
marca 2008 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w R. z dnia 6 wrze-
śnia 2007 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i zmieniony nim wyrok Sądu Rejonowego w R.
i na podstawie art. 439 § 1 pkt 9 w zw. z art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. postępowa-
nie karne u m o r z y ł (...).
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem Sądu Rejonowego w R. z dnia 6 września 2007 r. oskar-
żony Bogdan S. został uznany za winnego popełnienia w dniu 25 czerwca
1976 r. przestępstwa z art. 247 § 1 k.k. i art. 158 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2
k.k. w zw. z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pa-
mięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskie-
mu i za to wymierzono mu karę 2 lat pozbawienia wolności, której wykona-
nie warunkowo zawieszono na okres 5 lat. Na podstawie art. 71 § 1 k.k.
orzeczono grzywnę w wysokości 100 stawek po 20 zł każda, a na podsta-
wie art. 50 k.k. orzeczono podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Na skutek apelacji wniesionej przez oskarżonego, Sąd Okręgowy w
R. wyrokiem z dnia 10 marca 2008 r. zmienił zaskarżony wyrok przyjmując,
że czyn oskarżonego wypełnił dyspozycję art. 158 § 1 k.k. w zw. z art. 2
3
ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej i za
to wymierzył karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności, warunkowo za-
wieszając jej wykonanie na okres 3 lat oraz orzekł karę grzywny w wysoko-
ści 100 stawek po 20 zł, a także podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Kasację od tego wyroku wniósł Dyrektor Komisji Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu – Zastępca Prokuratora Generalnego, za-
skarżając go w całości na korzyść oskarżonego i zarzucił rażące narusze-
nie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii, poprzez nieza-
stosowanie wskazanego przepisu, a w konsekwencji zaniechanie umorze-
nia postępowania, pomimo że czyn zarzucany oskarżonemu w świetle art.
7 ust. 1 powołanej ustawy nie należał do kategorii podlegającej wyłączeniu
jej stosowania, a wymierzona kara nie przekroczyła 2 lat pozbawienia wol-
ności. W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego
w R. i umorzenie postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k. w zw.
z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest zasadna w zakresie żądania umorzenia postępowania,
jednakże z powodu innej przyczyny wyłączającej ściganie. Otóż, w niniej-
szej sprawie nastąpiło przedawnienie karalności czynu z art. 158 § 1 k.k. w
zw. z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Na-
rodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (dalej
w skrócie ustawa o IPN). Przepis art. 4 ust. 1 tej ustawy stanowił, że bieg
terminu przedawnienia zbrodni komunistycznej rozpoczyna się od dnia 1
stycznia 1990 r. oraz że art. 4 § 1 k.k. nie stosuje się. Przepis ten określał
początek biegu terminu przedawnienia, natomiast nie wskazywał jego za-
kończenia. W tym zakresie zastosowanie miały przepisy Kodeksu karnego
z 1969 r., dotyczące terminów przedawnienia karalności przestępstw. Do-
piero nowelizacja tej ustawy dokonana ustawą z dnia 13 maja 1999 r. (Dz.
U. Nr 38, poz. 360) wprowadziła w art. 4 ust. 1a dwudziestoletni i trzydzie-
4
stoletni termin przedawnienia zbrodni komunistycznych, liczony od dnia 1
stycznia 1990 r. Czyn, który przypisano oskarżonemu z art.158 § 1 k.k., tak
jak i poprzedni przepis art. 158 § 1 k.k. z 1969 r., zagrożony jest karą 3 lat
pozbawienia wolności. Okres przedawnienia tego przestępstwa zarówno
na podstawie art. 105 § 1 pkt 3 k.k. z 1969 r., jak i art. 101 § 1 pkt 4 k.k. z
1997 r., ustaje z upływem 5 lat od czasu jego popełnienia. Zważywszy, że
ustawa o IPN z chwilą jej wejścia w życie wprowadziła modyfikację co do
daty początkowej biegu terminu przedawnienia karalności przestępstw sta-
nowiących zbrodnie komunistyczne, gdyż bieg tego terminu rozpoczynał
się od dnia 1 stycznia 1990 r., to końcowy okres terminu przedawnienia
pozostawał bez zmian, liczony zgodnie z przepisami Kodeksu karnego. Tak
więc, karalność przestępstwa z art. 158 § 1 k.k. w zw. z art. 2 ust. 1 ustawy
o IPN, popełniony przed dniem 1 stycznia 1990 r., uległa przedawnieniu z
dniem 1 stycznia 1995 r. Natomiast postępowanie w sprawie popełnienia
przestępstw przez funkcjonariuszy państwa komunistycznego w czerwcu
1976 r. w R. wobec protestujących robotników zostało wszczęte w dniu 29
lutego 1996 r. Tym samym, w chwili wszczęcia postępowania karnego ka-
ralność przestępstwa z art. 158 § 1 k.k., które przypisano oskarżonemu ja-
ko zbrodnię komunistyczną, uległa już przedawnieniu. W niniejszej sprawie
oskarżonemu postawiono zarzut popełnienia czynu wypełniającego zna-
miona nie tylko art. 158 § 1 k.k., ale również art. 247 § 1 k.k. z 1997 r. w
zw. z art. 11 § 1 k.k. w zw. z art. 2 ust. 1 ustawy o IPN. Przestępstwo z art.
247 § 1 k.k. zagrożone jest karą 5 lat pozbawienia wolności. Przepis ten
nie miał swojego odpowiednika na gruncie Kodeksu karnego z 1969 r. Na-
tomiast kodeks ten przewidywał karalność za przestępstwo znęcania się
(art. 184 § 1 k.k.). Przyjmując, że czyn polegający na znęcaniu się nad
osobą zatrzymaną w związku z powstaniem stosunku zależności wyczer-
pywał znamiona art. 184 § 1 k.k. z 1969 r., to oskarżony mógł w chwili
wszczęcia postępowania w sprawie, a więc dnia 29 lutego 1996 r. stanąć
5
pod zarzutem popełnienia czynu wyczerpującego dyspozycje art. 158 § 1
k.k. i art. 184 § 1 k.k. w zw. z art. 10 § 2 k.k. z 1969 r. w zw. z art. 2 ust. 1
ustawy o IPN. Jednakże, choć przestępstwo z art. 184 § 1 k.k. z 1969 r.
zagrożone było karą 5 lat pozbawienia wolności, to okres karalności tego
przestępstwa wynosił również 5 lat (art. 105 § 1 pkt 3 k.k. z 1969 r.). Gdyby
nawet przyjąć, że z uwagi na rodzaj zarzuconego przestępstwa okres ten
byłby dłuższy i wynosił np. 10 lat, to i tak z punktu widzenia biegu okresu
przedawnienia karalności decyduje to, jakie przestępstwo oskarżony w rze-
czywistości popełnił, a więc czyn przypisany, a nie o jakie przestępstwo zo-
stał oskarżony – czyn zarzucany. Przedawnienie karalności dotyczy bo-
wiem przestępstwa, a nie jego kwalifikacji prawnej. W konsekwencji, usta-
lenie przez Sąd Odwoławczy, że oskarżony popełnił wyłącznie przestęp-
stwo z art. 158 § 1 k.k. oznaczało, że czyn taki nie mógł być ścigany w
chwili wszczęcia postępowania w sprawie, bo zachodziła ujemna przesłan-
ka procesowa w postaci przedawnienia jego karalności. Takiej oceny stanu
prawnego nie zmienia fakt, że wspomniana już nowelizacja ustawy o IPN –
ustawa z dnia 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Na-
rodowej (...) (Dz. U. Nr 38, poz. 360) wprowadziła także górną granicę
okresu przedawnienia zbrodni komunistycznych, która wynosiła odpowied-
nio 20 lub 30 lat, liczonych od dnia 1 stycznia 1990 r. Jednakże w chwili
wejścia w życie tej ustawy karalność przestępstwa przypisanego oskarżo-
nemu z art. 158 § 1 k.k. w zw. z art. 2 ust. 1 ustawy o IPN uległa już prze-
dawnieniu. Należy w związku z tym wyrazić pogląd, że okres przedawnie-
nia, który raz upłynął, nie może odżyć na skutek zmiany przepisów, chyba
że ustawodawca wyłącza w ogóle stosowanie przedawnienia do określonej
kategorii przestępstw. Takie unormowanie wprowadzono w art. 109 k.k. z
1969 r., jak i obecnie w art. 105 § 1 i 2 k.k. oraz w art. 4 ust. 1 ustawy o In-
stytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodo-
wi Polskiemu, jako implementację norm prawa międzynarodowego o nie-
6
stosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko
ludzkości (art. I Konwencji z dnia 26 listopada 1968 r., ratyfikowanej przez
Polskę, Dz. U. z 1970 r. Nr 26, poz. 208, załącznik; por. też uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2002 r., I KZP 15/02,
OSNKW 2002, z. 7–8, poz. 47).
Tym samym, w niniejszej sprawie zachodził zbieg podstaw wyłącza-
jących ściganie, albowiem oprócz wskazanej ujemnej przesłanki proceso-
wej z art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k., zasadnie skarżący zarzucił rażące naruszenie
prawa procesowego z powodu zaistnienia okoliczności wyłączającej ściga-
nie, określonej w art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k., polegającej na niezastosowaniu
przepisu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii (Dz. U. Nr
64, poz. 390), zgodnie z którym należało umorzyć postępowanie. Sąd
Okręgowy w R. po rozpoznaniu apelacji wydał merytoryczne orzeczenie
zmieniające wyrok Sądu Rejonowego w R. i uznał oskarżonego za winne-
go popełnienia przestępstwa z art. 158 § 1 k.k. w zw. z art. 2 ust. 1 ustawy
o IPN, za które wymierzył karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Dopuścił się więc również naruszenia art. 439 § 1 pkt 9 w zw. z art. 17 § 1
pkt 11 k.p.k. w zw. z art. 1 ust. 1 wskazanej ustawy o amnestii. Zgodnie
bowiem z tym ostatnim przepisem w sprawach o przestępstwa i przestęp-
stwa skarbowe, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że w wypadku prze-
stępstwa umyślnego kara pozbawienia wolności nie przekroczyłaby lat 2
(...), postępowanie karne umarza się. Jednocześnie wobec oskarżonego
nie zachodziły okoliczności wyłączające zastosowanie ustawy o amnestii,
wymienione w art. 7 ust. 1, zaś czyn oskarżonego został popełniony przed
dniem 12 września 1989 r. (art. 15 ustawy). Oskarżonemu przypisano po-
pełnienie przestępstwa o charakterze zbrodni komunistycznej (art. 1 pkt 1a
tiret drugi ustawy z dnia 18 grudnia 1989 r. o IPN). Jednakże, zgodnie z
art. 4 ust. 3 tej ustawy do sprawców tych zbrodni nie stosuje się wydanych
przed dniem 7 grudnia 1989 r. przepisów i dekretów, które przewidują
7
amnestię lub abolicję. A contrario, mogą mieć zastosowanie przepisy ustaw
amnestyjnych wydane później, tzn. po dniu 6 grudnia 1989 r. Tak więc, w
stosunku do oskarżonego miała zastosowanie ustawa o amnestii z dnia 7
grudnia 1989 r.
Podsumowując stwierdzić należy, że pomimo wskazanego w kasacji
uchybienia o randze bezwzględniej przyczyny odwoławczej, postępowanie
karne przeciwko oskarżonemu nie mogło zostać w ogóle wszczęte, albo-
wiem zachodziła ujemna przesłanka procesowa w postaci przedawnienia
karalności przestępstwa. Jest to niewątpliwie przesłanka „wyprzedzająca”
w stosunku do tej wskazanej w kasacji. Dlatego też, na podstawie art. 536
§ 1 k.p.k. Sąd Najwyższy stwierdziwszy zaistnienie bezwzględnej przyczy-
ny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 9 k.p.k. w zw. z art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.
wyszedł poza granice zarzutu. Wobec powyższego wyroki Sądu Okręgo-
wego w R. oraz wyrok Sądu Rejonowego w R. wydane zostały z narusze-
niem art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. Stąd też, uwzględniając kasację poza granica-
mi zarzutu, Sąd Najwyższy uchylił nie tylko wyrok Sądu Okręgowego w R.,
ale również wyrok Sądu Rejonowego w R. i umorzył postępowanie, zaś na
podstawie art. 638 k.p.k. kosztami procesu obciążył Skarb Państwa.